Bài giảng Lâm nghiệp xã hội đại cương

Nh÷ng t−¬ng t¸c ®ã cã thÓ ®−îc xem xÐt tõ lËp tr−êng cña ng−êi n«ng d©n (cÊp vi m«) cho ®Õn ng−êi lËp kÕ ho¹ch (cÊp vÜ m«). MÆc kh¸c, sinh th¸i nh©n v¨n ®· thùc hiÖn ®−îc sù phèi hîp gi÷a c¸c nhμ khoa häc tù nhiªn vμ khoa häc x· héi (l©m nghiÖp, n«ng nghiÖp, kinh tÕ häc, x· héi häc, nh©n chñng häc...) .víi ý nghÜa ®ã sinh th¸i nh©n v¨n ®· trë thμnh ®iÓm héi tô t− t−ëng cña c¸c nhμ khoa häc thuéc c¸c l·nh vùc kh¸c nhau. Sù héi tô ®ã thÓ hiÖn tÝnh hÖ thèng toμn vÑn b»ng nghiªn cøu c¸c mèi t−¬ng t¸c gi÷a tÊt c¶ c¸c thμnh phÇn trong hÖ x· héi vμ hÖ sinh th¸i. Tõ ®ã, cã thÓ nhËn thøc lîi thÕ cña m« h×nh hÖ sinh th¸i nh©n v¨n lμ sù tËp trung sù chó ý vμo c¸c t−¬ng t¸c vμ hËu qu¶ cña t¸c ®éng. Quan ®iÓm nμy cùc kú gi¸ trÞ 74 ®èi víi lËp kÕ ho¹ch thùc hiÖn vμ ®¸nh gi¸ c¸c ch−¬ng tr×nh v× nã gióp t¹o nªn nÒn t¶ng suy nghÜ, dù ®o¸n ch¾c ch¾n ®−îc hËu qu¶ (Lovelace, 1984). C¸ch tiÕp cËn “nhÊt thÓ” b¾t nguån tõ sinh th¸i nh©n v¨n. VÒ mÆt nhËn thøc, ph−¬ng ph¸p luËn, “NhÊt thÓ” lμ c¸ch tiÕp cËn, r»ng con ng−êi vμ m«i tr−êng cña nã lμ mét tæng thÓ. TiÒn ®Ò cña “nhÊt thÓ” lμ sÏ kh«ng hiÓu vÊn ®Ò ®Çy ®ñ, tháa ®¸ng nÕu chóng kh«ng kh«ng hîp thμnh mét phøc thÓ c¸c nguyªn nh©n vμ kÕt qu¶, t−¬ng t¸c lÉn nhau (Vagda,1983). “nhÊt thÓ” bao hμm mét tÇm nh×n réng r·i, tuy nhiªn nÕu chó ý ®Õn tæng thÓ, ®iÒu ®ã sÏ lÊn ¸t sù chó ý c¸c mèi liªn kÕt vμ chi tiÕt. Trªn nÒn t¶ng tæng thÓ, sÏ ph©n tÝch c¸c lÜnh vùc cô thÓ cña sù t−¬ng t¸c, phô thuéc lÉn nhau, quan hÖ nh©n qu¶ vÒ tù nhiªn, x· héi, v¨n ho¸... H×nh 5.4 : T−¬ng t¸c gi÷a hÖ x· héi vμ hÖ sinh th¸i trong hÖ sinh th¸i nh©n v¨n (Nguån Marten et al. 1986): Tμi nguyªn thiªn nhiªn trong s¬ ®å lμ ®Êt, n−íc vμ nguån lùc sinh vËt mμ xuÊt ph¸t tõ ®ã hÖ sinh th¸i n«ng l©m ®−îc x©y dùng) 75 H×nh 5. 5: Sù t−¬ng t¸c gi÷a hÖ x· héi ng−êi vïng cao vμ hÖ sinh th¸i vïng cao (Lª Träng Cóc, 1990) 76 H×nh 5. 6: Sù thÝch øng gi÷a hÖ x· héi ng−êi kinh vμ hÖ sinh th¸i vïng cao (Lª Träng Cóc, 1990) H×nh 5. 7: Sù t−¬ng t¸c gi÷a hÖ x· héi ng−êi kinh vμ hÖ sinh th¸i vïng cao (Lª Träng Cóc 1990) Mét vÝ dô vÒ t−¬ng t¸c gi÷a con ng−êi vμ hÖ sinh th¸i Ng−êi Kinh ®Þnh c− trªn vïng cao th−êng cã tû lÖ tö vong cao, kh«ng ph¶i v× ma quØ b¾t nh−ng v× muçi Anopheles minimus mang mÇm bÖnh sèt rÐt, muçi nμy chØ ph¸t triÓn ë suèi quang ®·ng, nhiÒu ¸nh n¾ng vμ ch¶y. Canh t¸c víi diÖn tÝch nhá trªn vïng cao t¹o ®iÒu kiÖn cho muçi AnophÌles ph¸t triÓn lμ hËu qu¶ cña më trèng rõng tù nhiªn vμ ph¬i dμi dßng suèi d−íi ¸nh mÆt trêi. Do vËy, ng−êi d©n téc thiÓu sè canh t¸c rÉy lμ ®Ó gi¶m thiÓu tai ho¹ chÕt ng−êi do muçi Anoph g©y ra. §ång thêi hä lμm nhμ sμn cao trªn 2m, muçi bay kh«ng qu¸ 1m cao, bÕp löa l¹i ë trong nhμ ®Ó xua muçi, d−íi nhμ ch¨n nu«i gia sóc c¸m dç muçi (h×nh 5.4). Trong khi ng−êi Kinh cã tËp qu¸n lμm nhμ cã nÒn, chuång tr¹i vμ bÕp nóc xa n¬i ë, n¬i ngñ, nªn th−êng bÞ muçi AnophÌle t¸c kÝch (h×nh 5.6) cho nªn tû lÖ bÖnh sèt rÐt nhiÒu h¬n ng−êi d©n téc cïng mét ®Þa ®iÓm sèng trªn vïng cao. B»ng phun thuèc trõ muçi vμ ngñ mïng, tØ lÖ tö vong gi¶m, l«i kÐo ng−êi Kinh di d©n lªn vïng cao, d−íi øc Ðp gia t¨ng d©n sè, n«ng d©n di c− ph¸ rõng lμm ruéng bËc thang, khai ph¸ dßng suèi thμnh ruéng lóa n−íc, gi¶m ®iÒu kiÖn cho muçi sinh tr−ëng (H×nh 5. 