Tóm tắt Luận văn Một số biến đổi ở làng xã châu thổ sông Hồng từ đầu thế kỷ XIX đến giữa thế kỷ XX (qua trường hợp làng Mễ Trì)

iều kiện và thực sự cũng chưa đủ khả năng để thực hiện điều tra toàn diện về xã hội Việt Nam, và vì thế tại luận án này chúng tôi chỉ xin chọn một làng ở vùng nông thôn châu thổ sông Hồng (còn gọi là đồng bằng Bắc Bộ) lấy đó làm một trường hợp để nghiên cứu (case study). Chúng ta đều biết, từ xa xưa làng đã trở thành một hình thức tổ chức cư dân và sản xuất đặc trưng cho người Việt Nam. Nó chính là một kiểu kết cấu hạt nhân tiêu biểu nhất trong lịch sử lâu dài của dân tộc Việt. Cùng với tiến trình lịch sử, làng từng bước trở thành một trung tâm thu nhỏ của xã hội, tại đó mọi hoạt động kinh tế, xã hội, văn hoá, và chính trị diễn ra hàng ngày. Các hoạt động kinh tế và xã hội ở làng diễn ra cũng có khi hưng khi vong, khi thịnh khi suy gắn với thăng trầm lịch sử dân tộc. Nói cách khác, ở Việt nam, làng là một tấm gương nhỏ phản ánh bộ mặt đất nước trong suốt chiều dài lịch sử, cũng như trong từng thời đoạn lịch sử cụ thể. Tuy nhiên, những công trình khoa học trước đây, do phạm vi nghiên cứu cũng như chủ đích nghiên cứu riêng của từng tác giả, chúng tôi chưa thấy các công trình ấy nêu bật ra tính đặc thù của làng Việt Nam nói chung, làng Việt trong khu vực châu thổ sông Hồng nói riêng. Các nghiên cứu đi trước về làng cũng chưa chỉ ra hết những đặc điểm mang tính đặc trưng riêng biệt của làng ở vùng này so với những đặc điểm chung, phổ biến của toàn bộ nông thôn Việt Nam. Trong bối cảnh đó, chúng tôi thử chọn một làng ở nông thôn đồng bằng Bắc Bộ để tìm hiểu tính chất của cấu trúc kinh tế và xã hội của nó trong 10 giai đoạn chuyển biến với hy vọng có thể góp phần chỉ ra tính phổ biến của vùng châu thổ sông Hồng. Trên cơ sở của những phần tích nêu đây, được sự hướng dẫn khoa học của Giáo sư, Tiến sĩ khoa học Vũ Minh Giang và Giáo sư, Tiến Sĩ Nguyễn Văn Khánh chúng tôi quyết định chọn làng Mễ Trì làm địa bàn không gian để triển khai việc khảo sát, nghiên cứu của mình. Có thể nói, Mễ Trì là một làng khá tiêu biểu ở đồng bằng Bắc Bộ Việt Nam. Làng nằm ở vị trí trung tâm của tam giác châu đồng bằng Bắc Bộ. Từ xưa cho đến tận ngày nay, Mễ Trì vẫn là một làng thuần nông. Đây chính là đặc trưng nổi trội của rất nhiều làng xã Việt Nam. Việt Nam vốn là một nước nông nghiệp truyền thống nên các làng chuyên làm nghề nông chiếm tỷ lệ áp đảo trong hệ thống làng xã nông thôn Việt Nam. Chính những làng thuần nông truyền thống đã tạo nên cái “gam màu chủ đạo” cho nông thôn Việt Nam trong lịch sử. Chúng tôi chọn làng Mễ Trì, bởi trước hết Mễ Trì mang trong nó hầu hết các đặc trưng vốn có của một làng thuần nông khu vực đồng bằng Bắc Bộ. Với ý nghĩa này, có thể coi Mễ Trì là một làng nông thôn tiêu biểu ở Việt Nam. Là một làng thuần nông tất nhiên Mễ Trì có những điểm khác biệt so với những làng tuy cũng nằm trong vùng châu thổ sông Hồng nhưng không thuần nông, những làng có nghề thủ công truyền thống, những làng theo nghề buôn bán... Sự khác biệt giữa những làng thuần nông kiểu như làng Mễ Trì với những làng không thuần nông