Đề tài Ngân sách Nhà nước trong hệ thống tài chính trong quá trình chuyển đổi cơ chế kinh tế ở nước ta

lµ thu nhËp cña Nhµ n­íc T C¸c kho¶n chi tiªu cña Nhµ n­íc lµ G. B lµ hiÖu gi­a thu vµ chi ng©n s¸ch ( c¸n c©n ng©n s¸ch ) ta cã c«ng thøc sau: B = T - G VÊn ®Ò c¬ b¶n cña ng©n s¸ch Nhµ n­íc lµ gi¶i quyÕt mèi quan hÖ gi÷a thu ( T ) vµ chi tiªu ( G ). Tuy theo so s¸nh gi­a thu vµ chi ta cã c¸c tr¹ng th¸i sau: + B > 0 ThÆng d­ ng©n s¸ch hay thu ng©n s¸ch lín h¬n chi ng©n s¸ch .T > G + B = 0 C©n b»ng ng©n s¸ch hay thu ng©n s¸ch lín h¬n chi ng©n s¸ch . T = G + B < 0 Th©m hôt ng©n s¸ch hay thu ng©n s¸ch nhá h¬n chi ng©n s¸ch . T < G Khi nghiªn cøu vÒ vÊn ®Ò ng©n s¸ch Nhµ n­íc, nhiÒu nhµ kinh tÕ ®· ®Æt ra nh÷ng c©u hái mµ ®Õn b©y giê vÉn cßn lµ nh÷ng vÊn ®Ò tranh luËn. 2.1. Cã nhÊt thiÕt ph¶i ®Ó ng©n s¸ch Nhµ n­íc ë tr¹ng th¸i c©n b»ng hay kh«ng ? Mét sè nhµ kinh tÕ cho r»ng, khi ®iÒu chØnh c¸c kho¶n thu vµ chi ng©n s¸ch, Nhµ n­íc cÇn thùc hiÖn chÝnh s¸ch "c©n b»ng ng©n s¸ch". Theo quy t¾c nµy, Nhµ n­íc kh«ng ®­îc phÐp chi tiªu h¬n sè tiÒn mµ nã nhËn ®­îc. Tuy nhiªn, hÇu hÕt c¸c nhµ kinh tÕ ph¶n ®èi quy t¾c ®ßi hái Nhµ n­íc ph¶i c©n b»ng ng©n s¸ch cña m×nh mét c¸ch nghiªm ngÆt. Bëi nÕu nh­ ng©n s¸ch c©n b»ng nh­ng c¸c kho¶n thu, chi n¨m sau kh«ng nhiÒu h¬n n¨m tr­íc chøng tá nÒn kinh tÕ kh«ng ph¸t triÓn ®i lªn v× vËy nÕu gi÷ ng©n s¸ch c©n b»ng th× ph¶i lµ c©n b»ng trong tr¹ng th¸i ®éng. H¬n n÷a, ®«i khi th©m hôt hoÆc thÆng d­ ng©n s¸ch l¹i trë nªn cÇn thiÕt. Thø nhÊt, quy t¾c "c©n b»ng ng©n s¸ch" thñ tiªu n¨ng lùc tù æn ®Þnh cña hÖ thèng thuÕ vµ c¸c kho¶n chuyÓn giao thu nhËp nh»m æn ®Þnh nÒn kinh tÕ. Khi nÒn kinh tÕ r¬i vµo suy tho¸i, c¸c kho¶n thuÕ vµ chuyÓn giao thu nhËp ( tÝnh trªn c¬ së thu nhËp ) tù ®éng thay ®æi dï tØ lÖ cña chóng kh«ng ®æi; cô thÓ lµ thuÕ gi¶m, chuyÓn giao thu nhËp t¨ng khi thu nhËp gi¶m. C¸c ph¶n øng øng tù ®éng gãp phÇn æn ®Þnh nÒn kinh tÕ nµy l¹i lµm cho ng©n s¸ch bÞ th©m hôt. Trong khi ®ã, quy t¾c "ng©n s¸ch c©n b»ng" nhiªm ngÆt ®ßi hái Nhµ n­íc ph¶i t¨ng thuÕ hay c¾t gi¶m chi tiªu vµo thêi k×­ suy tho¸i ; ho¹t ®éng nµy tiÕp tôc lµm tæng cÇu gi¶m sót h¬n n÷a, kÕt qu¶ lµ suy tho¸i ngµy cµng t¨ng. Thø hai, Ng­êi ta cã thÓ sö dông th©m hôt ®Ó chuyÓn g¸nh nÆng thuÕ tõ thÕ hÖ hiÖn t¹i cho thÕ hÖ t­¬ng lai. Mét sè nhµ kinh tÕ lËp luËn r»ng, nÕu thÕ hÖ hiÖn t¹i ph¶i ph¸t ®äng chiÕn tranh ®Ó b¶o vÖ ®éc lËp, tù do cho tæ quècth× c¸c thÕ hÖ t­¬ng lai sÏ cã lîi. §Ó buéc ng­êi h­ëng thô t­¬ng lai ph¶i tr¶ mét phÇn chi phÝ, thÕ hÖ hiÖn t¹i cã thÓ tµi trî cho chiÕn tranh b»ng c¸ch ch¸p nhËn th©m hôt ng©n s¸ch. Nhµ n­íc cã thÓ tr¶ l¹i sè nî trong chiÕn tranh b»ng c¸ch ®¸nh thuÕ vµo thÕ hÖ tiÕp theo. Nh÷ng nguyªn nh©n nµy lµm cho hÇu hÕt c¸c nhµ kinh tÕ phñ nhËnn quy t¾c "c©n b»ng ng©n s¸ch" nghiªm ngÆt. 2.2. Th©m hôt ng©n s¸ch vµ c¸c biÖn ph¸p kh¾c phôc: §Ó l­îng ho¸ th©m hôt ng©n s¸ch, c¸c nhµ kinh tÕ chia th©m hôt ng©n s¸ch ra lµm ba lo¹i: - Th©m hôt thùc tÕ, tøc lµ th©m hôt ng©n s¸ch x¶y ra khi sè chi thùc tÕ v­ît sè thu thùc tÕ trong mét thêi kú nhÊt ®Þnh. - Th©m hôt c¬ cÊu, lµ th©m hôt ng©n s¸ch x¶y ra khi nÒn kinh tÕ ho¹t ®éng ë møc s¶n l­îng tiÒm n¨ng. - Th©m hôt chu kú, tøc lµ th©m hôt ngan s¸ch bÞ ®éng do tr¹ng th¸i chu kú cña nÒn kinh tÕ g©y ra. Nã b»ng hiÖu sè gi÷a th©m hôt thùc tÕ vµ th©m hôt c¬ cÊu. Th©m hôt ng©n s¸ch x¶y ra khi Nhµ n­íc t¨ng chi tiªu, kÕt qu¶ lµ cung vèn vay gi¶m, l·i suÊt t¨ng dÉn ®Õn hiÖn tuîng th¸o lui ®Çu t­, lµm gi¶m tèc ®é t¨ng tr­ëng cña nÒn kinh tÕ. Nhµ n­íc cÇn cã biÖn ph¸p kÞp thêi kh¾c phôc th©m hôt. Nguyªn t¾c c¬ b¶n lµ "t¨ng thu, gi¶m chi", song kh«ng ph¶i nÒn kinh tÕ nµo còng ¸p dông ®­îc biÖn ph¸p nµy. Khi c¸c gi¶i ph¸p t¨ng thu, gi¶m chi kh«ng kh¾c phôc ®­îc th©m hôt, th× Nhµ n­íc ph¶i sö dung gi¶i ph¸p tµi trî cho th©m hôt. Cã bèn gi¶i ph¸p tµi trî lµ : Thø nhÊt, lµ vay tiÒn ng©n hµng ( in thªm tiÒn ). ThÕ m¹nh cña gi¶i ph¸p nµy lµ tµi trî kÞp thêi cho c¸c kho¶n th©m thñng cña ng©n s¸ch, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho bé m¸y tµi chÝnh vËn hµnh b×nh th­êng, gi¶i to¶ nh÷ng ng­ng trÖ trong bé m¸y Nhµ n­íc. Song, gi¶i ph¸p nµy sÏ dÉn ®Õn hËu qu¶ nan gi¶i lµ l¹m ph¸t cao, gi¸ c¶ t¨ng, lµm gi¶m søc mua cña ®ång tiÒn vµ lµm ®êi sèng d©n c­ gi¶m sót khi l­îng tiªng trong l­u th«ng t¨ng. §«ng tiÒn gi¶m søc mua lµm gi¶m kh¶ n¨ng tµi trî cho ng©n s¸ch. Bëi khi gi¸ c¶ t¨ng, Nhµ n­íc ph¶i chi tiªu nhiÒu h¬n cho nh­÷ng tiªu dïng kh«ng ®æi, ®iÒu ®ã buéc Nhµ n­íc l¹i ph¶i in thªm tiÒn; cø nh­ vËy, nÒn kinh tÕ sÏ r¬i vµo khñng ho¶ng tiÒn tÖ. Thø hai, lµ sö dông dù tr÷ ngo¹i tÖ. Gi¶i ph¸p nµy cã hiÖu lùc rÊt m¹nh, gióp bï ®¾p kÞp thêi cho th©m thñng ng©n s¸chvµ ¶nh h­ëng tiªu cùc cña nã ®Õn nÒ kinh tÕ kh«ng tøc thêi. S«ng kh«ng ph¶i n­íc nµo còng cã luîng dù tr÷ ngo¹i tÖ lín. NÕu l­îng dù tr÷ ngo¹i tÖ bÞ rót ra thÊp h¬n møc tèi thiÓu ( t­¬ng ®­¬ng víi gi¸ trÞ bèn th¸ng nhËp khÈu ) sÏ dÉn ®Õn nguy c¬ ph¸ gi¸ ®«ng b¶n tÖ, uy tÝn cña ®ång tiÒn quèc gia trªn thÞ tr­êng quèc tÕ gi¶m. Vµ ®Æc biÖt kh«ng thÎ øng phã víi nh÷ng sù cè trong nªn kinh tÕ, lóc ®ã t­ nh©n sÏ chuyÓn vèn ra n­íc ngoµi, hiÖn t­îng tho¸i lui ®Çu t­ vµ suy tho¸i sÏ x¶y ra. Thø ba, lµ vay nî n­íc ngoµi. Gi¶i ph¸p nµy ®· tõng lµ nguån tµi trî phæ biÕn vµ quan träng cña c¸c n­íc bÞ lÖ thuéc. Song, gi¶i ph¸p nµy còng cã giíi h¹n vµ chØ lµ gi¶i ph¸p t×nh thÕ. NÕu mét n­íc th­êng xuyªn vay nî ®Ó tµi trî cho th©m thñng ng©n s¸ch sÏ vÊp ph¶i nh÷ng ®èi s¸ch h¹n chÕ cña c¸c chñ nî lµm cho c¸c kho¶n vay kh«ng ®ñ l­îng, do ®ã kh«ng hiÖu qu¶. MÆt quan träng h¬n lµ nî chång chÊt dÉn ®Õn thu nhËp quèc d©n hµng n¨m kh«ng ®ñ tr¶ nî n­íc ngoµi, tÊt yÕu bÞ lÖ thuéc vÒ kinh tÕ dÉn ®Õn lÖ thuéc vÒ chÝnh trÞ. Thø t­, lµ vay nî trong n­íc. Gi¶i ph¸p nµy cã ­u thÕ la huy ®éng ®­îc c¸c nguån néi lùc ®ª kh¾c phôc nguån th©m thñng ng©n s¸ch. Nhµ n­íc vay nî nh©n d©n th«ng qua hinh thøc ph¸t hµnh tr¸i phiÕu. Song, nã g©y ra kh«ng Ýt hiÖu øng phô, t¸c ®éng xÊu vµo nÒn kinh tÕ nh­: lµm gi¶m khèi l­îng tÝn dông cho ®Çu t­, lµm l·i suÊt t¨ng, lµm khu vùc t­ nh©n ®i vay nî n­íc ngoµi. . . Trong thùc tÕ, nªn ¸p dung ®ång thêi vµ linh ho¹t c¸c biÖn ph¸p trªn ®Ó ph¸t huy ®uîc nh÷ng ­u ®iÓm cña mçi ph­¬ng ph¸p, nhanh chãng gi¶i quyÕt th©m hôt ng©n s¸ch, æn ®Þnh vµ ph¸t triÓn kinh tÕ. 2.3. ThÆng d­ ng©n s¸ch: ThÆng d­ ng©n s¸ch l¹i cã t¸c ®éng hoµn toµn ng­îc l¹i so víi tr­êng hîp th©m hôt ng©n s¸ch. Møc thÆng d­ ngan s¸ch, hay tiÕt kiÖm chÝnh phñ lµm t¨ng tiÕt kiÖm quèc d©n , t¨ng cung vèn vay; kÕt qu¶ lµ l·i suÊt gi¶m vµ khuyÕn khÝch ®Çu t­, lµm t¨ng tèc ®é t¨ng tr­ëng kinh tÕ. Nh­ vËy râ rµng lµ thÆng d­ ng©n s¸ch Nhµ n­íc cã lîi cho t¨ng tr­ëng kinh tÕ h¬n so víi th©m hôt ng©n s¸ch. §©y lµ ®iÒu mµ c¸c nhµ kinh tÕ ®Òu thèng nhÊt. Nh­ng viÖc lµm g× víi kho¶n thÆng d­ nµy th× cßn nhiÒu tranh c·i. Mét sè nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch cho r»ng nªn duy tr× thÆng d­; mét sè kh¸c l¹i cho r»ng nªn thñ tiªu nã b»ng c¸ch t¨ng chi tiªu hay c¾t gi¶m thuÕ. C¸c nhµ kinh tÕ ñng hé duy tr× thÆng d­ lËp luËn r»ng; viÖc sö dông phÇn thÆng d­ ®Ó hoµn tr¶ mét sè kho¶n nî chÝnh phñ sÏ khuyÕn khÝch ®Çu t­ t­ nh©n vµ t¨ng tr­ëng kinh tÕ. C¸c nhµ kinh tÕ ñng hé viÖc thñ tiªu thÆng d­ ng©n s¸ch cho r»ng; c¾t gi¶m thuÕ, thuÕ suÊt thÊp h¬n sÏ lµm biÕn d¹ng c¸c ho¹t ®äng kinh tÕ Ýt h¬n, lµm qu¸ tr×nh ph©n bæ nguån lùc hiÖu qu¶ h¬n; hoÆc thÆng d­ cÇn ®­îc sö dông ®Ó t¨ng chi tiªu cña chÝnh phñvµo c¬ së h¹ tÇng vµ gi¸o dôc, bëi v× theo hä lîi suÊt cña ®Çu t­ c«ng céng vµo c¸c lÜnh vùc ®ã cao h¬n lîi suÊt b×nh qu©n cña t­ nh©n. ChÝnh s¸ch ®óng phô thuéc vµo quan ®iÓm vÒ gi¸ trÞ cña ®Çu t­ t­ nh©n vµ ®Çu t­ c«ng céng, cïng møc ®é biÕn d¹ng do thuÕ g©y ra. B. Ng©n s¸ch Nhµ n­íc trong qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi kinh tÕ ë n­íc ta: I. Nh÷ng vÊn ®Ò chung vÒ ng©n s¸ch Nhµ n­íc: 1. Thu ng©n s¸ch Nhµ n­íc: XÐt vÒ mÆt néi dung, thu ng©n s¸ch Nhµ n­íc chøa ®ùng c¸c quan hÖ ph©n phèi n¶y sinh trong qu¸ tr×nh Nhµ n­íc dïng quyÒn lùc chÝnh trÞ ®Ó tËp trung mét bé phËn tæng s¶n phÈm quèc d©n ®Ó h×nh thµnh quü tiÒn tÖ t¹p trung cña Nhµ n­íc. Nh­ vËy thu ng©n s¸ch Nhµ n­íc lµ toµn bé c¸c kho¶n tiÒn thu ®­îc tËp trung vµo tay Nhµ n­owcs ®Ó h×nh thµnh nªn quü ng©n s¸ch. Thu cña ng©n s¸ch Nhµ n­íc ®­îc tËp trung tõ nhiÒu nguån kh¸c nhau, trong ®ã nguån thu chñ yÕu lµ tõ thu nhËp quèc d©n. Gi÷a thu nhËp quèc d©n vµ thu NSNN cã mèi quan hÖ chÆt chÏ víi nhau. T¨ng thu nhËp quèc d©n lµ c¬ së ®Ó t¨ng thu ng©n s¸ch vµ qu¸ tr×nh huy ®éng thu nhËp quèc d©n vµo ng©n s¸ch còng cã nh÷ng t¸c ®éng kÝch thÝch t¨ng thu nhËp quèc d©n. Thu ng©n s¸ch Nhµ n­íc bao gåm: - ThuÕ, phÝ, lÖ phÝ do c¸ nh©n vµ tæ chøc nép theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt. - C¸c kho¶n thu tõ ho¹t ®éng kinh tÕ cña Nhµ n­íc: + C¸c kho¶n ®ãng gãp cña c¸c tæ chøc vµ c¸ nh©n. + C¸c kho¶n viÖn trî. + C¸c kho¶n thu kh¸c theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt. + C¸c kho¶n do Nhµ n­íc vay( trong vµ ngoµi n­íc ) Trong ®ã thuÕ lµ nguån thu chñ yÕu cña ngan s¸ch Nhµ n­íc ta. ThuÕ lµ kho¶n ®ãng gãp theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt mµ Nhµ n­íc b¾t buéc mäi tæ chøc vµ c¸ nh©n cã nghÜa vô nép cho Ng©n s¸ch Nhµ n­íc. ThuÕ cã tÝnh c­ìng chÕ vµ ph¸p lý cao. ThuÕ cßn lµ kho¶n ®ãng gãp kh«ng mang tÝnh hoµn tr¶ trùc tiÕp. Kh¸c víi c¸c kho¶n vay, Nhµ n­íc thu thuÕ tõ c¸c tæ chøc kinh tÕ vµ c¸c c¸ nh©n nh­ng kh«ng ph¶i hoµn tr¶ trùc tiÕp cho ng­êi nép thuÕ sau mét kho¶ng thêi gian víi mét kho¶n tiÒn mµ hä ®· nép vµo NSNN. Sè tiÒn thu thuÕ ®­îc Nhµ n­íc sö dông cho c¸c chi tiªu c«ng céng, phôc vô cho nhu cÇu cña Nhµ n­íc vµ cña mäi c¸ nh©n trong