Bài giảng Cây công nghiệp dài ngày

ủ cung cấp khối lượng mủ nước thoát ra ngoài ngay sau khi lớp vỏ cạo bị cắt. Vùng huy động mủ được hình thành do ảnh hưởng chênh lệch áp suất bên trong ống mủ ở ngay nơi bị cắt và những vùng lân cận. Ngay sau khi có một lượng mủ đầu tiên thoát ra sau nhát cạo, áp suất thẩm thấu của các tế bào ngay miệng cạo giảm đột ngột đã gây sự di chuyển mủ nước từ các tế bào lân cận đang ở tình trạng trương nước đến các tế bao đang bị giảm áp suất. Vùng huy động mủ có chiều dài 50-60cm ở bên dưới vùng vỏ cạo đối với miệng cạo xuống và ở phía trên đường cạo đối với miệng cạo lên (ngược). Thêm vào đó Ribailler (1972) đưa ra giả thiết là đối với miệng cạo xuống còn có một vùng huy động mủ bên trên 73 miệng cạo, ở lớp vỏ tái sinh. Mặc dù vùng này nhỏ hơn vùng huy động mủ thông thường. ước tính vùng này đã huy động được 30% khối lượng mủ trong tổng số mủ cạo được (Hình 5.1). Hình 5.1. Vùng huy động mủ cạo xuôi (A) và cạo ngược (B). Vùng huy động mủ là một yếu tố quyết định số mủ tiết ra và có đặc điểm: Tỷ lệ vùng huy động mủ trên 1cm chiều dài miệng cạo ở miệng cạo ngắn nhiều hơn miệng cạo dài. Diện tích vùng huy động mủ ở đầu miệng cạo lớn hơn ở giữa miệng cạo. Thực tế cho thấy mủ cao su tiết ra ở hai đầu miệng cạo lớn hơn ở giữa miệng cạo. Vùng huy động mủ bị giới hạn ở các miệng cạo xuống khi miệng cạo gần đến mặt đất, do vậy sản lượng thu được thấp. Khi cây được cạo theo một nhịp độ đều đặn các chất đồng hoá được trong cây sẽ được sử dụng để vừa bảo đảm mức tăng trưởng thực vật của cây, vừa sản xuất được khối lượng mủ tiết ra + Có bốn đặc tính chảy mủ quan trọng cần quan tâm là: * Việc thu mủ quá nhiều trong năm này có thể dẫn đến sản lượng kém trong những năm sau đó, và nặng nề hơn nữa là sự xuất hiện tỉ lệ cao cây bị bệnh khô mủ (brown bast) trong vườn. * Mỗi dòng vô tính sẽ thích ứng với một tổ hợp nhiều chế độ khai thác riêng cho dòng vô tính đó. Ví dụ dòng PB235 có thể có một chế độ cạo trung bình đến nặng ngay trong gia i đoạn đầu trong khi dòng GT1 nếu khai thác như vậy sẽ không thu được nhiều mủ hơn là khai thác với một chế độ cạo nhẹ. Thêm vào đó, dòng PB235 thường đáp ứng với kích thích mủ tốt hơn GT1 rất nhiều. * Mủ cao su cũng thường chảy nhiều hơn trong những tháng cuối năm. Thường trong ba tháng đầu năm không cho mủ cao, vì cây bị rụng lá, ra hoa và ra lá mới. Sản lượng mủ sẽ tăng dần từ tháng 4 đến tháng 12. Tại Đông Nam Bộ người ta đã thống kê được tỉ lệ sản lượng các tháng trong năm bình quân cho một số dòng vô tính chủ yếu như GT1, RRIM600, PB235..., với một chế độ cạo 1/2S1/2d6d/7 như được trình bày ở bảng phụ lục. 74 * Sản lượng của mủ cũng biến thiên trong các năm, từ khi bắt đầu khai thác đến năm khai thác thứ 12 sản lượng sẽ tăng dần, gia i đoạn này được gọi giai đoạn khai thác cao su non. Sau đó cho đến năm khai thác thứ 25 sản lượng thường cao và ổn định gọi là gia i đoạn khai thác cao su trung niên, sau đó là giai đoạn cao su già sản lượng có khuynh hướng giảm dần. + Kỹ thuật cạo mủ cao su hình chử S: Hình 5.2: Hướng cạo * Hướng đường