thể hiện ở rất nhiều mặt nhưng dễ thấy nhất là sự khác nhau trong các sản phẩm kinh tế truyền thống của làng. Ở Việt Nam, các làng có nghề thủ công truyền thống tên làng xã thường được gắn kèm với tên nghề thủ công truyền thống của làng. Cách gọi đó giống như một kiểu khẳng định “thương hiệu” hàng hoá của làng xã mình vậy. Mọi người Việt Nam đều đã rất quen thuộc với tên gọi truyền thống như: Làng gốm Bát Tràng, Làng dệt Vạn Phúc Còn ở Mễ Trì thì không có bất kì một sản phẩm thủ công nghiệp nào cả. Là làng chuyên về nghề nông nên các sản phẩm làng làm ra cũng chỉ là các sản phẩm gắn liền với 11 Tµi liÖu tham kh¶o I. Tµi liÖu L-u tr÷ vµ tHỰC ĐỊA TẠI ĐỊA ph-¬ng A. Tµi liÖu Trung t©m L-u tr÷ Quèc gia I 1. A/s des manuels scolaires 1904-1926. R22. 3765. 2. Affaires indigènes Phủ de Hoµi §øc, huyện de Tõ Liªm, canton de DÞch Väng, village de MÔ Tr× (KÎ Mẩy) 1890-1903. E6. 1059. 3. Affaires indigènes Phủ de Hoµi §øc, huyện de Tõ Liªm, canton de DÞch Väng, village de MÔ Tr× (KÎ Mẩy) 1905-1912. E6. 1060. 4. Affaires indigènes Phủ de Hoµi §øc, huyện de Tõ Liªm, canton de DÞch Väng, village de MÔ Tr× (KÎ Mẩy) 1913-1928. E6. 1061. 5. C¸c khu vùc hµnh chÝnh tØnh C©u §¬ n¨m 1903 (Circonscriptions administratives de la province de C©u §¬). E02. 627bis. 6. Circulaires du Resident Supérieur au Tonkin a/s de la création d’un enseignement agricoles dans 1925. R22. 3755. 7. Circulaires relatives aux attributions du Directeur de l’Enseignement primaire du Tonkin. 1918-1920. R22. 3752. 8. Communes reformees Huyen de Tu Liem Canton de Dich Vong Village de Me Tri, 1923-1924 (thon Ha). E7. 2522. 9. Communes reformees Huyen de Tu Liem Canton de Dich Vong Village de Me Tri, 1923-1924 (thon Thuong). E7. 2523. 10. Culte catholique: Correspondance diverses a/s incidents entre catholiques et bouddhistes. Annee 1875. F91. 2796. 11. Danh s¸ch c¸c lµng, tæng cña vïng ngo¹i « 1904 (Liste des cantons et villages de la z«ne suburbaine). E2. 713. 12. Différends entre catholiques et bouddhistes. Affaires du huyen de Tu Liem phu de Hoai Duc 1891-1898. F91. 2805. 13. §Þa b¹ x· MÔ Tr×, tæng DÞch Väng, huyÖn Tõ Liªm, phñ Quèc Oai, xø S¬n T©y (1805). DB 12/V26. 14. École superieure d’agriculture 1920-1922. R22. 3769. 12 15. État faisant rÐssertin le nombre d’Ðcoles, de maltras et d’ÐlÐves de 1918 µ 1923. R22. 3738. 16. Pièces de principle a/s des depenses dés écoles de l’Enseignement primaire 1904-1925. R22. 3770. 17. Pièces de principle a/s des Écoles cantonales 1908-1912. R22. 3757. 18. Plainte contre le Ly truong. E7. 46750. 19. ProcÌs verbaux de délimitation des villages du huyen de Tu Liem 1915. M3. 3305. 20. ProcÌs verbaux de la lÌresesion du coasae de perfectionement de l’enseignement indigène, 1906. R22. 3751. 21. Projet prévisoir pour l’organisation de l’instruction. G88. 3750. 22. Rapport du Tong Doc au Résident de Ha Noi sur la situation des Écoles de Quoc ngu dans la province 1887. R22. 3734. 23. Rapports des Phu et Huyªn a/s des écoles cantonales 1909- 1912. R22. 3737. 24. Rapports mensuels des Ðcoles (Suite et fin) 1918-1919. R22. 3741. 