x· héi. Mäi c¸ nh©n, ng­êi nép it, ng­êi nép nhiÒu, ®Òu b×nh ®¼ng trong viÖc nhËn l¹i c¸c phóc lîi c«ng céng tõ phÝa Nhµ n­íc ThuÕ cßn lµ c«ng cô ®Ó Nhµ n­íc tham gia vµo ®iÒu tiÕt kinh tÕ vÜ m«. B¨ng hÖ thèng thuÕ , Nhµ n­íc quy ®Þnh ®¸nh thuÕ hoÆc kh«ng ®¸nh thuÕ, ®¸nh thuÕ víi thuÕ suÊt cao hoÆc ®¸nh thuÕ víi thuÕ suÊt thÊp vµo c¸c ngµnh nghÒ, c¸c mÆt hµng cô thÓ. Th«ng qua ®ã mµ t¸c ®éng vµ lµm thay ®æi mèi quan hÖ gi÷a cung vµ cÇu trªn thÞ tr­êng, nh»m gãp phÇn thùc hiÖn ®iÒu tiÕt vÜ m«. ThuÕ lµ c«ng cô ®Ó ®iÒu hoµ thu nhËp, thùc hiÖn c«ng b»ng x· héi. Trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng th× sù chªnh lÖch vÒ thu nhËp gi÷a c¸c tÇng líp d©n c­ ngµy cµng cao, vÊn ®Ò nµy iªn quan ®Õn ®¹o ®øc vµ c«ng b»ng x· héi. Sù mÊt c©n b»ng ®osex ®­îc hoµ b»ng c¸c chÝnh s¸ch thuÕcña Nhµ n­íc. HÖ thèng thuÕ hiÖn hµnh ë n­íc ta bao gåm: Thø nhÊt, thuÕ gi¸ trÞ gia t¨ng ( thuÕ VAT ) ThuÕ VAT lµ mét lo¹i thuÕ gi¸n thu. Ng­êi nép thuÕ lµ c¸c tæ chøc, c¸ nh©n kinh doanhcã doanh thu thuéc c¸c ngµnh nghÒ, c¸c h×nh thøc ho¹t ®éng cã ®Þa ®iÓm cè ®Þnh hay l­u ®éng, h¹ot ®éng th­êng xuyªn hay kh«ng th­êng xuyªn trªn l·nh thæ ViÖt Nam. C¨n cø ®Ó tÝnh thuÕ VAT lµ : Gi¸ trÞ gia t¨ng ph¸t sinh trong kú nép thuÕ vµ thuÕ su¸t. §©y lµ nguån thu quan trong nhÊt cña ng©n s¸ch Nhµ n­íc. Thø hai, thuÕ tiªu thô ®Æc biÖt. ThuÕ tiªu thô ®Æc biÖt lµ thuÕ gi¸n thu, ®¸nh vµo gi¸ trÞ mét sè hµng ho¸ s¶n xuÊt vµ l­u th«ng trong n­íc hoÆc nhËp khÈu.ThuÕ tiªu thô ®Æc biÖt ë n­íc ta tËp trung vµo mét sè mÆt hµngnh­: R­îu, bia, thuèc l¸, bµi l¸, vµng m·, x¨ng dÇu c¸c lo¹i, hµng ®iÖn tö cao cÊp, « t«, xe m¸y. Tuú t­ng lo¹i hµng ho¸ mµ cã thuÕ suÊt kh¸c nhau. Ng­êi nép thuÕ tiªu thô ®Æc biÖt lµ doanh nghiÖp s¶n xuÊt kinh doanh vµ nhËp khÈu c¸c hµng ho¸ trong d¹ng tiªu thô ®Æc biÖt. ThuÕ tiªu thô ®Æc biÖt lµ nguån thu lín cña ng©n s¸ch Nhµ n­íc, cã taqcs dông ®iÒu tiÕt nh÷ng ng­êi cã thu nhËp cao vµ h¹n chÕ tiªu dïng nh÷ng hµng ho¸ ®éc h¹i cho con ng­êi. Thø ba, thuÕ thu nhËp doanh nghiÖp. §©y lµ lo¹i thuÕ trùc thu, ®¸nh vµo lîi nhuËn kinh doanh cña c¸c doanh nghiÖp s¶n xuÊt thuéc c¸c thµnh phÇn s¶n xuÊt. §èi t­îng ®¸nh thuÕ lµ lîi nhuËn thùc tÕ thu ®­îc trong kinh doanh. Ng­êi nép thuÕ lµ c¸c ®¬n vÞ s¶n xuÊt kinh doanh thuéc tÊt c¶ c¸c ngµnh nghÒ cña c¸c thµnh phÇn kinh tÕ. Thø t­, thuÕ xu¸t, nhËp khÈu. §èi t­îng cña thuÕ xuÊt khÈu, nhËp khÈu lµ hµng ho¸ ®­îc phÐp xuÊt khÈu, nhËp kh¶u qua cöa khÈu, biªn giíi ViÖt Nam. ThuÕ suÊt cña hµng ho¸ nhËp khÈu, xuÊt khÈu gåm thuÕ suÊt th«ng th­êng vµ thuÕ suÊt ­u ®·i. Ngoµi ra cßn cã ­u ®·i miÔn thuÕ, nh»m khuyÕn khÝch suÊt kh¶u hµng trong n­íc cÇn xuÊt vµ nhËp nh÷ng hµng thiÕt yÕu. ThuÕ suÊt khÈu, thuÕ nhËp khÈu lµ mét lo¹i thuÕ quan träng trong chÝnh s¸ch më cöa víi bªn ngoµi, ®ång thêi lµ vò khÝ ®Ó b¶o vÖ kinh tÕ trong n­íc vµ lµ mét nguån thu lín cho ng©n s¸ch Nhµ n­íc. Thø n¨m, thuÕ sö dông ®Êt n«ng nghiÖp. ThuÕ sö dông ®Êt n«ng nghiÖp lµ thóe trùc thu, thu theo d¹ng ®Êt n«ng nghiÖp do c¸c tæ chøc vµ c¸ nh©n sö dông vµo s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. Ng­êi sö dông ®Êt n«ng nghiÖp lµ ng­êi nép thuÕ sö dông ®Êt n«ng nghiÖp. ThuÕ sö dông ®Êt n«ng nghiÖp thÓ hiÖn quan ®iÓm khoan s­c