miệng cạo: Được qui định đối với cạo xuống là từ 30-400 và cạo ngược là từ 40-450. Với độ nghiêng này đường cạo sẽ cắt được nhiều ống mủ nhất (chú ý rằng hướng cạo luôn luôn ngược với hướng ống mủ). * Độ sâu lát cạo: Độ sâu được tính từ mặt ngoài của vỏ cho đến cách gỗ từ 1,1-1,5mm tùy theo tuổi cây, mùa vụ, dòng vô tính. Nếu cạo đụng đến gỗ còn gọi là cạo phạm thì vỏ ở ngay chổ bị phạm sẽ không tái sinh được, gây trở ngại cho thời kỳ khai thác trên vỏ tái sinh. Mặt khác nó sẽ tạo điều kiện cho bệnh loét sọc phát triển. Cạo phạm cũng không làm cho mủ chảy ra bằng với cạo cách gỗ 1,1-1,5mm. Lớp vỏ chừa lại này chính là tượng tầng mà nhờ nó vỏ có thể tái sinh trở lại trong những chu kỳ khai thác sau. Ngược với cạo phạm là cạo cạn tức là cạo chưa sâu đến vị trí có nhiều ống nhựa mủ nhất vì thế mủ sẽ không chảy hoặc chảy rất ít. Tuy nhiên cạo cạn không gây bất kỳ một ảnh hưởng xấu nào đến quá trình sinh trưởng của cây. * Độ hao dăm: Do nút mủ có độ dày là 1mm nên độ hao dăm cho phép là 1- 1,2mm cho cạo xuôi và 1-1,5mm cho cạo ngược. * Chiều dài đường cạo: Thường trong khoảng từ 1/2 S đến 1S hoặc 1.1/2S. Cây cao su khai thác càng già thì đường cạo càng dài. Chiều dài đường cạo thường tỉ lệ thuận với sản lượng khai thác được trong lần cạo đó trong phạm vi đường cạo từ 1S- 1.1/2S. Nếu đường cạo dài thêm nữa có thể làm giảm sản lượng. * Nhịp độ cạo: Mủ cao su có thể tái sinh lại sau 24 giờ kể từ lúc khai thác. Điều này cho thấy nhịp độ cạo cao nhất là mỗi ngày cạo 1 lần. Tuy nhiên, hành động này có Hướng cạo Hướng ống mủ 300 75 thể làm giảm năng suất mủ trong những năm sau rất nhiều và ảnh hưởng mạnh đến sinh lý bình thường của cây cao su. Thông thường thời gian giữa hai lần cạo là 2-3 ngày. * Độ cao: Là khoảng cách từ điểm thấp của miệng cạo (miệng tiền) đến đất trong trường hợp cây thực sinh. Đối với cây thực sinh có thân cây hình nón, càng lên cao vanh thân càng nhỏ lạ i do đó để có miệng cạo dài hợp lý lúc mở miệng cạo lần đầu tiên nên cạo thấp ở vị trí 0,6m cách mặt đất. Khi bắt đầu mở miệng cạo thường ở mức 1,1m hoặc 0,65m cách mặt đất. Nếu cạo ngược thì độ cao bắt đầu cạo là 1,5m. * Có hai loại cạo hình chữ S, một loại là cạo xuôi tức là việc cạo sẽ làm tiêu hao vỏ theo hướng địa và ngược lại sự tiêu hao vỏ theo hướng thiên. Ở cây cao su đã khai thác nhiều lần trên phần vỏ cạo từ 1,5m trở xuống đất người ta thường tiến hành cạo ngược để gia tăng sản lượng trong mỗi lần cạo. * Ngoài ra khi cạo cũng phải đảm bảo cho đường cạo không gợn sóng, vuông tiền, vuông hậu, tránh vượt tuyến. + Kỹ thuật kích thích mủ: Có một số hóa chất có thể làm cho cây ra mủ nhiều hơn, các chất đó được gọi là chất kích thích mủ (latex stimulant); ví dụ: AIA (acid indol acetic), AIB (acid indolbutiric), 2,4D (acid diclorofenoxyacetic), 2,4,5T, CEPA (acid cloetil phosphonic) hay còn gọi là ethepon, ethrel. Cơ chế của tác động kích thích của các hóa chất này là hoặc chúng tự giải phóng chất C2H4 vào mô cây hoặc là chúng kích thích mô vỏ tạo ra chất này. C2H4 đã làm cho vỏ của hạt lutoid bền hơn và không thể bị vở khi chảy đến đường miệng cạo như thông thường. Hệ quả là mủ cao su có chứa trong vỏ thân sẽ chảy nhiều hơn. Việc kích thích mủ thông qua các hóa chất sẽ làm cho thời gian chảy mủ kéo dài hơn bình thường. Chất kích thích mủ phổ biến hiện nay là Ethrel, chất này sau khi được bôi lên bề bặt vỏ gần đường cạo thì sẽ thẩm thấu vào mô vỏ nằm gần tượng tầng. Có đến 90% lượng thuốc được thấm vào mô vỏ sau 24 giờ bôi thuốc. Hiệu quả của thuốc được kéo dài từ 1-2 tháng. Có đến 4 cách bôi thuốc khác nhau mà được gọi là: Ba, Pa, Ga và La. Cũng cần lưu ý rằng: Khi sử dụng chất kích thích cần phải cân nhắc hiệu quả kinh tế. Người ta thường kích thích cho cây đã khai thác trên 15 năm thì có hiệu quả kinh tế cao nhất. Phản ứng của thuốc kích thích đối với các dòng vô tính khác nhau thì không giống nhau. Thuốc kích thích không có tác động đến việc tái sinh mủ, hay bất kỳ một sự gia tăng sản xuất mủ nào trong cây mà chỉ có tác dụng kéo dài sự bít mạch mủ tự nhiên vốn có của cây. Vì thế, thuốc kích thích nên được xem là phương pháp giảm công khai thác hơn là công cụ tăng năng suất. + Chế độ cạo: Chế độ cạo mủ là phương thức khai thác mủ đối với cao su được áp dụng trong một thời gian nào đó. Một chế độ khai thác gồm các yếu tố sau: S: Độ dài đường cạo; : Hướng cạo; d: Nhịp độ cạo; m, Pa/y: Chu kỳ cạo và chế độ kích thích. 76 Chế độ cạo phổ biến cho cao su non và cao su trung niên thường là 1/2S d/3 6d/7 10m/12 không kích thich đối với giống ít đáp ứng và có kích thích đối với những giống khởi động sớm. Chế độ cạo cho cao su già gần thanh lý: 1/2S d/3 6d/7 10m/12 .ET 5% Pa 6/y +1/2S 6d/7 4m/12.ET 5% Pa 4/y. II. SƠ CHẾ MỦ NƯỚC. - Thu gom và bảo vệ mủ từ vườn cây: Mủ nước (latex) sau khi ra khỏi vườn thường được pha thêm một lượng nhỏ dung dịch NH4OH để chống đông cho mủ trong quá trình vận chuyển về nhà máy. Bảo quản mủ sạch, không có các chất bẩn để giữ cho chất lượng mủ được ổn định là điều cần thiết. Mủ đã đông ngay tại vườn cây cũng được thu gom. Tránh đất hoặc tàn dư thực vật dính vào càng ít càng tốt. Loại mủ này sẽ được chế biến theo qui trình riêng và thường có chất lượng thấp hơn mủ nước. - Làm sạch: Trước khi tách mủ cao su ra khỏi latex, mủ nước thường được lọc sạch qua các loại lưới lọc thô và tinh để loại bỏ rác bẩn hay mủ cao su đã bị đông. Đối với mủ tạp, phải trải qua quá trình nhai nhồi có dòng nước chảy liên tục để loại bỏ rác thải vì thế chi phí thường cao hơn nhiều. - Đánh đông mủ nước: Đánh đông là công việc chỉ được tiến hành trên mủ nước, để tách cao su ra khỏi mủ nước. Các công đoạn của đánh đông gồm việc pha loãng mủ và hoà vào mủ nước sau khi được pha loãng một lượng acid acetic (CH3COOH) để quá trình đông được thực hiện hoàn hảo. - Sấy và đóng bánh: Mủ sau khi được đánh đông hay nhai nhồi sẽ được cán mỏng hay cắt thành hạt và sấy khô theo rất nhiều qui trình khác nhau để tạo ra những sản phẩm cao su sơ chế khác nhau. Công đoạn sấy là công đoạn khó và quan trọng ảnh hưởng lớn đến chất lượng của cao su thành phẩm. Vì thế, nhiệt độ sấy thường được tăng dần chứ không tiến