25. Rapports mensuels des Ðcoles (Suite et fin) 1919-1920. R22. 3743. 26. Rapports mensuels des Ðcoles (Suite et fin) 1921-1922. R22. 3745. 27. Rapports mensuels des Ðcoles (Suite et fin) 1923. R22. 3747. 28. Rapports mensuels des Ðcoles (Suite et fin) 1924-1925. R22. 3748. 29. Rapports mensuels des Ðcoles (Suite et fin) 1925-1926. R22. 3749. 30. Rapports mensuels des Ðcoles 1918-1919. R22. 3740. 31. Rapports mensuels des Ðcoles 1919-1920. R22. 3742. 13 32. Rapports mensuels des Ðcoles 1920-1921. R22. 3744. 33. Rapports mensuels des Ðcoles 1922-1923. R22. 3746. 34. Recencement de 1921, village de MÔ Tr×, Recencement de la population de nationalite ou de race de l’Annam (Điều tra d©n sè cña lµng MÔ Tr× n¨m 1921). D88. 506 35. Recencement de 1926, village de MÔ Tr×, Recencement de la population de nationalite ou de race de l’Annam (Điều tra d©n sè cña lµng MÔ Tr× n¨m 1926). D88. 599. 36. Reorganisation de l’enseignment indigène, 1906-1912. R22. 3756. 37. Situation des écoles de Quèc Ng÷ dans la province 1892. R22. 3735. 38. Situation des écoles de Quèc Ng÷ dans la province 1908. R22. 3736. 39. Statistique de la population 1910. D88. 407. 40. Statistique de la population 1915. D88. 412 41. Statistique de la population 1919. D88. 414.. 42. Statistiques de la population de la zone suburbaine de Hanoi, 1905-1911. D88. 415. 43. Statistique de la population de la zone suburbaine de Hanoi, 1912-1913. D88. 416. 44. Statistiques scolaires 1900-1903. R22. 3761. 45. Statistiques scolaires 1903-1904. R22. 3762. 46. Statistiques scolaires 1905-1908. R22. 3763. 47. Statistiques scolaires 1909-1916. R22. 3764. B. Tµi liÖu Tæng Côc §Þa chÝnh 48. B¶n ®å thöa ruéng ®Êt ®Þa chÝnh, th«n MÔ Tr× Th-îng. 1939. 49. Proces-verbal d’immatriculation cadatrale du Village de MÔ Tr×, canton de DÞch Väng, phñ de Hoµi §øc, province de Hµ §«ng. 1940. 14 C. Tµi liÖu thực địa tại địa ph-¬ng 50. Bìa ký trªn bia chïa Thiªn Tróc (1690) 51. Bìa ký trªn bia ghi viÖc göi giç 52. Bìa ký trªn bia hä NguyÔn (1680) 53. B¶n ph©n th- (1909) 54. Bản ghi ph¶ truyÒn thÇn s¾c 55. Biªn b¶n Gi¸p biÓu-Héi ®ång b¹ th«n Th-îng (1923) 56. Cải lương phong tục xã Mể Trì (1917) 57. §¶ng bé MÔ Tr× cña chi bé 2 §¶ng céng s¶n ViÖt Nam (1994), S¬ l-îc lÞch sö lµng MÔ Tr× H¹, x· MÔ Tr×, huyÖn Tõ Liªm. Hµ Néi. 58. §¶ng Bé MÔ Tr× (1994), S¬ l-îc lÞch sö, X· MÔ Tr×-huyÖn Tõ Liªm, Hµ Néi. 59. §×nh MÔ Tr× Th-îng (1991), Hå s¬ di tÝch kiÕn tróc nghÖ thuËt. 60. Gia ph¶ ph¸i Lª ThÕ 61. Gia ph¶ ph¸i NguyÔn C«ng 62. Gia ph¶ ph¸i NguyÔn TiÕn 63. Ngäc ph¶ ®×nh MÔ Tr× Th-îng 64. Ngäc ph¶ lµng MÔ Tr× 65. Ph©n th- ph¸i NguyÔn C«ng 66. S¾c §øc th¸nh ®Çm 67. S¾c §øc th¸nh Hïng (1730) 68. S¾c tÝch c¸i giÕng kú 69. Sù tÝch ®øc b¶n thæ (1783) 70. Sù tÝch ®øc Th¸nh C¶ (1783) 71. Sù tÝch ®øc Th¸nh C¶ MiÕu ®×nh th«n 72. Sù tÝch gß ®èng anh s¬n vµ gß b¶y ®èng mäc 73. Tê chøng thùc ®¨ng bé (1941) 74. ThÇn s¾c mò ¸o Bia ghi (1926) 75. ThÇn tÝch ThÇn s¾c lµng MÔ Tr×, tæng DÞch Väng, phñ Hoµi §øc, tØnh Hµ §«ng (1938) 76. Uû Ban Nh©n d©n huyÖn Tõ Liªm (1990). Hå s¬ di tÝch chïa MÔ Tr× Th-îng. 15 77. Uû Ban Nh©n d©n huyÖn Tõ Liªm (1991). Hå s¬ di tÝch ®×nh MÔ Tr× H¹. 78. Uû Ban Nh©n d©n huyÖn Tõ Liªm (1990). Hå s¬ di tÝch kiÕn tróc nghÒ thuËt ®×nh MÔ Tr× Th-îng. 79. V¨n khÕ b¸n ruéng 80. V¨n tÕ th«n MÔ Tr× Th-îng D. Tµi liÖu phæng vÊn 81. §ç §øc DËt, 75 tuổi, xóm 4, thôn Hạ, phổng vấn vào ngµy 07 th¸ng 8 n¨m 2001 82. §ç §øc Lîi, 70 tuổi, xóm 4, thôn Hạ, phổng vấn vào ngµy 11 th¸ng 8 n¨m 2001 83. §ç §øc Thä, ngµy th¸ng 7 n¨m 1998 84. §ç V¨n Long, 71 tuổi, xóm 3, thôn Hạ, phổng vấn vào ngµy 10 th¸ng 8 n¨m 2001 85. Lª B¸ KÝnh, 73 tuổi, xóm 4, thôn Thượng, phổng vấn vào ngµy 10 th¸ng 7 n¨m 1998 86. Lª B¸ KÝnh, 73 tuổi, xóm 4, thôn Thượng, phổng vấn vào ngµy 08 th¸ng 8 n¨m 1998 87. Lª B¸ KÝnh, 76 tuổi, xóm 4, thôn Thượng, phổng vấn vào ngµy 21 th¸ng 7 n¨m 2001 88. Lª B¸ KÝnh, 76 tuổi, xóm 4, thôn Thượng, phổng vấn vào ngµy 07 th¸ng 8 n¨m 2001 89. Lª ThÕ Thuyªn, 71 tuổi, xóm 3, thôn Thượng, phổng vấn vào ngµy 08 th¸ng 8 n¨m 2001 90. Ng« Duy Chung, 69 tuổi, xóm 3, thôn Thượng, phổng vấn vào ngµy 07 th¸ng 8 n¨m 2001 91. Ng« Duy Chung, 69 tuổi, xóm 4, thôn Thượng, phổng vấn vào ngµy 10 th¸ng 8 n¨m 2001 92. Ng« Khoa N¨m, ngµy 06 th¸ng 8 n¨m 2001 93. Ng« V¨n Giang, ngµy 27 th¸ng 7 n¨m 2001 94. Ng« V¨n Th¸i, ngµy 26 th¸ng 7 n¨m 2001 95. NguyÔn §¨ng Phan, 86 tuổi, xóm 3, thôn Hạ, phổng vấn vào ngµy 08 16 th¸ng 8 n¨m 2001 96. NguyÔn C«ng D-¬ng, ngµy 07 th¸ng 8 n¨m 2001. 97. NguyÔn TiÕn Phóc, 79 tuổi, xóm 3, thôn Thượng, phổng vấn vào ngµy 10 th¸ng 7 n¨m 2000 98. NguyÔn TiÕn Phóc, 80 tuổi, xóm 3, thôn Thượng, phổng vấn vào ngµy 08 th¸ng 8 n¨m 2001 99. NguyÔn TiÕn Phóc, 80 tuổi, xóm 3, thôn Thượng, phổng vấn vào ngµy 10 th¸ng 8 n¨m 2001 100. NguyÔn Thµnh Du©n, ngµy 26 th¸ng 7 n¨m 2001 101. NguyÔn ThÞ Phóc, ngµy 05 th¸ng 8 n¨m 2001 102. NguyÔn ThÞ ThØnh, ngµy 06 th¸ng 8 n¨m 2001 103. NguyÔn V¨n Hoan, 76 tuổi, xóm 3, thôn Hạ, phổng vấn vào ngµy 11 th¸ng 8 n¨m 2001 104. NguyÔn ViÕt B×nh, 68 tuổi, xóm 4, thôn Hạ, phổng vấn vào ngµy 08 th¸ng 8 n¨m 2001 105. Ph¹m §ç §¨ng, 76 tuổi, xóm 4, thôn Thượng, phổng vấn vào ngµy11 th¸ng 8 n¨m 2001 106. T¹ §¾c DÇn, thôn Thượng, phổng vấn vào ngµy 10 th¸ng 8 n¨m 2001 107. TrÇn TÝch TuÊn, ngµy 27 th¸ng 7 n¨m 2001 II. Tµi liÖu tham kh¶o A. Tµi liÖu TiÕng ViÖt 108. Bùi Thị Tân (1994), “Tình hình ruộng đất và phương pháp sử dụng ruộng đất công ở làng Câu Hoan (huyện Hải Lăng - Quảng Trị) thế kỷ XIX, Nghiªn cøu lÞch sö, (277), tr. 35-40.{108} 109. Bùi Xuân Đính (1985), Lệ làng phép nước, Nhà xuất bản Pháp lý, Hà Nội. {109} 110. Cao V¨n BiÒn (1990), ‚VÒ d©n sè n«ng th«n Th¸i B×nh tr-íc C¸ch m¹ng Th¸ng 8, Nghiªn cøu lÞch sö, (3), tr. 80-84, 95. {110} 111. Cao V¨n BiÒn (1991), ‚Ph©n bè së h÷u ruéng ®Êt t- ë Ninh B×nh thêi kú 1930-1945‛, Nghiªn cøu lÞch sö, (I), tr. 35-43. {111} 17 112. Cao V¨n BiÒn (1993), ‚T×nh h×nh chia giµ t¶i ruéng ®Êt t­ ë Nam §inh (1930-1945)‛, Nghiªn cøu lÞch sö. (5), tr. 24-28. {112} 113. Cao Văn Biền (1994), “Bộ máy hành chính làng xã Bắc Kỳ theo quy chế cải lương hương chính dưới thời Pháp thuộc”, Kinh nghiệm tổ chức quản lý nông thôn Việt Nam trong lịch sử, Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia, Hà Nội, tr. 