5). ChÝnh hä ®· biÕn c¶i hÖ sinh th¸i vïng cao thμnh n¬i thuËn lîi ®Ó ®Þnh c−, ®©y còng lμ nguyªn nh©n lμm mÊt rõng vμ suy tho¸i tμi nguyªn vïng cao. Lª Träng Cóc, 1990 77 Tμi liÖu tham kh¶o: 1. A report on a preliminary human ecology field study of three district in Vinh Phu Province, Hawaii. 2. §μo ThÕ TuÊn, 1995. HÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp, NXB N«ng nghiÖp, Hμ Néi 3. Lª Träng Cóc et al, 1990. Agroecosystems of the midlands of Northern Vietnam. 4. Lª Träng Cóc, Terry Rambo, 1995. Mét sè vÊn ®Ò sinh th¸i nh©n v¨n ë ViÖt Nam, NXB N«ng nghiÖp, Hanéi. 5. Lovelace, W.G.1984, Human ecology: A conceptual framework for research and development in community and social forestry. Regional workshop on socio- economic aspects of community/social forestry in Asia and the Pacific region .Bangkok 6. Maldague, M. 1998. Notions d amÐnagement et de dÐvelopement intÐgrÐs: concepts, methodes, stratÐgies. UNESCO. 7. NguyÔn B¸ Ng·i, 2002: Nghiªn cøu c¬ së khoa häc vμ thùc tiªnc cho quy ho¹ch ph¸t triÓn L©m n«ng nghiÖp vïng Trung t©m miÒn nói phÝa B¾c ViÖt Nam. LuËn ¸n tiÕn sÜ n«ng nghiÖp - 2002. 78 Bμi 6: Ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong L©m nghiÖp x· héi Môc tiªu: Sau khi häc xong bμi nμy sinh viªn sÏ cã kh¶ n¨ng: • Gi¶i thÝch ®−îc kh¸i niÖm vÒ ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong LNXH • Gi¶i thÝch ®−îc mÊt rõng ¶nh h−ëng ®Õn m«i tr−êng, kinh tÕ vμ x· héi, ¸p dông sù ph©n tÝch nμy vμo nh÷ng hoμn c¶nh cô thÓ ®Ó qu¶n lý tμi nguyªn rõng bÒn v÷ng cã sù tham gia cña ng−êi d©n • Gi¶i thÝch nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n cña qu¶n lý tæng hîp kh«ng gian n«ng th«n cho ph¸t triÓn l©m nghiÖp bÒn v÷ng. KÕ ho¹ch bμi gi¶ng: Néi dung Ph−¬ng ph¸p VËt liÖu Sè tiÕt 1. Ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong LNXH Tr×nh bμy OHP 25 phót 2. ¶nh h−ëng cña suy tho¸i rõng vμ mÊt rõng ®Õn ph¸t triÓn l©m nghiÖp bÒn v÷ng Nªu vÊn ®Ò §éng n·o OHP phót 3. Qu¶n lý tæng hîp kh«ng gian n«ng th«n cho ®Þnh h−íng ph¸t triÓn l©m nghiÖp bÒn v÷ng Tr×nh bμy OHP 20 phót 79 1. Ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong LNXH Kh¸i niÖm vÒ ph¸t triÓn bÒn v÷ng ®−îc ®Ò cËp trong nhiÒu ngμnh vμ nhiÒu lÜnh vùc tõ 3 thËp kû gÇn ®©y. HiÖn nay, khi nãi ®Õn qu¶n lý tμi nguyªn thiªn nhiªn ng−êi ta kh«ng thÓ kh«ng nãi tíi Ph¸t triÓn bÒn v÷ng hay Sö dông bÒn v÷ng. Hai thuËt ng÷ nμy kh«ng chØ ®Ó diÔn t¶ mét kh¸i niÖm mμ ®· ®−îc thÓ chÕ ho¸, chØ tiªu ho¸. MÆc dï vËy, c¸c thuËt ng÷ nμy lu«n ®−îc ®Þnh nghÜa hay kh¸i niÖm ho¸ l¹i cho tõng lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi lu«n g¾n chÆt chÏ víi tù nhiªn. Víi ý nghÜa nμy, Ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong LNXH cμng cÇn ph¶i ®−îc nhËn thøc mét c¸ch ®Çy ®ñ vμ ®óng ®¾n. Nguyªn t¾c tæng qu¸t cña ph¸t triÓn bÒn v÷ng ®· ®−îc ñy ban m«i tr−êng vμ ph¸t triÓn cña thÕ giíi cho lμ nh÷ng thÕ hÖ hiÖn t¹i cÇn ®−îc ®¸p øng c¸c nhu cÇu mμ kh«ng lμm h¹i ®Õn kh¶ n¨ng ®¸p øng c¸c nhu cÇu cña thÕ hÖ t−¬ng lai. §Ó ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong c¸c lÜnh vùc cña tù nhiªn