hành tăng đột ngột có thể gây ra hiện tượng "mủ chín không đều". Bài 6. ĐẶC ĐIỂM THỰC VẬT HỌC - ĐẶC TÍNH SINH HỌC CỦA CÂY CÀ PHÊ. I. ĐẶC ĐIỂM CỦA BỘ RỄ CÀ PHÊ Bộ rễ cây cà phê trưởng thành gồm rễ cọc, rễ trụ, rễ tơ (rễ cám). - Rễ cọc: Là rễ có từ trong hạt phát sinh sớm, mọc thẳng, to, khỏe với chức năng 77 hút nước, dinh dưỡng ở tầng sâu và giữ cho cây vững chắc. Rễ cọc có tuổi thọ dài sinh trưởng phát triển bền vững trong nhiều năm. Chiều dài rễ cọc từ 0,3m đến trên 1m tuỳ thuộc rất lớn vào độ hổng đất, mạch nước ngầm và đặc tính của từng loài cà phê. Hình 6.1: Bộ rễ của cây cà phê - Rễ trụ chính: Là các rễ cấp 1 phát sinh trên rễ cọc, các rễ trụ phát sinh sớm nằm gần và song song với mặt đất nên còn gọi là rễ ngang. Bán kính hoạt động của các rễ này từ 1m - 3m, tuỳ thuộc vào độ xốp của tầng đất và đặc tính của giống. Rễ trụ của cà phê vối có bán kính hoạt động rộng hơn cà phê chè. Các rễ trụ phát triển sau phân bố ở phần cuối của rễ cọc, xuất hiện khi cây ở tuổi thứ 5, thứ 6 là các rễ hỗ trợ rất lớn cho rễ cọc làm vững chắc cho cây và hút nước, dinh dưỡng của tầng đất sâu, các rễ này có thể ăn sâu xuống từ 80cm-100cm. - Rễ tơ (rễ cám): Các rễ này là tập hợp của các rễ từ cấp 2 trở lên. Các rễ trụ gần mặt đất phát sinh rất nhiều rễ tơ, tập trung chủ yếu ở tầng đất mặt từ 0-30cm. Số lượng rễ nhiều hay ít phụ thuộc nhiều vào lý tính của tầng đất mặt. Chức năng chính của hệ rễ tơ là hút dinh dưỡng, nước trên tầng đất mặt. Đồng thời rễ tơ lại có sức tái sinh rất mạnh, có tính hướng nước, hướng phân rất rõ, đây là đặc điểm sinh trưởng của hệ rễ tơ. Sự xuất hiện của rễ tơ tương đối sớm, khi cây hình thành rễ trụ khoảng 15 ngày thì rễ tơ đã xuất hiện. Bán kính hoạt động của hệ rễ tơ khoảng từ 1m-1,5m . - Các nhân tố ảnh hưởng đến sự phát triển của bộ rễ Ngoài yếu tố nội tại là đặc tính của giống, bộ rễ chịu nhiều ảnh hưởng của điều kiện ngoại cảnh như đất trồng, chế độ dinh dưỡng, các biện pháp kỹ thuật canh tác, chế độ nhiệt và ẩm độ đất. Bộ rễ cà phê phát triển tốt trên đất có tầng canh tác dày, có tính chất vật lý tốt, đặc biệt thích hợp đất có độ hổng từ 60-65%, có kết cấu hạt kết, hàm lượng mùn cao. Nhiều kết quả nghiên cứu cho thấy trên 90% bộ rễ cà phê phân bố ở độ sâu tầng đất mặt từ 0-30cm. Độ pH của đất thích hợp từ 4,5- 6,5. Khi quan sát các vườn cà phê ở Tây Nguyên không có cây che bóng, không được tủ gốc giữ ẩm thì trong những tháng mùa hè nhiệt độ trên lớp đất mặt cao đã làm cho 78 Bảng 6.1: Phân bố của bộ rễ cà phê ở Cơ tầng đất khác nhau Tầng sâu (cm) Trọng lượng rễ (g) Trọng lượng rễ trong 1dm3 đất (g) Tỷ lệ % so với tổng số 0 - 30 30 - 60 60 - 90 90 - 120 1175,18 63,26 8,72 0,67 4,86 0,61 0,32 0,17 94,10 5,07 0,07 0,05 lớp rễ ăn nổi trên mặt đất chết gần hết. Ngược lại các vườn cà phê có cây che bóng, tủ gốc vào thời điểm đó các rễ tơ ăn nổi vẫn phát triển mạnh. II. ĐẶC ĐIỂM CỦA THÂN, CÀNH 1. Đặc điểm thân cà phê: Cây cà phê thuộc loại cây thân gỗ nhỏ, khi còn nhỏ ở thời kỳ đầu trong vườn ươm thân có góc cạnh gần vuông, màu xanh. Khi cây lớn do sự phát triển của các