144-163. {113} 114. DiÖp §×nh Hoa (1994a), Lµng NguyÔn, Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc X· héi, Hµ Néi. {114} 115. DiÖp §×nh Hoa (1994b), T×m hiÓu lµng ViÖt, Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc X· héi, Hµ Néi. {115} 116. D-¬ng Kinh Quèc (1976). ‚Mét thñ ®o¹n x©m l­îc v¯ thèng trÞ thuéc ®Þa cña chñ nghÜa thùc d©n Ph¸p ë ViÖt Nam: ‘ChÝnh s¸ch hîp t¸c’‛, Nghiªn cøu lÞch sö, (5), tr. 40-52. {116} 117. D-¬ng Kinh Quèc (1982). ‚HÖ thèng chÝnh quyÒn cña thùc d©n Ph¸p ë ViÖt Nam thêi kú tr-íc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m n¨m 1945 (Qu¸ tr×nh thiÕt lËp v¯ c¬ cÊu tæ chøc),‛ Nghiªn cøu lÞch sö, (2- 5). {117} 118. D-¬ng Kinh Quèc (1988), ChÝnh quyÒn thuéc ®Þa ë ViÖt Nam tr-íc C¸ch m¹ng Th¸ng 8 nam 1945, Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc X· héi, Hµ Néi. {118} 119. D-¬ng Kinh Quèc (2001), ViÖt Nam: Nh÷ng sù kiÖn lÞch sö (1858-1918). Nhµ xuÊt b¶n Giáo dục, Hµ Néi. {119} 120. D-¬ng Trung Quèc (1990), “Bộ máy quản lý làng xã Việt Nam thời cận đại qua các văn bản “Cải lương hương chính” của chính quyền thực dân Pháp”, N«ng d©n vµ n«ng th«n ViÖt Nam thêi cËn ®¹i, Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc X· héi, Hµ Néi, tr. 259-289. {120} 121. D-¬ng Trung Quèc (2001), ViÖt Nam: Nh÷ng sù kiÖn lÞch sö (1918-1945). Nhµ xuÊt b¶n Giáo dục, Hµ Néi. {121} 122. §.N (1926), ‚§iÒu trÇn vÒ hiÖn t×nh ë nhµ quª‛, Nam phong, (104), tr. 257-265. {122} 123. §.R (1924), ‚Nh¯ quª kÎ chî‛, Nam phong, (84), tr. 512-514. {123} 18 124. §µo Duy Anh (1938). ViÖt Nam v¨n hãa sö c-¬ng. Nhà xuÊt b¶n Bèn ph-¬ng, Hµ Néi. {124} 125. §µo Duy Anh (1994), §Êt n-íc ViÖt Nam qua c¸c ®êi, Nhµ xuÊt b¶n ThuËn ho¸, Huế. {125} 126. §Æng Xu©n ViÖn (1929), ‚H­¬ng chÝnh c¶i l-¬ng: C¶i l-¬ng nguyªn nh©n‛, Nam phong, (141), tr. 157-166. {126} 127. Đinh Xuân Lâm (1987), “Nông thôn Việt Nam trong thời kỳ Cận đại”, Nghiên cứu lịch sử, (232-233), tr. 26-32. {127} 128. Đinh Xuân Lâm (1990), “Các giải cấp và đẳng cấp ở nông thôn Việt Nam thời kỳ cận đại”, N«ng d©n vµ n«ng th«n ViÖt Nam thêi cËn ®¹i, Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc X· héi, Hµ Néi, tr. 239-258. {128} 129. §oµn Träng TruyÕn (1960), MÇm mèng t- b¶n chñ nghÜa vµ sù ph¸t triÓn cña chñ nghÜa t- b¶n ViÖt Nam, Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc X· héi, Hµ Néi. {129} 130. Đỗ Huy, Trường Lưu (1990), Bản sắc dân tộc của văn hoá, Viện Văn hoá, Hà Nội. {130} 131. Đỗ Thỉnh (1986), Từ song Tô Lịch đến sông Nhuệ, Nhà xuất bản Hà Nội, Hà Nội. 132. §ç Thỉnh (2000), §Þa chÝ vïng ven Th¨ng Long, Nhµ xuÊt b¶n V¨n ho¸ Th«ng tin, Hµ Néi. {131} 133. §ç Thuý B×nh (1996). ‚Quan niÖm gi¸o dôc truyÒn thèng ë c¸c gia ®×nh n«ng th«n x­a vµ nay‛, D©n téc häc, (3), tr. 2-8. {132} 134. §«ng Ch©u (1919), ‚Muèn c°i l­¬ng h­¬ng tôc nªn l¯m thÕ n¯o?‛ Nam phong, (26), tr. 109-112. {133} 135. Hoµng H÷u §«n (1921). ‚ViÖc häc ë nhµ quª (mÊy lêi ph©n gi¶i l¹i bµi ‘Bµn vÒ‛, Nam phong, (48), tr. 508-513. {134} 136. Kim Jong Ouk (1999), “Tình hình sở hữu ruộng đất ở làng Mễ Trì (tỉnh Hà Đông) nửa đầu thế kỷ XX”, Nghiên cứu lịch sử, (6), tr. 29-42. 