vμ ®êi sèng x· héi th× m« h×nh ''Tam gi¸c ph¸t triÓn bÒn v÷ng'' ®−îc x¸c lËp trong c©n b»ng ®éng cña 3 môc tiªu: T¨ng tr−ëng kinh tÕ, C«ng b»ng vμ tiÕn bé x· héi, An toμn vÒ mÆt sinh th¸i cÇn ®−îc ph©n tÝch. Ba môc tiªu nãi trªn cã t¸c ®éng vμ quy ®Þnh lÉn nhau. Ph¸t triÓn bÒn v÷ng chØ cã thÓ cã ®−îc trªn mét sù c©n b»ng ba môc tiªu ®ã. Nãi c¸ch kh¸c, ®©y lμ mét bμi to¸n tèi −u hãa 3 lîi Ých trong mçi thêi ®iÓm vμ hoμn c¶nh cô thÓ. Trong mét thêi kú nhÊt ®Þnh, cã thÓ vÞ trÝ −u tiªn thuéc vÒ mét môc tiªu nμo ®ã, song møc ®é vμ thêi h¹n −u tiªn ®ã lμ cã giíi h¹n bëi sù c©n b»ng vμ ®ßi hái cña môc tiªu kh¸c. Trªn thùc tÕ, kh«ng cã mét ho¹t ®éng tù nhiªn vμ x· héi nμo ®ã ®¸p øng cao nhÊt c¶ 3 môc tiªu, hoÆc nÕu cã th× rÊt Ýt vμ chØ x¶y ra trong thêi gian rÊt ng¾n. Bëi v×, mét trong 3 môc tiªu ®¹t ®−îc cao nhÊt sÏ lμm tæn h¹i ®Õn môc tiªu kh¸c. Khi sù tæn h¹i v−ît qu¸ giíi h¹n cho phÐp buéc con ng−êi ph¶i ®iÒu chØnh. §©y chÝnh lμ qu¸ tr×nh can thiÖp cña con ng−êi. Nh−ng sù can thiÖp nμy lμm sao ®Ó cã sù c©n b»ng t−¬ng ®èi cña 3 môc tiªu ë møc cao h¬n. §ã chÝnh lμ Ph¸t triÓn bÒn v÷ng chø kh«ng ph¶i lμ ''Sù bÒn v÷ng''. Ph¸t triÓn bÒn v÷ng theo quan ®iÓm LNXH kh¸c víi Ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña tù nhiªn ë chç vai trß cña con ng−êi trong viÖc Ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Vai trß con ng−êi thÓ hiÖn 2 mÆt. Thø nhÊt x¸c lËp môc tiªu ®¹t ®−îc cña c¸c ho¹t ®éng l©m nghiÖp cã gi¸ trÞ tæng hîp tèi −u nhÊt nh−ng cã x¸c ®Þnh −u tiªn mét môc tiªu nμo ®ã ë ng−ìng cho phÐp ®Ó kh«ng t¹o ra sù lËp l¹i c©n b»ng c¸c môc tiªu míi ë møc thÊp h¬n; thø hai can thiÖp vμo qu¸ tr×nh sao cho t¹o ra sù c©n b»ng míi cña c¸c môc tiªu ë møc cao h¬n. Quan ®iÓm cña LNXH cho r»ng ph¸t triÓn bÒn v÷ng nh»m h−íng tíi c©n b»ng ®éng 3 môc tiªu cña l©m nghiÖp trªn 3 mÆt: kinh tÕ, x· héi vμ sinh th¸i g¾n víi yªu cÇu kh¸ch quan cña tõng thêi kú ®èi víi c¸c ho¹t ®éng l©m nghiÖp. H×nh 3.1. m« t¶ quan ®iÓm Ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong LNXH. H×nh 6.1. cã thÓ ®−îc gi¶i thÝch nh− sau: ''A'' ®−îc coi lμ lîi Ých kinh tÕ cña c¸c ho¹t ®éng l©m nghiÖp lÊy n¨ng suÊt, chÊt l−îng hiÖu qu¶ lμm träng. C¸c lîi Ých kinh tÕ cho quèc gia, céng ®ång vμ nh÷ng ng−êi trùc tiÕp lμm l©m nghiÖp th«ng qua cung cÊp c¸c l©m s¶n, thu nhËp b»ng tiÒn hoÆc hiÖn vËt. ''B'' ®−îc coi lμ lîi Ých x· héi cña c¸c ho¹t ®éng l©m nghiÖp. C¸c lîi Ých x· héi thÓ hiÖn b»ng viÖc: x¸c lËp l¹i c¸c gi¸ trÞ c«ng b»ng x· héi trong viÖc qu¶n lý vμ sö dông tμi nguyªn rõng; gi¶i quyÕt c«ng ¨n viÖc lμm; n©ng cao kiÕn thøc vμ kü thuËt cho céng ®ång; ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn thèng cña c¸c céng ®ång ... th«ng qua c¸c ho¹t 80 ®éng l©m nghiÖp. ''C'' ®−îc coi lμ lîi Ých sinh th¸i cña c¸c ho¹t ®éng l©m nghiÖp. C¸c lîi Ých nμy ph¶n ¶nh viÖc b¶o tån vμ t¸i t¹o tμi nguyªn thiªn nhiªn; b¶o vÖ m«i tr−êng c¶nh quan. .. H×nh 6.1. S¬ ®å m« t¶ kh«ng gian Ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña LNXH Ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong LNXH lμ ph¸t triÓn hμi hoμ, l©u dμi vÒ kinh tÕ, x· héi vμ m«i tr−êng, trong ®ã gi¶i quyÕt hμi hoμ c¸c lîi Ých gi÷a: nhμ n−íc víi céng ®ång; gi÷a c¸c céng ®ång víi nhau; gi÷a c¸c c¸ nh©n trong céng ®ång; gi÷a c¸c chñ thÓ sö dông vμ h−ëng lîi tõ rõng. Kh«ng gian ''ABC'' trong h×nh 6.1 ph¶n ¸nh Ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong LNXH. Mét m« h×nh ph¸t triÓn l©m nghiÖp bÒn v÷ng cμng cao khi kh«ng gian ''ABC'' cμng lín, kh«ng gian ''ABC'' cμng lín khi c¸c kh«ng gian cña ''A'', ''B'' vμ ''C'' chång chung lªn nhau cμng nhiÒu. Ph¸t triÓn l©m nghiÖp bÒn v÷ng d−íi quan ®iÓm cña LNXH chÝnh lμ: Qu¶n lý, b¶o vÖ, t¸i t¹o vμ sö dông tμi nguyªn rõng mét c¸ch hiÖu qu¶ võa ®¸p øng nhu cÇu hiÖn t¹i vÒ kinh tÕ-x· héi vμ m«i tr−êng cho c¶ quèc gia, cho tõng võng vμ tõng céng ®ång sèng trong rõng, gÇn rõng vμ phô thuéc vμo rõng, võa ®¶m b¶o kh¶ n¨ng ®¸p øng nhu cÇu ®ã cña tμi nguyªn rõng l©u dμi trong t−¬ng lai; sù ®¸p øng nμy kh«ng lμm x¶y ra xung ®ét vÒ quyÒn qu¶n lý, sö dông vμ h−ëng lîi tõ rõng gi÷a nhμ n−íc víi ®Þa ph−¬ng, gi÷a c¸c céng ®ång, trong céng ®ång vμ cuèi cïng lμ c¸c chñ thÓ qu¶n lý vμ sö dông rõng. Nh− vËy ph¸t triÓn l©m nghiÖp bÒn v÷ng theo quan ®iÓm LNXH tËp trung vμo 2 vÊn ®Ò c¬ b¶n ®ã lμ: ®¶m b¶o lîi Ých ®¹t ®−îc tõ rõng trong c©n b»ng ®éng vÒ c¸c mÆt kinh tÕ-x· héi vμ sinh th¸i; ®¶m b¶o sù c«ng b»ng vμ æn ®Þnh vÒ mÆt x· héi cña c¸c chñ thÓ sö dông rõng. C©u hái ®Æt ra lμm thÕ nμo ®Ó thùc hiÖn ®−îc ®iÒu nμy. Trong ®iÒu kiÖn cña ViÖt Nam, quan ®iÓm LNXH cho r»ng: cÇn ph¶i chó träng ®Õn c¸c vÊn ®Ò sau ®©y: - Khi ph©n chia 3 lo¹i rõng, kh«ng tuyÖt ®èi ho¸ môc tiªu trong viÖc qu¶n lý vμ sö dông mçi lo¹i rõng. - Sö dông tæng hîp tμi nguyªn rõng trªn mçi khu rõng, trong mçi lo¹i rõng. 81 - X¸c ®Þnh râ c¸c chñ thÓ ®−îc h−ëng lîi tõ rõng, kÓ c¶ trùc tiÕp vμ gi¸n tiÕp, tõ ®ã x©y dùng c¬ chÕ tham gia vμ ®ãng gãp cho viÖc t¸i t¹o tμi nguyªn rõng. - Céng ®ång d©n c− sèng trong rõng, sèng gÇn rõng, phô thuéc vμo rõng ph¶i lμ ng−êi ®−îc h−ëng lîi trùc tiÕp ®Çu tiªn tõ rõng nh−ng còng lμ ng−êi gi÷ vai trß chÝnh trong viÖc b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn tμi nguyªn rõng. - X¸c lËp c¬ chÕ míi vÒ h−ëng lîi tõ rõng theo h−íng: thu lîi cña quèc gia nhÊn m¹nh vμo c¸c lîi Ých vÒ m«i tr−êng sinh th¸i, c¸c sù æn ®Þnh x· héi cña miÒn nói, trËt tù vμ an ninh quèc phßng, b¶o tån c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ vïng cao ..., Ýt hoÆc gi¶m dÇn thu lîi nhuËn tõ kinh doanh tμi nguyªn rõng; lîi Ých cña céng ®ång d©n c− sèng trong rõng, sèng gÇn rõng, phô thuéc vμo rõng ph¶i ®−îc x¸c ®Þnh râ rμng b»ng viÖc hä cã thÓ ®¶m b¶o cuéc sèng l©u dμi vμ æn ®Þnh b»ng nghÒ rõng; lîi Ých cña c¸c ngμnh vμ c¬ quan liªn quan sÏ ®−îc tμi nguyªn rõng ®¶m b¶o l©u dμi nh−ng cÇn cã sù hoμn tr¶ cho viÖc t¸i t¹o, b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn rõng. 2. ¶nh h−ëng cña suy tho¸i rõng vμ mÊt rõng ®Õn ph¸t triÓn l©m nghiÖp bÒn v÷ng Ch−a bao giê vÊn ®Ò thu hÑp diÖn tÝch vμ sù suy tho¸i rõng nhiÖt ®íi ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn ®−îc toμn thÓ céng ®ång nh©n lo¹i quan t©m réng r·i nh− hiÖn nay, nhÊt lμ tõ sau héi nghÞ th−îng ®Ønh Rio De Janero vμo n¨m 1992. Gi÷a n¨m 1900 vμ 1965, kho¶ng mét nöa diÖn tÝch rõng t¹i c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn ®· bÞ huû diÖt vμ qu¸ tr×nh suy tho¸i tμi nguyªn sinh vËt rõng cïng víi sù xuèng cÊp cña m«i tr−êng sèng vÉn ®ang tiÕp tôc diÔn ra ë n−íc nghÌo. Riªng ë n−íc ta, trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, hμng n¨m tõ 50.000 ®Õn 60.000 ha rõng bÞ mÊt. Nguyªn nh©n dÉn ®Õn mÊt rõng cã thÓ cã nhiÒu. MÊt rõng vμ suy tho¸i tμi nguyªn rõng lμ hiÖn t−îng dÔ nhËn thÊy, nh−ng nguyªn nh©n l¹i kh«ng dÔ nhÊt trÝ v× cã mét tËp hîp nhiÒu nh©n tè kh«ng ®éc lËp víi nhau, can thiÖp, xen vμo nhau cïng t¸c ®éng vμo qu¸ tr×nh nμy. H¬n n÷a, c¸c nh©n tè chi phèi sù mÊt rõng sÏ kh«ng gièng nhau ë mçi kh«ng gian cô thÓ, mçi thêi gian cô thÓ, mçi hoμn c¶nh kinh tÕ x· héi cô thÓ. C¸c nh©n tè nμy kh«ng nh÷ng kh¸c nhau vÒ b¶n chÊt mμ c¶ vÒ c¸ch biÓu hiÖn vμ møc ®é ¶nh h−ëng ®èi víi qu¸ tr×nh mÊt rõng (Hoμng H÷u C¶i, 1995). Cho ®Õn nay nhiÒu chuyªn gia ®Òu nhÊt trÝ cho r»ng nguyªn nh©n trùc tiÕp vμ chñ yÕu dÉn ®Õn mÊt rõng ë ViÖn Nam gåm: ®èt n−¬ng lμm rÉy cña c¸c céng ®ång vïng cao, do khai th¸c l©m s¶n, ®Æc biÖt lμ khai th¸c gç vμ cñi ®èt, löa rõng vμ c¸c nguyªn nh©n kh¸c. Sù suy tho¸i rõng vμ mÊt rõng ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn ph¸t triÓn KITX vμ b¶o vÖ m«i tr−êng trªn c¶ n−íc, t¹i mçi khu vùc vμ mçi céng ®ång vïng cao nh− ®−îc nªu d−íi ®©y. 2.1. MÊt rõng ¶nh h−ëng ®Õn sinh th¸i Chøc n¨ng sinh th¸i cña rõng hiÓn nhiªn lμ ¶nh h−ëng ®Õn thñy vùc vμ ®iÒu tiÕt dßng ch¶y, gi¶m xãi mßn, h¹n chÕ ®Õn møc thÊp nhÊt sù båi l¾ng ë s«ng, kªnh r¹ch vμ hå tr÷ n−íc, rót ng¾n biªn ®é giao ®éng nhiÖt ®é ngμy ®ªm, t¹o n¬i thuËn lîi cho hÖ thùc vËt vμ hÖ ®éng vËt cùc kú ®a d¹ng vμ do ®ã b¶o vÖ ®−îc nguån gen giμu cã h÷u Ých cho nhiÒu ho¹t ®éng trång trät ch¨n nu«i. Thùc vËy, sù hñy diÖt líp phñ thùc vËt, dï chØ lμ nhÊt thêi nh− tr−êng hîp du canh, khai th¸c rõng còng ®−a ®Õn kÕt qu¶ kh«ng tr¸nh khái lμ lμm tæn h¹i ®Õn nguån lùc di truyÒn. MÊt rõng lμm gi¶m kh¶ n¨ng gi÷ n−íc, thÊm n−íc cña ®Êt, t¨ng tèc ®é dßng ch¶y trªn mÆt ®Êt vμ cïng víi xãi mßn lμm t¨ng l¾ng 82 ®äng phï sa, tÇn sè xuÊt hiÖn lôt cao h¬n vμ lμm gi¶m chÊt l−îng n−íc. MÊt rõng cã thÓ lμm t¨ng « nhiÔm kh«ng khÝ do bôi vμ mét sè nhμ khÝ t−îng cho r»ng ®iÒu ®ã cã thÓ h¹ thÊp ®é Èm kh«ng khÝ vμ lμm gi¶m l−îng m−a. Canh t¸c víi c©y gç vμ c©y bôi l©u n¨m lμ hÖ thèng canh t¸c phæ biÕn ë nhiÖt ®íi Èm, ®Æc biÖt ë §«ng Nam ¸, c¸c loμi c©y quen thuéc nhÊt lμ cao su, cä dÇu, cμ phª, dõa, c©y ¨n tr¸i, gia vÞ ... T¸c ®éng ®Õn m«i tr−êng cña kiÓu canh t¸c c©y l©u n¨m nμy t−¬ng tù nh− ë rõng trång. §iÒu nμy cã thÓ ®−îc biÓu hiÖn râ nhÊt víi c©y cao su, loμi c©y hμng hãa chñ yÕu ®èi víi c¸c n«ng hé nhá. Nh÷ng diÖn tÝch thuÇn lo¹i cä dÇu vμ cao su ë nh÷ng c¸nh ®ång lín ë Malaysia vμ §«ng B¾c Sumatra cã thÓ kÐm thuËn lîi ®èi víi m«i tr−êng. Nh×n tæng qu¸t, trång c©y l©u n¨m nhÊt lμ do c¸c n«ng hé nhá tiÕn hμnh cã thÓ lμ mét hÖ thèng canh t¸c bÒn v÷ng víi Ýt t¸c ®éng tiªu cùc ®Õn m«i tr−êng. 2.2. MÊt rõng ¶nh h−ëng ®Õn ph¸t triÓn kinh tÕ Rõng kh«ng chØ s¶n xuÊt gç mμ cßn cung cÊp hμng lo¹t c¸c s¶n phÈm cã gi¸ trÞ cÇn thiÕt, tr−íc hÕt cho nh÷ng ai sèng ë rõng. NhiÒu céng ®ång d©n téc, vÒ kinh tÕ phô thuéc vμo rõng vμ nh÷ng s¶n vËt cña nã (thùc phÈm, vËt liÖu x©y