tế bào cung tiền tượng tầng hoạt động sinh ra nhiều mạch gỗ và libe thứ cấp làm cho thân cây có hình trụ tròn. Gỗ cây cà phê màu vàng ngà dòn dễ gãy nên chịu gió bão kém. Thân cà phê có nhiều đốt, mỗi đốt mang một cặp lá. Tại mỗi nách lá có 2 loại mầm cành: Mầm cành cấp 1 được gọi là cặp cành cơ bản vì đây là những cặp cành tạo nên khung tán của cây. Cành cơ bản còn được gọi là cành quả vì chỉ có các cặp cành này mới có khả năng cho hoa quả. Một mầm cành khác là mầm của cành vượt không có khả năng cho quả, nhưng có thể trở thành một cây cà phê mới. Độ dài lóng đốt của thân mỗi giống, mỗi đoạn trên thân cũng khác nhau. Chiều cao cây của loài cà phê vối cao hơn cà phê chè. Trong sản xuất thường phải tạo ra độ cao kinh tế để có năng suất cao, dễ chăm sóc, thu hoạch. Tốc độ sinh trưởng của thân phụ thuộc vào đặc tính của từng giống và phụ thuộc điều kiện ngoại cảnh. Thời kỳ nảy mầm thân mầm phát triển chậm, khi cây được 2 cặp lá thật thân phát triển nhanh, khi đủ tuổi vườn ươm là 6-7 tháng chiều cao cây trên 20cm-25cm. Đồng thời đã có ít nhất là 5 cặp lá (thường có 6 cặp) và đã có khả năng phân hoá mầm cành cấp 1 (cơ bản, cành ngang, cành quả). Ở điều kiện khí hậu tốt sau hai năm thân có chiều cao từ 90cm-120cm và cây tăng trưởng nhanh cho đến năm thứ 4, trong giai đoạn từ 1-4 năm nếu thiếu dinh dưỡng thân tăng trưởng chậm, cành cơ bản phát triển chậm khung tán cây phát triển kém. Sức sinh trưởng của cà phê vối mạnh hơn cà phê chè. Tuổi thọ của thân cây cà phê biến động lớn bởi điều kiện ngoại cảnh và luôn ngắn hơn tuổi thọ của bộ rễ. Nhưng nhờ có chồi vượt thay thế được thân nên có thể cưa đốn phục hồi để kéo dài chu kỳ kinh tế. Ở Việt Nam tuổi thọ của thân cây cà phê tuy không dài bằng các vùng nguyên sản, nhưng cũng đạt tới trên 50 đến 60 năm. 2. Đặc điểm của cành cà phê: Tại mỗi nách lá của thân có 2 loại mầm cành: Cành 79 ngang và cành vượt. + Cành ngang (cành quả): Hay là cành cơ bản, phát sinh trên đốt của thân và mỗi nách lá chỉ có duy nhất một mầm chồi, khi chồi này bị chết thì không có mầm khác thay thế. Cơ cặp cành đối xứng nhau qua thân, cặp cành trên vuông góc với cặp cành dưới phân bố đều trong không gian. Khi cây được một năm đã có khoảng 6-12 cặp cành. Các giống cà phê chè thấp cây như Catura, Catuai, Catimor sau một năm thường có từ 10-12 cặp. Cà phê vối từ 6-10 cặp. Trên các đốt của cành tại mỗi nách lá có hai loại mầm: Mầm của cành ngang thứ cấp và mầm hoa. Cà phê chè phát sinh cành thứ cấp nhiều, nếu để mọc tự nhiên có thể tới 7 cấp cành, trong sản xuất thường chỉ để tới 3 cấp cành. Loài cà phê vối phát sinh ít cấp cành, nếu để tự nhiên và trồng ở các vùng có khí hậu tốt mới phát sinh cành cấp 2. Ở Việt Nam các tỉnh Bắc miền Trung - Nghệ An, Thanh Hoá cà phê vối hầu như không sinh cành cấp 2 khi để phát triển tự nhiên. Do khả năng phát sinh cành cấp 2 kém vì vậy sau 2-3 năm cho quả Cơ cành tàn lụi dần làm cho số lượng cặp cành cơ bản ít dần từ đoạn dưới của thân. Nếu không tác động biện pháp tạo hình bổ sung sớm thúc đẩy sự ra cành quả thứ cấp, tán cây sẽ thu hẹp