137. Lª Minh Quèc (2001), Hái ®¸p gi¸o dôc ViÖt nam, TËp I, Nhµ xu¸t b¶n trÎ, Thành phố Hồ Chí Minh. {135} 138. Nam Cổ (1923), ‚Dư luận nhà quê: Một cái ý kiến về sự bầu cư ở 19 các dân thôn‛, Nam phong, (69), tr. 234-239. {136} 139. Nội các triều Nguyễn (2005), Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ, Tập 4, Nhà xuất bản Thuận Hoá, Huế. 140. N.P. (1920), ‚Gióp cho vÊn ®Ò c°i l­¬ng h­¬ng tôc: Mét c¸i dù ¸n c¶i l-¬ng‛, Nam phong, (37), tr. 41-59. {137} 141. N.P. (1931), ‚ViÖc c°i c¸ch ë Trung B¾c kú (TrÝch lêi diÔn thuyÕt cña quan Toµn quyÒn Pasquier)‛, Nam phong, (166), tr. 230- 235. {138} 142. N.T.T. (1923), ‚VÊn ®Ò h-¬ng chÝnh ë B¾c kú ngµy nay‛, Nam phong, (112), tr. 545-554. {139} 143. Ng« Vi LiÔn (1999), Tªn lµng x· vµ ®Þa d- c¸c tØnh B¾c Kú, Nhµ xuÊt b¶n V¨n ho¸ Th«ng tin, Hµ Néi. {140} 144. NguyÔn Anh (1967a). ‚Vµi nÐt vÒ gi¸o dôc ë ViÖt Nam tõ khi Ph¸p x©m l-îc ®Õn cuèi chiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø nhÊt‛, Nghiªn cøu lÞch sö, (98), tr. 39-51. {141} 145. NguyÔn Anh (1967b). ‚Vµi nÐt vÒ gi¸o dôc ë ViÖt Nam tõ sau §¹i chiÕn thÕ giíi lÇn thø nhÊt ®Õn C¸ch m¹ng th¸ng T¸m‛, Nghiªn cøu lÞch sö, (102) tr. 29-46. {142} 146. NguyÔn BÝch §iÖp (1998), ChÕ ®é phô canh cña §«ng Quan- Th¸i B×nh ®Çu thÕ kû XIX qua địa b¹ Gia Long, Luận văn Tốt nghiệp Khoa học lịch sử, Đại học Khoa học Xã hội và Nhân Văn, Hà Nội. {143} 147. NguyÔn C«ng B×nh (1965). ‚VÒ cuèn ‘chñ nghÜa thùc d©n Ph¸p ë ViÖt Nam, thùc chÊt v¯ huyÒn tho¹i’ cña «ng NguyÔn V¨n Trung (§äc s¸ch),‛ Nghiªn cøu lÞch sö, (73). tr. 4-20. {144} 148. NguyÔn Danh PhiÖt (1990), ‚VÒ gi¸o dôc ë lµng x· ViÖt Nam thêi cËn ®¹i‛, N«ng d©n vµ n«ng th«n ViÖt Nam thêi cËn ®¹i, Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc X· héi, Hµ Néi, tr. 290-317. {145} 149. NguyÔn Danh PhiÖt (1993), ‚Suy nghĩ về bộ máy Nhà nước quân chủ trung ương tập quyền nửa đầu thế kỳ XIX‛, Nghiªn cøu lÞch sö, (271), tr. 13-20. {146} 20 150. NguyÔn §¨ng TiÕn, NguyÔn TiÕn Do·n, Hå ThÞ Hång, Hoµng M¹nh Kha (1996), LÞch sö gi¸o dôc ViÖt Nam tr-íc c¸ch m¹ng th¸ng 8-1945, Nhµ xuÊt b¶n Gi¸o dôc, Hµ Néi. {147} 151. NguyÔn §æng Chi (1977), ‚Vµi nhËn xÐt nhá vÒ së h÷u ruéng ®Êt cña lµng x· ë ViÖt Nam tr­íc C¸ch m¹ng‛, trong N«ng th«n ViÖt Nam trong lÞch sö, TËp I. Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc X· héi, Hµ Néi, tr. 46-64. {148} 152. NguyÔn §øc DiÔn (1919), ‚B¯n vÒ c¸c kú môc nh¯ quª‛, Nam phong, (26), tr. 112-123. {149} 153. NguyÔn §øc Nghinh (1974), ‚Tình hình phân phối ruộng đất ở xã Mạc Xá giữa hai thời điểm 1789-1805‛, Nghiªn cøu lÞch sö, (157), tr. 53-60. {150} 154. NguyÔn §øc Nghinh (1977), ‚Xã Thượng Phúc giữa hai thời điểm 1790-1805‛, Nghiªn cøu lÞch sö, (173), tr. 80-84. {151} 155. Nguyễn Hải Kế (1996), Một làng Việt cổ truyền ở đồng bằng Bắc Bộ, Nhà xuât bản Khoa học Xã hội, Hà Nội. {152} 156. Nguyễn Hồng Phong (1958), Xã thôn Việt Nam, Nhà xuất bản Văn sư địa, Hà Nội. {153} 157. NguyÔn H÷u T©m (1991). ‚T×nh h×nh gi¸o dôc thi cö thêi M¹c‛, Nghiªn cøu lÞch sö, (6), tr. 28-32. {154} 158. NguyÔn Kh¾c BØnh (1921), ‚ViÖc häc n­íc ta b©y giê (vÊn ®Ò..)‛, Nam phong, (48), tr. 501-518. {155} 159. NguyÔn Kh¾c BØnh (1921). ‚ViÖc häc ë nhµ quª (bµn vÒ....)‛, Nam phong, (47), tr. 406-415. {156} 160. NguyÔn Kh¾c C¸n (1934), ‚Gi¸o dôc (quèc d©n....)‛, Nam phong, (198), tr. 433-435. {157} 161. NguyÔn Kh¾c §¹m (1958), Nh÷ng thñ ®o¹n bãc lét cña t- b¶n Ph¸p ë ViÖt Nam. Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc X· héi, Hµ Néi. {158} 162. Nguyễn Kiến Giang (1959), Phác qua tình hình ruộng đất và đời sống nông dân trước cách mạng Tháng Tám, Nhà xuất bản Sự thật, Hà Nội. {159} 21 163. Nguyễn Minh Tương (1996), Cải cách hành chính dưới triều Minh Mạng, Nhà xuất bản Khoa học Xã hội, Hà Nội. 164. NguyÔn Nh- Ngäc (1920), ‚B¯n gãp vÒ vÊn ®Ò c¶i l-¬ng h-¬ng chÝnh‛, Nam phong, (41), tr. 403-415. {160} 165. Nguyên Quang Ngọc (1984), “Mấy nhận xét về kết cấu kinh tế của một số làng thương nghiệp ở vùng đồng bằng Bác Bộ thế kỷ XVIII-XIX”, Nghiên cứu lịch sử, (218), tr.38-43. {161} 166. Nguyên Quang Ngọc (1993), Một số làng buôn ở đồng bằng Bắc Bộ thế kỷ XVIII-XIX, Nhà xuất bản Khoa học Xã hội, Hà Nội. {162} 167. Nguyễn Quang Ngọc (1994), “Tổ chức quản lý làng xã, điều trăn trở của mọi thời đại, Kinh nghiệm tổ chức quản lý nông thôn Việt Nam trong lịch sử, Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia, Hà Nội, tr. 9-41. {163} 168. Nguyễn Quang Ngọc (1995), Cơ cấu xã hội trong quá trình phát triển của lịch sử Việt Nam, Hà Nội. {164} 169. NguyÔn TiÕn C-êng (1998), Sù ph¸t triÓn gi¸o dôc vµ chÕ ®é thi cö ë ViÖt Nam thêi phong kiÕn, Nhµ xuÊt b¶n Gi¸o dôc, Hµ Néi. {165} 170. NguyÔn Thµnh (1994), ‚§äc ‘Sù trÊn ¸p thuéc ®Þa ë ViÖt Nam (1908-1940),‛ Nghiªn cøu lÞch sö, (4), tr. 78-84. {166} 171. Nguyễn Thế Anh (1974), Việt Nam dưới thời Pháp đô hộ, Trung tâm sản xuất học liệu, Bộ Văn hoá Giáo dục và Thanh niên. {168} 172. NguyÔn ThÕ Anh (2000), Kinh tÕ vµ X· héi ViÖt Nam d-íi c¸c vua TriÒu NguyÔn, Nhà xuất bản Văn học, Hà Nội. {167} 173. NguyÔn Träng Hoàng (1967), “Chính sách giáo dục của thực dân Pháp ở Việt Nam‛, Nghiên cứu lịch sử, (96), tr.13-35. {169} 174. NguyÔn Văn Khánh (1995), “Quá trình chuyển biến cơ cấu xã hội Việt Nam từ giữa thế kỷ XIX đến Cách mạng Tháng Tám 1945”, Nghiên cứu lịch sử, (281), tr.14-29. {170} 175. NguyÔn Văn Khánh (1998), “Biến đổi ruộng đất ở làng Mộ Trạch (Hải Dương) từ đầu thế kỷ XIX đến năm 1945‛, Nghiên cứu lịch sử, (1), tr.33- 41. {171} 22 176. NguyÔn Văn Khánh (1999), “Chính sách đất đai của thực dân Pháp ở Việt Nam‛, Nghiên cứu lịch sử, (6), tr.3-14. {172} 177. Nguyên Văn Khánh (2004), Cơ cấu kinh tế xã hội Việt Nam thời thuộc địa (1858-1945), Nhà xuất bản Đai học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội. {173} 178. NguyÔn Văn Khánh (2007), Việt Nam 1919-1930: thời kỳ tìm tòi và định hướng, Nhà xuất bản Đai học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội. {174} 179. NguyÔn Văn Khánh, Phạm Kim Thanh (2006), “Mấy nhận xét về kinh tế hàng hoá ở Ha Nôi thời kỳ thực dân Pháp đô hộ và tạm chiếm‛, Nghiên cứu lịch sử, (12), tr. 11-18. {175} 180. NguyÔn V¨n T©n (1998), Tõ ®iÓn ®Þa danh lÞch sö v¨n ho¸ ViÖt Nam, Nhµ xuÊt b¶n v¨n ho¸ th«ng