dùng, c«ng cô, d−îc th¶o...). §èi víi nh÷ng céng ®ång nh− thÕ, mÊt rõng cã nghÜa lμ mÊt c¬ së kinh tÕ. Nh÷ng céng ®ång sèng bªn ngoμi rõng còng lîi dông nh÷ng l©m s¶n ngoμi gç nh− m©y, tre, nhùa, dÇu, g«m, mËt ong, nÊm, da thó... Hμng triÖu phô n÷ n«ng th«n ®· cã thu nhËp tõ hμng thñ c«ng víi nguyªn liÖu tõ rõng. Lîi Ých kinh tÕ cña rõng lμ quan träng so víi lîi Ých n«ng nghiÖp ë nh÷ng n¬i kh«ng cßn rõng. BiÕn rõng thμnh n«ng nghiÖp lμ ®Æc biÖt râ trong qu¸ tr×nh mÊt rõng quy m« lín gÇn ®©y do nh÷ng ng−êi lËp nghiÖp ®Ó s¶n xuÊt chñ yÕu n«ng s¶n hμng ho¸ xuÊt khÈu. KÕt qu¶ lμ kh«ng may m¾n nh− tr−êng hîp ë Ên §é. Kinh nghiÖm cña Malaysia t−¬ng ®èi kÕt qu¶ h¬n. Sù thùc hiÖn ®Çy Ên t−îng trong viÖc biÕn rõng thμnh ®ån ®iÒn cä dÇu vμ cao su ®· ®−a l¹i mét c¸ch râ rÖt lîi Ých kinh tÕ bÒn v÷ng, kh«ng chØ víi sè ng−êi ë thμnh phè mμ cßn víi c¸c céng ®ång ë n«ng th«n. B»ng c¸ch chÆt tr¾ng h¬n mét nöa dù tr÷ rõng, Th¸i Lan ®· thùc hiÖn sù c¶i t¹o vÒ c¬ b¶n mét nÒn kinh tÕ dùa trªn c©y lóa thμnh mét nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp ®a d¹ng hãa cao ®é tr¶i qua hai m−¬i l¨m n¨m gÇn ®©y. Sù ®Òn ®¸p ®¸ng kÓ lμ tõ khoai m×, b¾p, mÝa, cao su, døa... diÖn tÝch canh t¸c ë n¬i mÊt rõng ®· ®ãng gãp cã ý nghÜa n©ng cao thu nhËp quèc gia. ë c¶ hai quèc gia Malaysia vμ Th¸i lan, nh©n d©n ®« thÞ vμ n«ng th«n ®· trùc tiÕp tham gia trong t¨ng thu nhËp nμy. Ngoμi ra cßn cã c¸c c«ng viÖc thêi vô còng cho n«ng d©n ë nh÷ng n¬i trång b¾p vμ mÝa. Tuy nhiªn, viÖc s¶n xuÊt cμng t¨ng lμ dùa chñ yÕu vμo hÖ thèng canh t¸c rÊt dÔ bÞ tæn th−¬ng vÒ mÆt sinh th¸i, canh t¸c th−êng xuyªn víi c©y h»ng n¨m ë ®Êt kh«. Lîi Ých hiÖn nay cã thÓ lμ t¹m thêi do chi phÝ cho m«i tr−êng ngμy cμng t¨ng ®Òu ®Òu, mÊt tÇng ®Êt mÆt, tæn h¹i do lôt t¨ng lªn, hå chøa n−íc bÞ l¾ng ®äng phï sa, n−íc bÞ nhiÔm bÈn... 2.3. MÊt rõng ¶nh h−ëng ®Õn x· héi Trong qu¸ tr×nh rõng bÞ suy thoai, mÊt rõng, nh÷ng lîi Ých kh¸c nhau cã thÓ g©y trë ng¹i cho nhau ®−a tíi nh÷ng hμnh ®éng vÒ mÆt x· héi. DÔ bÞ ¶nh h−ëng nhiÒu nhÊt lμ nh÷ng céng ®ång d©n téc Ýt ng−êi sèng ë rõng vμ dùa vμo rõng. NhiÒu bé téc ®· tõ bá kiÓu sèng truyÒn thèng sau khi c¬ së kinh tÕ cña hä bÞ huû diÖt do c¸c ho¹t ®éng khai th¸c rõng. 83 NhiÒu céng ®ång míi ®· h×nh thμnh ë nh÷ng khu kh«ng cßn rõng. Nh÷ng nh©n tè tiÒm Èn ®èi víi t×nh tr¹ng kh«ng yªn tÜnh vÒ mÆt x· héi lμ sù tranh chÊp gi÷a nh©n viªn nhμ n−íc vμ nh÷ng ng−êi chiÕm dông ®Êt bÊt hîp ph¸p, vÊn ®Ò h−ëng dông ®Êt ch−a ®−îc gi¶i quyÕt, nguyªn nh©n th−êng trùc kh¸c cña t×nh tr¹ng bÊt æn x· héi lμ sù ph©n phèi ®Êt kh«ng c«ng b»ng. BÞ lo¹i ra khái vïng ®Êt n«ng nghiÖp thuËn lîi, nhiÒu n«ng d©n nghÌo kh«ng cã sù l−a chän nμo kh¸c trõ phi di c− ®Õn ®« thÞ hoÆc x©m nhËp vμo rõng. 3. Qu¶n lý tæng hîp kh«ng gian n«ng th«n cho ®Þnh h−¬ng ph¸t triÓn l©m nghiÖp bÒn v÷ng trong LNXH Nh− mäi ng−êi ®Òu biÕt, c©y gç vμ rõng cã vai trß nhiÒu mÆt trong ®êi sèng vËt chÊt vμ x· héi cña c¸c céng ®ång n«ng th«n. ThÕ nh−ng sù tån t¹i cña rõng vμ c©y gç ngμy cμng bÞ ®e do¹ do sù t¨ng d©n sè ch−a tõng cã tr−íc ®©y vμ do chiÒu h−íng ph¸t triÓn kinh tÕ ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y ng−êi ta nhËn thøc ®−îc sù phô thuéc phøc