d©n, gi¶m nhÖ sù ®ãng gãp cña n«ng d©n cho Nhµ n­íc, thóc ®Èy s¶n xuÊt n«ng nghiÖp phat triÓn phï hîp víi kinh tÕ thÞ tr­êng, gãp phÇn sö dông cã hÖu qu¶ ®Êt n«ng nghiÖp, c«ng b»ng , hîp lý trong viÖc sö dông ®Êt n«ng nghiÖp gi÷a c¸c miÒn, c¸c ®Þa ph­¬ng, gãp phÇn c¶i thiÖn ®êi sèng n«ng d©n. Thø s¸u, thuÕ thu nhËp ®èi víi ng­êi cã thu nhËp cao. ThuÕ thu nhËp lµ thuÕ trùc thu ®¸nh vµo thu nhËp th­êng xuyªn vµ kh«ng th­êng xuyªn cña ng­êi ®­îc h­ëng thu nh¹p cao. Ng­êi nép thuÕ lµ c«ng d©n viÖt Nam vµ ng­êi n­íc ngoµi c­ tró t¹i ViÖt Nam cã thu nhËp cao. ThuÕ suÊt ¸p dông theo thuÕ luü tiÕn. ThuÕ thu nhËp dÇn dÇn trë thµnh nguån thu quan träng cña ng©n s¸ch Nhµ n­íc, bao qu¸t ®­îc nguån thu nhËp cña c«ng d©n gãp phÇn gi¶i quyÕt c«ng b»ng x· héi trong ph©n phèi, ®iÒu tiÕt thu nhËp. Thø b¶y, thuÕ tµi nguyªn . ThuÕ tµi nguyªn lµ thuÕ ®¸nh vµo ng­êi khai th¸c tµi nguyªn quèc gia. Ng­êi nép thuÕ tµi nguyªn lµ nguêi khai th¸c tÊt c¶ c¸c tµi nguyªn quèc gia bao gåm: kho¸ng s¶n, s¶n phÈm rõng tù nhiªn, c¸ vµ c¸c lo¹i thuû s¶n tù nhiªn kh¸c. C¨n cø tÝnh thuÕ tµi nguyªn lµ sè l­îng tµi nguyªn khai th¸c, gi¸ tÝnh thuÕ ®¬n vÞ tµi nguyªn vµ thuÕ su¸t. ThuÕ tµi nguyªn cã vai trß quan träng trong khuyÕn khÝch, b¶o vÖ, khia th¸c, sö dông tµi nguyªn tiÕt kiÖm, cã hiÖy qu¶ cao, ®«ng thêi lµ nguån thu quan träng cho ng©n s¸ch Nhµ n­íc. Bªn c¹nh thuÕ, phÝ vµ lÖ phÝ còng lµ mét nguån thu quan trong mang tÝnh chÊt b¾t buéc nh­ng cã tÝch chÊt ®èi gi¸, nghÜa lµ lÖ phÝ thùc chÊtlµ mét kho¶n tiÒn mµ d©n chóng bá ra tr¶ cho Nhµ n­íc khi hä h­ëng thô nh÷ng dÞch vô do Nhµ n­íc cung cÊp, ®ã lµ nh÷ng hang ho¸ c«ng céng cã tÝch chÊt giíi h¹n vµ hµng ho¸ c«ng céng cã thÓ ®Þnh gi¸ nh­ lÖ phÝ qua cÇu, lÖ phÝ c«ng chøng giÊy tê, x¸c nhËn, cÊp visa. . . Ngoµi c¸c kho¶n thuÕ, lÖ phÝ, NSNN cßn cã nh÷ng kho¶n vay; ®èi t­îng vay cã thÓ lµ d©n c­, Ng©n hµng vµ b»ng c¸ch ph¸t hµnh tÝn phiÕu kho b¹c, tr¸i phiÕu chÝnh phñ. HoÆc c¸c kho¶n vay, viÖn trî tõ n­íc ngoµi, vay chÝnh phñ c¸c n­íc hoÆc c¸c tæ chøc quèc tÕ. Khi vay cÇn c©n ®èi gi­a nh÷ng lîi Ých cña c¸c kho¶n vay vµ chi phÝ cña chóng còng nh­ xem xÐt kh¶ n¨ng hoµn tr¶. . . 2. Chi tiªu ng©n s¸ch Nhµ n­íc: Chi NSNN thÓ hiÖn qua c¸c quan hÖ tiÒn tÖ h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh ph©n phèi vµ sö dông quü NSNN nh»m trang tr¶i cho c¸c chi phÝ bé m¸y Nhµ n­íc vµ thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng kinh tª-x· héi mµ Nhµ n­íc ®¶m nhËn theo nh÷ng nguyªn t¾c nhÊt ®Þnh. Theo chøc n¨ng nhiÖm vô cña Nhµ n­íc, néi dung chi tiªu ng©n s¸ch Nhµ n­íc bao gåm: - Chi vÒ kinh tÕ: Chi cho ®Çu t­ vèn cè ®Þnh vµ vèn l­u ®éng cho c¸c doanh nghiÖp Nhµ n­íc, gãp cæ phÇn, liªn doanh vµo c¸c doanh nghiÖp thuéc lÜnh vùc cÇn thiÕt cã sù tham gia cña Nhµ n­íc; chi ®Çu t­ x©y dùng c¸c c«ng tr×nh kÕt cÊu h¹ tÇng kinh tÕ-x· héi; chi cho quü ph¸t triÓn c¸c ch­¬ng tr×nh, dù ¸n ph¸t triÓn kinh tÕ, chi cho sù nghiÖp kinh tÕ, chi cho dù tr÷ Nhµ n­íc. - Chi vÒ v¨n ho¸ x· héi: chi cho c¸c sù nghiÖp gi¸o dôc, ®µo t¹o, y tÕ, x· héi, v¨n ho¸, th«ng tin, thÓ dôc thÓ thao,sù nghiÖp khoa hoc, c«ng nghÖ vµ m«i tr­êng, cac sù nghiÖp kh¸c; chi cho c¸c ch­¬ng tr×nh quèc gia; cho hç trî quü b¶o hiÓm x· héi; trî