chỉ còn một số rất ít cặp cành ở đoạn thân gần đỉnh và thường gọi là "cà phê dù". Ở cà phê năm đầu cây chỉ hình thành cành lá, năm thứ 2 trên các đoạn cành năm trước là cành lá sẽ hình thành hoa quả, đồng thời cũng lạ i hình thành thêm 1 đoạn cành lá mới. Và năm sau nữa đoạn cành này mới hình thành hoa quả và lại tiếp hình thành một đoạn cành mới và cứ như vậy tiếp tới các năm sau. Tuy nhiên ở mỗi loài cà phê cũng có sự khác nhau. Cà phê vối và cà phê mít trên mỗi đoạn cành chỉ ra hoa, quả 1 năm. Những năm sau không ra hoa, quả nữa và như vậy hoa, quả được hình thành ngày càng xa gốc, ở những đoạn cành đã ra hoa, quả sẽ hình thành các cành thứ cấp. Cà phê chè sau những năm ra hoa quả, trên các đoạn cành đã ra hoa, quả có thể còn ra hoa, quả một số năm nữa. Các giống như Catura, Portugal, Catimor chỉ ra hoa, quả trên đoạn cành đã ra hoa, quả 3-4 năm. Nhưng cà phê Mokka và Typica ra hoa , quả trên các đoạn cành đã ra hoa, quả nhiều năm hơn (có thể 6-7 năm hoặc hơn nữa). Như vậy số đốt có quả của cà phê Mokka, Typica càng lâu càng nhiều, từ gốc ra đến ngọn hầu như chỗ nào cũng có quả. Trong khi đó do sự ra hoa, quả của các giống Catimor, Catura, Portugal chỉ 3-4 năm nên năng suất thấp hơn. Sự phân cành theo chiều ngang của cà phê phụ thuộc vào khả năng sinh trưởng. Cà phê mít có tốc độ sinh trưởng mạnh nhất nên cành phân theo chiều ngang cũng mạnh nhất và chiếm diện tích đất lớn. Cà phê vối và cà phê chè có tốc độ sinh trưởng theo chiều ngang thấp. Trong đó các giống Catura, Catimor, Portugal phân cành chiều ngang mạnh hơn chiều cao và lớn hơn so với các giống Mokka,Typica. Giống Mokka,Typica thì lại phân cành chiều cao mạnh hơn chiều ngang nên tận dụng ánh 80 sáng tốt hơn và có thể trồng dày. Sự phân cành theo chiều ngang còn phụ thuộc vào độ dày của các đốt, cà phê mít có các đốt thưa nhất, cà phê chè ngắn nhất trong đó 2 giống Catura, Catimor có đốt dày hơn 2 giống Mokka,Typica. Quy luật ra cành, ra hoa, quả của các loài và giống liên quan đến các biện pháp kỹ thuật như xác định mật độ, tỉa cành, thu hái quả. + Cành vượt: Mầm ngủ của cành vượt chỉ có trên các nách lá của thân cây cà phê và nằm ở dưới mầm ngủ của cành ngang từ 1-1,5mm nên cành thường xuất hiện sau cành ngang. Số lượng mầm ngủ tại mỗi đốt thân nhiều hơn mầm của cành ngang. Cành vượt có hướng phát triển cùng chiều thẳng đứng như thân. Vào thời kỳ kinh doanh cành vượt thường phát sinh nhiều, đặc biệt khi thân cây bị gãy, hay bị cưa đốn các chồi vượt phát triển nhiều, tốc độ tăng trưởng nhanh. Vì vậy, nếu cà phê đang ra hoa, làm quả không đánh tỉa chồi vượt sớm dinh dưỡng bị chi phối rất lớn sẽ làm giảm năng suất Đặc điểm của cành vượt là không có khả năng ra hoa, quả, tuy nhiên có thể dùng đoạn cành vượt để giâm cành, dùng ngọn để ghép. Hình 6. 