t¹p cña ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi bÒn v÷ng vμo sù æn ®Þnh cña m«i tr−êng vμ do ®ã nhu cÇu cÊp b¸ch ®èi víi x· héi lμ b¶o ®¶m qu¶n lý m«i tr−êng hîp lý trªn c¬ së l©u dμi. VÊn ®Ò qu¶n lý tæng hîp kh«ng gian n«ng th«n ®Æc ra trong hoμn c¶nh ®ã. Cã thÓ hiÓu ®ã nh− lμ ph−¬ng ph¸p tiÕn hμnh cã ý chÝ h−íng ®Õn quy ho¹ch kh«ng gian c©n b»ng, sö dông hîp lý vμ l©u dμi ®Êt, hoÆc cã thÓ xem xÐt dμi h¹n vai trß cña rõng ®èi víi c¸c xu h−íng ¶nh h−ëng ®Õn c¸c ph−¬ng thøc sö dông ®Êt. Quan ®iÓm ®ã ®ßi hái ph¶i xÐt ®Õn: • DiÖn tÝch rõng s½n cã ®Ó ®¸p øng c¸c yªu cÇu cña nhμ n−íc vμ ®Þa ph−¬ng vμ b¶o vÖ m«i tr−êng. • Vai trß cña rõng trong ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi cña c¸c céng ®ång n«ng th«n. • Mèi quan hÖ gi÷a trång trät l©m nghiÖp vμ ch¨n nu«i. • C¸c xu h−íng ®Þnh c− • Mèi quan hÖ gi÷a diÖn tÝch rõng hiÖn cã vμ c¸c l©m viªn gi¶i trÝ vμ rõng cho b¶o tån. §ã lμ mét cè g¾ng thËn träng ®Ó lμm t−¬ng hîp víi c¸c nhu cÇu vÒ l·nh thæ khái c¸c tranh chÊp. Qu¶n lý tæng hîp l·nh thæ n«ng th«n tÝnh ®Õn c¸c ®ßi hái cÊp b¸ch, b¶o tån tÝnh ®a d¹ng sinh häc, cè g¾ng b¶o vÖ c¶ vÎ ®Ñp cña c¶nh quan vμ c¸c chøc n¨ng cña c©y vμ cña rõng. Trªn thùc tÕ, quan niÖm tæng hîp trong qu¶n lý ngô ý r»ng ng−êi lËp kÕ ho¹ch ph¶i më réng tÇm nh×n ®Õn tÊt c¶ h¬n lμ chØ chó ý ®Õn mét lÜnh vùc ®Õn tÊt c¶ hîp phÇn trong kh«ng gian ®ang xem xÐt nh− mét hÖ thèng bao gåm ®Êt, kh«ng khÝ, n−íc, ®Êt canh t¸c, rõng tù nhiªn, rõng trång, ®Êt bá hoang, hÖ ®éng vËt vμ hÖ thùc vËt. Nã còng h−íng dÉn ®Ò xuÊt mét kÕ ho¹ch sö dông ®Êt nh− lμ mét trong c¸c môc tiªu cÇn thiÕt cña sù ph¸t triÓn kinh tÕ vμ cña nh÷ng quyÒn cña ng−êi sèng trong hoÆc gÇn rõng. Theo Sawadogo vμ c¸c t¸c gi¶ kh¸c (1991) nh÷ng nguyªn t¾c cã tÝnh ®Þnh h−íng ph−¬ng ph¸p tiÕn hμnh cña c¸c nhμ quy ho¹ch n«ng th«n cã thÓ lμ nh− sau: 84 + Nguyªn t¾c thø nhÊt : §Ó ®¹t tíi môc ®Ých cuèi cïng l©m nghiÖp ph¶i v−ît lªn trªn sù b¶o vÖ rõng vμ c©y cèi. Quan niÖm b¶o tån xuÊt ph¸t tõ sù ghi nhËn lÞch sö mμ ng−êi ta cã thÓ t×m thÊy gi¸ trÞ thËt sù cña c©y cèi vμ vÒ rõng, vÞ trÝ cña chóng trong kh«ng gian n«ng th«n. Nh−ng nh÷ng gi¸ trÞ Êy ®ang bÞ ®e do¹ do c¸c ho¹t ®éng cña ng−êi. Tõ du lÞch sinh th¸i ®Õn khai th¸c tÝnh ®a d¹ng sinh häc vÒ thùc vËt vμ ®éng vËt, tõ sù khuyÕn khÝch sö dông c¸c l©m s¶n ngoμi gç ®Õn sù gi¶i trÝ cña d©n thμnh thÞ, tõ sù yÓm hé ch¨m sãc rõng ®Õn ñng hé c¸c nhμ nghiªn cøu... cÇn ph¶i cã nh÷ng lý luËn míi trong lËp kÕ ho¹ch cho kinh tÕ n«ng th«n vμ qu¶n lý l·nh thæ. + Nguyªn t¾c thø hai: Lμm thÕ nμo ®Ó kh«ng gian n«ng th«n ®−îc qu¶n lý cã hiÖu qu¶. ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn sù c¶i c¸ch qu¶n lý vμ sö dông hÖ thèng ®Êt ®Êt ®ai h−íng tíi n©ng cao søc s¶n xuÊt cña ®Êt trªn mçi hÐc ta vμ n¨ng suÊt lμm viÖc cña n«ng d©n. NÕu kh«ng, ®Ó ®Òn bï cho sù thiÕu hôt thùc phÈm do sù t¨ng d©n sè, sÏ cã nh÷ng ®Êt khai hoang míi, vμ sÏ rót ng¾n thêi gian bá ho¸. NhiÒu quèc gia ë nhiÖt ®íi ®ang chÞu hËu qu¶ nμy mμ c¸c nhμ quy ho¹ch ®ang cè g¾ng lμm ®¶o ng−îc. + Nguyªn t¾c thø ba: §Ó rõng cã lîi cho qu¶n lý kh«ng gian n«ng th«n, kh«ng nªn xem xÐt nã trong sù c« lËp, cÇn ®Æt nã vμo hoμn c¶nh chung cña l·nh thæ ®ang ®−îc nghiªn cøu. TiÕp cËn “NhÊt thÓ ho¸” lμ cÇn thiÕt ®èi víi c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ trong khi xem xÐt cã hÖ thèng viÖc sö dông nguån tμi nguyªn ®Êt ®ai. Rõng vμ c©y cèi cÇn cho viÖc c¶i thiÖn ®é ph× cña ®Êt vμ chÊt l−îng cña m«i tr−êng. “N«ng l©m kÕt hîp”, mét truyÒn thèng cña nÒn n«ng nghiÖp nhiÖt ®íi dùa vμo n−íc trêi, ®ang ®−îc khoa häc hiÖn ®¹i nghiªn cøu l¹i. Qu¶n lý tæng hîp kh«ng gian n«ng th«n ph¶i lμ c«ng viÖc cña tÊt c¶ mäi ng−êi, ®Æc biÖt lμ n«ng d©n, nhÊt thiÕt kh«ng ph¶i chØ lμ ®¹i diÖn chÝnh quyÒn. C¸c nhμ l©m nghiÖp nªn më réng sù hiÓu biÕt cña m×nh ®Ó trë thμnh chuyªn gia truyÒn th«ng vμ héi nhËp vμo c¸c nhãm nh©n viªn kü thuËt ®a ngμnh cña ph¸t triÓn n«ng th«n. Nh÷ng tæ chøc cña ®Þa ph−¬ng, chÝnh phñ hay phi chÝnh phñ, c¸c héi ®oμn, c¸c c¬ cÊu chÝnh thøc vμ kh«ng chÝnh thøc, truyÒn thèng vμ hiÖn ®¹i, cÇn ph¶i lμm nhiÒu h¬n n÷a ®Æc biÖt lμ trong nhiÒu phøc t¹p cña nh÷ng vÊn ®Ò ruéng ®Êt. CÇn cã thêi gian ®Ó qu¶n lý mét kh«ng gian n«ng th«n. Qu¶n lý tæng hîp trªn thùc tÕ, nhu cÇu sù thay ®æi nh÷ng yÕu tè néi t¹i cña hoμn c¶nh d−íi sù chi phèi cña chiÒu s©u v¨n ho¸ vμ truyÒn thèng l©u ®êi cña giíi n«ng d©n. CÇn chó ý ®Õn bèn møc ®é cña quy m« kh«ng gian mμ trong tõng khu«n khæ cÇn cã nh÷ng ho¹t ®éng thÝch hîp. Theo Sawadogo (1991) ë mçi møc ®é quy m« kh«ng gian, cã nh÷ng hÖ thèng x· héi t−¬ng øng cÇn ®−îc chó ý Møc ®é thø nhÊt lμ møc ®é cña c¸c c¬ së kinh doanh n«ng nghiÖp, cña n«ng d©n trong chøc n¨ng kÐp ng−êi s¶n xuÊt vμ ng−êi tiªu thô. §ã lμ nh÷ng dù ¸n nh÷ng chiÕn l−îc, nÒn t¶ng kü thuËt, chiÒu s©u v¨n hãa ®Òu ®Æn t¹o nªn vμ lμm mÊt ®i nh÷ng kh«ng gian cã rõng vμ nh÷ng c¶nh quan. Th¸i ®é ë quy m« mμ c¸ nh©n vμ gia ®×nh biÓu thÞ mét trong nh÷ng nh©n tè chñ yÕu cña b¶o tån hoÆc ph¸ hñy rõng. Møc ®é thø hai mμ ng−êi ta g¾n víi lËp kÕ ho¹ch qu¶n lý tæng hîp kh«ng gian n«ng th«n, quy m« kh«ng gian trung b×nh, quy m« cña khu vùc theo nghÜa kinh tÕ, cña mét 85 l−u vùc hoÆc cña mét hîp t¸c x·. ChÝnh ë quy m« nμy, ng−êi ta thiÕt kÕ c¸c dù ¸n sö dông ®Êt, ng−êi ta nghÜ ®Õn nh÷ng c©n b»ng gi÷a ®Êt trång trät, rõng vμ ch¨n nu«i, ng−êi ta ®−a rõng vμo ph¸t triÓn kinh tÕ (Morin,1990). §ã còng lμ møc ®é mμ c¸c ®¬n vÞ hμnh chÝnh ®Þa ph−¬ng tù tæ chøc, mμ c¸c hμnh ®éng cña c¸c tæ chøc phi chÝnh phñ lμ gÇn gòi nhÊt c¸c mèi quan t©m hμng ngμy cña ng−êi d©n. Møc ®é thø ba khíp víi c¸c ho¹t ®éng qu¶n lý tæng hîp th−êng vÒ mÆt sinh th¸i Ýt ®−îc ®¸p øng, ngoμi ra nã còng kh¸ kh«ng thuÇn nhÊt vÒ mÆt ®Þa lý, nh−ng ®©y lμ møc ®é mμ chÝnh quyÒn t¸c ®éng. §©y cã thÓ lμ ë ph¹m vi quèc gia. Nh÷ng biÓu lé cña møc ®é thø t− víi qu¶n lý tæng hîp cña mét phÇn l·nh thæ mét n−íc lμ gi¸n tiÕp nh−ng cã thùc. ThÕ giíi, trªn thùc tÕ, tõ nay lμ mét lμng duy nhÊt toμn cÇu. 86 Tμi liÖu tham kh¶o 1. §μo ThÕ TuÊn, 1995. HÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp, NXB N«ng nghiÖp, Hμ Néi 2. Gregersen et al, 1989. People and Trees: the role of Soacial Forestry in sustainable development. WB, Washington. 3. Pearce, D. et al 1990. Sustainable Development. Economics and environment in the third word, London 87 Bμi 7: KiÕn thøc b¶n ®Þa trong qu¶n lý tμi nguyªn thiªn nhiªn Môc