tin, Hµ Néi. {176} 181. NguyÔn V¨n Trung (1963), Chñ nghÜa thùc d©n Ph¸p ë ViÖt Nam: Thùc chÊt vµ huyÒn tho¹i, Nam S¬n xuÊt b¶n, Sai Gon. {177} 182. NguyÔn V¨n Uèn (2000), Hµ Néi nöa ®Çu thÕ kû XX: Tõ tØnh Hµ Néi-tØnh Hµ §«ng ®Õn tØnh Hµ T©y, Nhµ xuÊt b¶n Hµ Néi, Hµ Néi. {178} 183. Ph¹m Cao D-¬ng (1967), Thùc tr¹ng cña giíi n«ng d©n ViÖt Nam d-íi thíi Ph¸p thuéc. Khai TrÝ, Sµi Gßn. {179} 184. Ph¹m H÷u L- (1969), ‚Thö t×m hiÓu tinh thÇn yªu n­íc cña c¸c thÇy gi¸o ViÖt Nam trong lÞch sö 80 n¨m chèng Ph¸p‛, Nghiªn cøu lÞch sö, (118), tr. 36-46. {180} 185. Ph¹m Quang Trung (1988), ‚S¾c luËt 21-7-1925 cña thùc d©n Ph¸p víi vÊn ®Ò së h÷u ruéng ®Êt cña giai cÊp ®Þa chñ ë Nam Kú‛. Nghiªn cøu lÞch sö, (3-4), tr. 61-67, 86. {181} 186. Ph¹m Quang Trung (1992), ‚Ho¹t ®éng cña ngµnh ®Þa chÝnh ë n­íc ta trong thêi Ph¸p thuéc‛, Nghiªn cøu lÞch sö, (1), tr. 34-42. {182} 187. Ph¹m Quúnh (1923), ‚Gi¸o dôc d©n téc‛, Nam phong, (71), tr. 73- 74. {183} 188. Ph¹m Quúnh (1924), ‚C¶i c¸ch trong häc giíi (mÊy sù...)‛, Nam phong, (87), tr. 183-188. {184} 189. Phan §¹i Do·n (1981), “Về tính chất sở hữu ruộng đất công làng xã”, 23 Nghiªn cøu lÞch sö, (180), tr. 24-32. {185} 190. Phan §¹i Do·n (1987), “Mấy vấn đề làng xã Việt Nam (Lý luận và thực tiễn)”, Nghiªn cøu lÞch sö, (232-233), tr. 7-15. {186} 191. Phan §¹i Do·n (1994), Kinh nghiÖm tæ chøc n«ng th«n ViÖt Nam trong lÞch sö, Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi. {187} 192. Phan §¹i Do·n (2002), “Tả Thanh Oai - Làng khoa bảng”, Nghiªn cøu lÞch sö, (325), tr. 35-43. {188} 193. Phan Huy Chú (1992), Lịch triều hiến chương loại chí, Tập 1, Nhà xuất bản Khoa học Xã họi, Hà Nội. 194. Phan Huy Lê (1959), Chế độ ruộng đất và kinh tế nông nghiệp thời Lê sơ, Nhà xuất bản Văn sư địa, Hà Nội. {189} 195. Phan Huy Lê (1981), “Chế độ ban cấp ruộng đất thời Lê sơ và tính chất sở hứu của các loại ruộng đất thế nghiệp”, Nghiªn cøu lÞch sö, (199), tr. 15-19. {190} 196. Phan Huy Lê, Nguyễn Đức Nghinh, Vũ Minh Giang, Vũ Văn Quân, Phan Phương Thảo (1997), Địa bạ Thái Bình, Nhà xuất bản Thế Giới, Hà Nội. {191} 197. Phan Huy Lê, Vũ Minh Giang (1994), Các giá trị truyền thống và con người Việt Nam hiện nay, Tập I, Hà Nội. {192} 198. Phan Huy Lê, Vũ Minh Giang (1996), Các giá trị truyền thống và con người Việt Nam hiện nay, Tập II, Hà Nội. {193} 199. Phan Huy Lê, Vũ Minh Giang, Vũ Văn Quân, Phan Phương Thảo (1995), Địa bạ Hà Đông, Trung tâm Hợp tác Nghiên cứu Việt Nam, Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội. {194} 200. Phan Kế Bính (1990), Việt Nam phong tục, Nhà xuất bản Đồng Tháp, Đồng Tháp. 201. Phan Träng B¸u (1979), ‚Mét sè ho¹t ®éng chèng Ph¸p cña v¨n th©n x· Trung‛, Nghiªn cøu lÞch sö, (5), tr. 86-88. {195} 202. Phan Träng B¸u (1986). ‚Vµi ý kiÕn vÒ cuèn ‚T×m hiÓu nÒn gi¸o dôc ViÖt Nam tr­íc n¨m 1945‛, Nghiªn cøu lÞch sö, 24 (4) tr. 89-92. {196} 203. Phan Träng B¸u (1994), ‚Thö t×m hiÓu dßng gi¸o dôc yªu n­íc ë ViÖt Nam cuèi thÕ kû XIX, ®Çu thÕ kû XX‛, Nghiªn cøu lÞch sö, (5) tr. 29-39. {197} 204. Philitre Papin (1994), ‚Ruéng ®Êt c«ng vµ chÝnh quyÒn cÊp lµng cuèi thÕ kû XIX-Tr­êng hîp lµng