2: Đoạn thân và cành cà phê A. Đoạn cành đã cho quả ở những năm trước; B. Đoạn cành đang mang quả. C. Đoạn cành tơ mới được hình thành 81 III. LÁ VÀ ĐẶC ĐIỂM CỦA BỘ LÁ CÀ PHÊ Lá cà phê là loại lá đơn có kích thước khá lớn. Chiều rộng lá cà phê chè từ 6- 7cm, chiều dài từ 10-12cm. Lá cà phê vối chiều rộng lá từ 10-15cm dài từ 20-30cm. Dạng lá bầu hoặc mũi mác, mép lá gợn sóng nên mặt phiến lá không phẳng, có nhiều vùng lõm sẽ là vùng tụ lạnh khi có sương giá. Diện tích lá cà phê lớn, có số lượng khí khổng khá lớn từ 240-260 cái/mm2 ở mặt dưới phiến lá, từ 158-204 cái ở mặt trên phiến lá. Cà phê có tán lá xanh quanh năm với tổng diện tích lá lớn từ 22-45m2, có hệ số che phủ (chỉ số diện tích lá) đạt 4-6 lần (Franco 1974). Vì vậy, cây cà phê có sự phát tán nước lớn. Chỉ số bốc hơi của cà phê 2-3 tuổi là 6,29g/dm2 /ngày. Sự phát tán nước của cây 3 tuổi đã là 7.273 lít/cây/năm. Cường độ thoát hơi nước từ 0,4-1,6mg/dm2 /h. Đời sống của lá hay gọi cách khác là tuổi thọ của lá có liên quan rất mật thiết đến sức sinh trưởng và năng suất của cây. Boyer nghiên cứu lá cà phê có tuổi thọ từ 7-10 tháng và chia làm 4 gia i đoạn phát triển: Giai đoạn sinh trưởng từ 3-4 tuần, giai đoạn Cutin hoá 4-5 tuần, gia i đoạn sinh trưởng từ 16-24 tuần, gia i đoạn già cỗi 3-6 tuần. Một số nghiên cứu khác xác định tuổi thọ của lá cà phê từ 10-12 tháng. Tại Việt Nam Nguyễn Sĩ Nghị cho thấy cây cà phê chè trong điều kiện vùng sinh thái thuận lợi, chăm sóc tốt tuổi thọ của lá tới 12 tháng. Ở Tây Nguyên (Hoàng Thanh Tiệm, 1999) thì đời sống của lá từ 8-12 tháng. Các vùng có gió thổi mạnh trong mùa khô thiếu nước, lá cà phê vối rụng nhiều và sớm trước khi hoa nở, tuổi thọ lá chỉ còn 5- 6 tháng. Vì vậy, việc trồng cây che bóng và trồng đai rừng chắn gió là yêu cầu cần thiết không thể thiếu nhằm hạn chế tác hại của gió. Là cây có độ che phủ lớn, đặc biệt là những giống cà phê thấp cây, tán khít. So với nhiều cây trồng quang hợp theo chu trình C3 thì hiệu suất quang hợp của cà phê đạt thấp hơn. Do hiệu suất quang hợp thấp nên để nuôi được 1 quả cà phê phải cần tới 20cm2 lá, trong khi đó diện tích của 1 cặp lá/đốt của cà phê chè khoảng từ 60-80cm2 , cà phê vối là 200-240cm2, mỗi đốt cành có thể cho từ 12-20 quả ở cà phê chè và từ 15 - 30 quả/đốt với cà phê vối. Vì vậy, lá của cây dù có đạt hiệu suất quang hợp cao nhất cũng không thể nuôi đủ số lượng quả lớn trên cây nên có hiện tượng rụng quả hàng loạt vào giai đoạn quả phát triển nhanh, có trường hợp cây bị kiệt sức, khô cành do sự huy động quá nhiều chất dinh dưỡng vào nuôi quả. Đây là hiện tượng thường xảy ra, đặc biệt là những vườn cà phê không có cây che bóng và cho năng suất quá tải. Các nghiên cứu về khả năng quang hợp của cây cà phê đã xác định quả cà phê xanh cũng có khả năng quang hợp. Kết quả nghiên cứu của Cannell (1971) tại Kenya cho thấy hoạt động quang hợp của quả tích luỹ được khoảng 30% trọng lượng chất khô và đã hỗ trợ, bù đắp sự thiếu hụt hợp chất khô tích luỹ được nhờ quang hợp ở lá khi cây phát triển quả. Cây cà phê là cây ưa ánh sáng tán xạ vì vậy quá trình quang hợp sẽ thực hiện tốt trong điều kiện cây được che bóng ở mức độ nhất định. Theo nghiên cứu của Almann 82 và Dittmer (1968) trên cây cà phê chè cho thấy 1m2 lá ngoài nắng ở nhiệt độ 200C trong một giây chỉ quang hợp được 7 µmol CO2, cây che bóng là 14 µmol CO2 . Đối với Cơ lá hoàn toàn không bị che khuất ở ngoài ánh sáng điểm bão hoà là 500-600 µE/m2 /s. Trong khi đó Cơ nước nhiệt đới cường độ chiếu sáng vào buổi trưa những ngày có nắng thường đạt tới 2.500 µE/m2 /s lớn gấp 5 lần so với điểm bão hoà của lá cà phê ở ngoài ánh sáng. Vì vậy, những nghiên cứu của Nutman (1937), Yamaguch và Friend (1979), Kumar và Tressen (1980) cho thấy hoạt động quang hợp của lá cà phê mạnh nhất vào lúc 7-10h sáng và từ 3 - 6h chiều trong ngày, vào buổi trưa thì là hầu như ngừng quang hợp. Cường độ ánh sáng mạnh ở những lá không được che bóng không những làm cho lá không thực hiện được chức năng quang hợp mà còn làm tổn thương đến hệ thống diệp lục của lá, đặc biệt là hệ thống tiếp nhận ánh sáng II (Photosystem). Những kết quả này nhằm minh chứng cho việc phải sử dụng cây che bóng cho các vườn cà phê. Việc sử dụng cây che bóng hay không sử dụng cây che bóng còn có ý kiến trái ngược nhau, song trong thực tế cho thấy rằng việc có sử dụng cây che bóng hay không, trước hết căn cứ vào điều kiện khí hậu cụ thể của từng vùng sinh thái, từng giống cà phê cũng như các biện pháp kỹ thuật khác như chế độ phân bón, mật độ trồng v.v. - Các nhân tố ảnh hưởng tới bộ lá cà phê + Ánh sáng: Qua các nghiên cứu ở phần trên thì để cho bộ lá hoạt động quang hợp tốt, ta phải có chế độ điều chỉnh ánh sáng để có cường độ ánh sáng thích hợp cho cây cà phê nhằm đảm bảo năng suất cao và ổn định lâu dài trong suốt chu kỳ kinh tế, đồng thời kéo dài chu kỳ kinh tế. Vì vậy, các biện pháp kỹ thuật như định ra mật độ trồng thích hợp cho từng giống, trồng cây che bóng và đai rừng chắn gió và đánh tỉa chồi, tỉa cành sẽ ảnh hưởng trực tiếp điều chỉnh thích hợp chế độ chiếu sáng. + Nhiệt độ: Quá trình quang hợp nhiệt độ thích hợp là 20-25OC, nếu trên 250C hoạt động sẽ giảm dần và ngừng quang hợp ở nhiệt độ 350C. Khi nhiệt độ cao sẽ kéo theo sự thiếu hụt nước trong cây do khí khổng đóng lạ i, làm giảm khả năng trao đổi không khí môi trường bên ngoài, làm tăng hàm lượng khí CO2 trong tế bào làm ức chế hoạt động quang hợp. Nhiệt độ tăng cao sẽ làm cho các hệ thống tiếp nhận ánh sáng của diệp lục bị phá huỷ và sẽ gây ra những vết cháy trên lá cà phê. Để giảm bớt sự tăng nhiệt độ trong vườn cà phê thì các biện pháp tưới nước, tủ gốc có vị trí hết sức quan trọng. IV. HOA VÀ ĐẶC ĐIỂM CỦA HOA CÀ PHÊ - Cấu tạo của hoa: Cà phê là loại hoa lưỡng tính, hoa mọc thành xim tại nách lá của các cành ngang. Mỗi xim có từ 2-4 cụm, mỗi cụm có từ 2-5 hoa tạo thành vòng trên một mắt đốt. Hoa có cuống ngắn, trên cuống đính một bầu hoa (thuộc loại bầu hạ) có hai ngăn, có một nhụy gồm ống và núm nhụy. Nhị gồm 5 cái có bao phấn và hạt 83 phấn, nằm sát 5 cánh hoa. Cánh hoa (tràng) phần dưới hợp thành ống nằm trong lá đài, phần trên phân thành 5 cánh. Hoa có hương thơm dịu. - Sự phát triển và nở hoa: Mỗi giống cà phê khác nhau có thời gian ra hoa sớm muộn khác nhau. Các giống cà phê chè (Coffea arabica) thuộc giống thấp cây như Catura, Catuai, sau 24 tháng trồng sẽ nở hoa quả lần đầu (quả bói). Giống Catimor nếu chăm s