cÊp cho c¸c ®èi t­îng chÝnh s¸ch x· héi; tµi trî cho c¸c tæ chøc x· héi, x· héi-nghÒ nghiÖp. - Chi cho bé m¸y Nhµ n­íc: chi cho ho¹t ®éng cña Quèc héi, ChÝnh phñ, c¸c Bé, Héi ®ång nh©n dan vµ uû ban nh©n d©n c¸c cÊp, c¸c c¬ quan hµnh chÝnh c¸c cÊp, toµ ¸n vµ viÑn kiÓm s¸t c¸c cÊp. - Chi cho quèc phßng, an ninh vµ trËt tù an toµn x· héi. - Chi tr¶ nî n­íc ngoµi. - Chi viÖn trî n­íc ngaßi. - Chi bæ sung quü dù tr÷ tµi chÝnh. - Chi kh¸c. Theo tÝnh chÊt kinh tÕ, chi NSNN ®­îc chia ra c¸c néi dung sau ®©y. + Chi th­êng xuyªn: Lµ nh÷ng kho¶n chi kh«ng ãc trong khu vùc ®Çu t­ vµ cã tÝnh chÊt th­êng xuyªn ®Ó tµi trî cho ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan Nhµ n­íc nh»m duy tr× "®êi sèng quèc gia". VÒ nguyªn t¾c, c¸c kho¶n chi nµy ph¶i ®­îc tµi trî b»ng c¸c kho¶n tiÒn kh«ng mang tÝnh chÊt hoµn tr¶ cña NSNN. + Chi ®Çu t­ ph¸t triÓn: Lµ tÊt c¶ c¸c chi phÝ lµm t¨ng thªm tµi s¶n quèc gia. Ph¸t triÓn kinh tÕ lµ nhiÖm vô hµng ®Çu cña tÊt c¶ c¸c Nhµ n­íc hiÖn ®¹i. §Ó ®¹t ®­îc sù ph¸t triÓn, chÝnh phñ ph¶i ho¹ch ®Þnh ®­îc chiÕn l­îc ph¸t triÓn ®óng ®¾n, phï hîp vµ cÇn ph¶i cã vèn ®Çu t­ cña Nhµ n­íc. §èi t­îng ®Çu t­ cña Nhµ n­íc th­êng lµ nh÷ng c«ng tr×nh thuéc kÕt cÊu h¹ tÇng, c¸c ngµnh kinh tÕ mòi nhän vµ nh÷ng c«ng tr×nh kinh tÕ mµ kh«ng thÓ dùa vµo ®Çu t­ t­ nh©n, nh­ng nh÷ng ho¹t ®éng cña chóng lµ cÇn thiÕt cho x· héi. 3. Tæ chøc hÖ thèng vµ ph©n cÊp ng©n s¸ch Nhµ n­íc: Ng©n s¸ch Nhµ n­íc ®­îc qu¶n lý vµ ®iÒu hµnh theo luËt Ng©n s¸ch Nhµ n­íc ®­îc Quèc héi Céng hoµ x· héi chu nghÜa ViÖt Nam th«ng qua ngµy 30-3-1996. Ng©n s¸ch Nhµ n­íc ®­îc qu¶n lý vµ ®iÒu hµnh theo chÕ ®é kÕ ho¹ch ho¸ thèng nhÊt tõ trung ­¬ng ®Õn c¬ së. Mäi sù thu chi cña Ng©n s¸ch Nhµ n­íc ®Òu ®­îc thÓ hiÖn qua kÕ ho¹ch thèng nhÊt tõ trung ­¬ng ®Õn s¬ së. KÕ ho¹ch ng©n s¸ch do Quèc héi th«ng qua hµng n¨m. Thùc hiÖn ph©n cÊp qu¶n lý Ng©n s¸ch Nhµ n­íc phï hîp víi sù ph©n cÊp hµnh chÝnh. Theo ®ã ng©n s¸ch Nhµ n­íc ®­îc chia lµm bèn cÊp: - CÊp trung ­¬ng; - CÊp tØnh ( thµnh phè trùc thuéc trung ­¬ng); - CÊp huyÖn ( quËn ); - CÊp x· ( ph­êng ). Tuy nhiªn viÖc phan c«ng, ph©n cÊp qu¶n lý ng©n s¸ch Nhµ n­íc lµ ph©n c«ng, ph©n cÊp qu¶n lý theo nhiÖm vô, kÕ ho¹ch thu, chi ng©n s¸ch cho c¸c cÊp trªn c¬ së chÕ ®é thèng nhÊt, kÕ ho¹ch thèng nhÊt. Ph©n c«ng ph©n cÊp kh«ng ph¶i lµ ph©n chia ng©n s¸ch. Ph©n cÊp qu¶n lý ng©n s¸ch Nhµ n­íc lµ x¸c ®Þnh ph¹m vi, quyÒn h¹n, tr¸ch nhiÖm cña c¸c cÊp ngan s¸ch trong viÖc qu¶n lý thu, chi tõng cÊp, thùc hiÖn theo chøc n¨ng nhiÖm vô qu¶n lý cña Nhµ n­íc ë tõng cÊp dùa trªn c¬ së thèng nhÊt vÒ ph¸p luËt, vÒ chÝnh s¸ch, vÒ kÕ ho¹ch kinh tÕ-x· héi nh»m b¶o ®¶m thùc hiÖn chÝnh s¸ch thu, chi ng©n s¸ch Nhµ n­íc, sö dông hîp lý c¸c nhu cÇu ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi, quèc phßng, an ninh, ®Ò cao tr¸ch nhiÖm vµ khuyÕn khÝch tÝnh chñ ®éng, s¸ng t¹ocña chÝnh quúen ®Þa ph­¬ng trong viÖc qu¶n lý chÆt chÏ, tiÕt kiÑm vµ hiÖu qu¶, n©ng cao kh¶ n¨ng t¹o vèn trong qu¸ tr×nh thùc thi ng©n s¸ch Nhµ n­íc. II. Thùc tr¹ng thu chi Ng©n s¸ch Nhµ n­íc ta nh÷ng n¨m gÇn ®©y: 1. Nh÷ng thµnh tùu ®· ®¹t ®­îc cña ho¹t ®«ng ng©n s¸ch Nhµ n­íc trong n¨m 2003: 1.1. Thµnh tùu: KÕ ho¹ch tµi chÝnh 5 n¨m 2001-2005 ®· thùc hiÖn ®­îc mét nöa, toµn ngµnh tµi chÝnh nãi chung ®· thu ®­îc nh÷ng thµnh tùu ®¸ng kÓ. Toµn ngµnh ®· v­ît qua nhiÒu khã kh¨n vµ th¸ch thøc, tiÕp tôc sù nghiÖp ®æi míi vµ ®· ®¹t ®­îc mét sè kÕt qu¶ cã ý nghÜa quan träng. HÖ thèng c¬ chÕ, chÝnh s¸ch, ph¸p luËt, tµi chÝnh cã nhiÒu ®æi míi, tiÕn bé gãp phÇn t¹o m«i tr­êng vµ thÞ tr­êng thuËn lîi h¬n ®Ó gi¶i phãng søc s¶n xuÊt x· héi, cæ vò cho c¸c thµnh phÇn kinh tÕ, c¸c tÇng líp nh©n d©n tÝch cùc thùc hµnh tiÕt kiÖm t¨ng tÝch luü cho ®Çu t­, t¹o thªm nhiÒu viÖc lµm ®Ó xo¸ ®ãi, gi¶m nghÌo, t¨ng thu nhËp cho chÝnh m×nh , cho gia ®×nh m×nh vµ t¹o ra nhiÒu cña c¶i vËt chÊt cho x· héi. Nhê ®ã ®· gãp phÇn t¹o ®éng lùc m¹nh mÏ ®Ó nÒn kinh tÕ n­íc ta tiÕp tôc duy tr× vµ ®¹t tèc ®é t¨ng tr­ëng kh¸ cao ( b×nh qu©n 3 n¨m lµ 7,1% ), huy ®éng thªm nhiÒu nguån néi lùc vµ ngo¹i lùc ®Ó t¨ng ®Çu t­ x©y dùng c¬ së vËt chÊt h¹ tÇng kinh tª-x· héi, thóc ®Èy m¹nh viÖc chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ, gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò ph¸t triÓn x· héi, c¶i c¸ch tiÒn l­¬ng vµ ®¶m b¶o an ninh quèc phßng. §ãng gãp kh«ng nhá trong sù thµnh c«ng Êy lµ nh÷ng ho¹t ®éng thu, chi NSNN ®­îc thùc hiÖn mét c¸ch cã hiÖu qu¶. N¨m 2003, dù to¸n thu ng©n s¸ch Nhµ n­íc do ngµnh tµi chÝnh ®¶m nhiÖm ­íc ®¹t 132.500 tû ®ång; v­ît 7,1% so víi dù to¸n quèc héi giao; t¨ng 11,3% so víi cïng kú n¨m tr­íc; ®¹t tû lÖ ®éng viªn 21,7% GDP; trë thµnh n¨m thø s¸u liªn tôc thùc hiÖn v­ît thu. Nhê nguån thu NSNN t¨ng kh¸, nªn kh«ng nh÷ng ®¶m b¶o chi theo dù to¸n d­îc giao mµ cßn t¨ng bæ sung nguån ng©n s¸ch gÇn 10000 tû ®ång ®Ó thùc hiÖn c¸c nhiÖm vô ph¸t triÓn kinh tÕ, x· héi, b¶o ®¶m an ninh quèc phßng. KÕt qu¶ cô thÓ lµ: - VÒ thu NSNN: Tæng thu ng©n s¸ch Nhµ n­íc ­íc tÝnh ®¹t 106,1% dù to¸n c¶ n¨m; ®©y lµ n¨m thø s¸u liªn tôc v­ît dù to¸n do Quèc héi ®Ò ra. V­ît thu kh«ng ph¶i do cã thªm thuÕ míi hay n©ng thuÕ suÊt, trÝa l¹i mét sè kho¶n thu cßn ®­îc miÔn gi¶m nh­ thuÕ sö dông ®Êt n«ng nghiÖp, mét sè kho¶n phÝ vµ lÖ phÝ kh¸c, ®Æc biÖt lµ thuÕ nhËp khÈu. . . §iÒu nµy chøng tá t¨ng tr­ëng kinh tÕ ®¹t kh¸, c«ng t¸c hµnh thu ®· b¸m s¸t sù t¨ng lªn cña s¶n xuÊt kinh doanh, b¸m s¸t dù to¸n ®Ò ra, rµ so¸t ®Ó t×m c¸c kho¶n thu, ®Æc biÖt lµ chèng thÊt tho¸t thu cã hiÖu qu¶. N¨m 2003 so víi n¨m 2002, tæng thu ng©n s¸ch Nhµ n­íc ­íc t¨ng 11,3%. Mét sè kho¶n thu lín cßn t¨ng víi tèc ®é cao h¬n, nh­ thu tõ doanh nghiÖp cã vèn ®Çu t­ n­íc ngoµi t¨ng tíi 30%, thu tõ c«ng thuowng nghiÖp vµ dÞch vô ngoµi quèc doanh t¨ng 28,5%, thu tõ doanh nghiÖp Nhµ n­íc t¨ng 17,9%. . . Do tèc ®é t¨ng thu ®¹t kh¸, nªn tû lÖ gi÷a tæng thu ng©n s¸ch so víi GDP vÉn ®¹t khon¶g 21,9%, tuy ch­a b»ng tû lÖ 22,2% cña n¨m 2002, nh­ng ®· cao h¬n tû lÖ trong c¸c n¨m tr­íc ®ã ( n¨m 2001 ®¹t 21,6%, n¨m 2000 ®¹t 20,5%, n¨m 1999 ®¹t 19,6% . . . ). §iÒu ®ã chøng tá, mét mÆt ®· tÝch cùc tËn thu, mÆt kh¸c vÉn thùc hiÖn chÝnh s¸ch khoan th­ søc d©n, nu«i d­ìng nguån thu- mét chñ tr­¬ng cã tÝnh chiÕn l­îc vÒ thu, chi ng©n s¸ch Nhµ n­íc. C¬ cÊu thu ng©n s¸ch ®· cã nh÷ng chuyÓn biÕn tÝch cùc h¬n c¸c n¨m tr­íc, ngµy cµng phï hîp víi ®é më cöa ngµy mét t¨ng lªn cña nÒn kinh tÕ, ph¶n ¸nh trùc tiÕp h¬n hiÖu qu¶ cña kinh tÕ trong n­íc vµ sÏ kh«ng bÞ hôt hÉng khi thùc hiÖn cam kÕt theo hiÖp ®Þnh ®· kÝ víi khu vùc ASEAN, víi Mü, còng nh­ chuÈn bÞ gia nhËp Tæ chøc th­¬ng m¹i thÕ giíi ( WTO ). Theo ­íc tÝnh ban ®Çu, tû trong c¸c kho¶n thu tõ hµng nhËp khÈu, thu tõ dÇu th«. . . nh÷ng kho¶n thu kh«ng trùc tiÕp ph¶n ¸nh hiÖu qu¶ s¶n xuÊt ë trong n­íc vµ ¶nh h­ëng ®Õn ng­êi tiªu dïng ®· gi¶m tõ 49,5% trong c¸c n¨m 2001,2002 xuèng cßn 47,9% trong n¨m 2003. Trong ®ã tû träng thu tõ dÇu th« ®· gi¶m xuèng tõ 25,9% trong n¨m 2000, 25,5% trong n¨m 2001, 21,6% trong n¨m 2002 vµ ­íc cßn 20,5% trong n¨m 2003; ®iÒu nµy ph¶n ¸nh nguån thu tõ viÖc xuÊt khÈu tµi nguyªn ngµy mét gi¶m, trong khi tæng thu t¨ng 11,3% th× thu tõ dÇu th« chØ t¨ng 1,6%. Thu tõ xuÊt nhËp khÈu chØ t¨ng 10,4% còng thÊp h¬n tèc ®é t¨ng cña tæng thu.. Tû träng trong tæng th cña néi ®Þa nh÷ng kho¶n thu ph¶n ¸nh trùc tiÕp hiÖu qu¶ s¶n xuÊt trong n­íc ®· t¨ng tõ 50,5% trong c¸c n¨m 2001,2002 lªn 52,8% trong n¨m 2003. TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu nµy ph¶n ¸nh c¬ cÊu thu ng©n s¸ch ngµy cµng cã nh÷ng thay ®æi tÝch cùc. C¬ cÊu thu ng©n s¸ch ®· chuyÓn biÕn theo chiÒu h­íng tÝch cùc: Tû träng thu néi ®Þa trong tæng thu NSNN ®· t¨ng tõ 50,7% n¨m 2001 lªn 52,6% n¨m 2003; thu tõ ho¹t ®éng xuÊt nhËp kh¶u, tõ dÇu th« gi¶m tõ 47,4% n¨m 2001 xuèng 45,9% n¨m 2003. §Õn n¨m 2003 ®· cã 26 tØnh, thµnh phè cã quy m« thu NSNN trªn ®Þa bµn ®¹t møc trªn 500 tû ®ång. §Æc biÖt, n¨m qua Bé tµi chÝnh ®· tiÕn hµnh ph¸t hµnh c«ng tr¸i gi¸o dôc trªn ®Þa bµn toµn quèc víi tæng sè tiÒn thu ®­îc lµ 2.580 tû ®ång. §©y lµ l©n ®Çu tiªn n­íc ta ph¸t hµnh c«ng tr¸i gi¸o dôc nh»m huy ®«ng vèn ®Ó hhâ trî c¸c tØnh miÒn nói, T©y nguyªn vµ c¸c tØnh khã kh¨n. Ngµy 15/10/2003, ph¸t hµnh tr¸i phiÐu ChÝnh phñ ®ît I/2003, nh»m huy ®éng sù ®ãng gãp cña toµn d©n ®Ó ®Çu t­, x©y dùng mét sè c«ng tr×nh giao th«ng, thuû lîi quan träng cña ®Êt n­íc . §©y lµ mét chñ tr­¬ng lín vµ dµi h¹n cña §¶ng vµ Nhµ n­íc trong viÖc huy ®éng vèn phôc vô ph¸t triÓn kinh tÕ-x· héi. -VÒ chi NSNN: Chi ng©n s¸ch Nhµ n­íc còng ®¹t kÕt qu¶ tÝch cùc tren c¶ hai mÆt. Mét mÆt, nhê thu v­ît dù to¸n 7,1% mµ chi ng©n s¸ch còng ®· v­ît 6,1% so víi dù to¸n ®­îc duyÖt vµ tû lÖ v­ît dù to¸n cña tæng chi thÊp h¬n tæng thu nªn ®· t¨ng tÝnh chñ ®éng, rØ ro, t¨ng kÕt d­, gi¶m béi chi. MÆt kh¸c, n¨m 2003 so víi n¨m 2002, tæng chi t¨ng 14,1%, cao h¬n tèc ®é t¨ng 11,3% cña tæng thu, phï hîp víi chñ tr­¬ng kÝch cÇu ®Çu t­ vµ tiªu dïng cña chÝnh phñ. Chi ng©n s¸ch cho ®Çu t­ ph¸t triªn ®¹t 106,85 dù to¸n vµ t¨ng 6,7% so víi n¨m 2002, ®Òu cao h¬n c¸c chØ sè cña chi th­êng xuyªn ( t­¬ng øng ®¹t 104,9% vµ t¨ng 4,9% ); chi cho ®Çu t­ ph¸t triÓn chiÕm kho¶ng 28% tæng chi, ch­a kÓ c«ng tr¸i, tr¸i phiÕu míi huy ®éng ®Ó ®Çu t­. Mét sè kho¶n chi lín vµ quan träng trong chi th­êng xuyªn ®· ®¹t kh¸ so víi dù to¸n vµ t¨ng kh¸ so víi n¨m 2002; chi cho thÓ dôc thÓ thao ®¹t 232,7% t¨ng tíi 60,7%; chi cho gi¸o dôc vµ ®µo t¹o ®¹t 102,8% vµ t¨ng 12%; chi cho y tÕ ®¹t 106,5% vµ t¨ng 12,3%; chi cho sù nghiÖp kinh tÕ ®¹t 103,9% vµ t¨ng 5,7%. Cã thÓ nãi, nguån lùc tµ chÝnh Nhµ n­íc ®· ®¸p øng ®­îc yªu cÇu gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò bøc xóc cña nÒn kinh tÕ vµ x· héi.