Bài giảng Kinh tế môi trường - Nguyễn Thị Mai Linh

KINH TẾ MÔI TRƯỜNG Số ĐVHT : 2 (30 tiết) Giảng viên : ThS. Nguyễn Thị Mai Linh Nội dung giảng dạy 1. Nhập môn Kinh tế học môi trƣờng 2. Các nguyên nhân kinh tế của sự suy thoái tài nguyên và ô nhiễm môi trƣờng 3. Các phƣơng pháp đánh giá giá trị tài nguyên môi trƣờng 4. Các công cụ kinh tế trong quản lý và bảo vệ môi trƣờng 5. Chuyên đề, thảo luận nhóm Tài liệu tham khảo 1. Barry C. Field, Environmental economics, The Mc.Graw-Hill companies, Inc, 2005. 2. Johson a Dixon et all, Economic analysis of environmental impacts, Published in association with the ADB and WB, 1996. 3. Hoàng Xuân Cơ, Giáo trình Kinh tế môi trường, NXB Giáo dục, 2005. 4. Lưu Đức Hải – Nguyễn Ngọc Sinh, Quản lý môi trường cho sự phát triển bền vững, NXB Đại học Quốc gia HN, 2006. 5. Philippe B. and Gilles R. Kinh tế học môi trường, NXB Trẻ, 2007. 6. Theodore Panayotou, Thị trường xanh – Kinh tế về phát triển bền vững, Tài liệu giảng dạy Kinh tế tài nguyên và môi trường, 2000. 7. R. Kerry et all, Kinh tế môi trường, Tài liệu giảng dạy Kinh tế tài nguyên và môi trường, chương trình Kinh tế và Môi trường Đông Nam Á (EEPSEA), 1996 Nhaäp moân Kinh teá Moâi tröôøng Chương 1. Khái niệm về Kinh tế môi trường Gia tăng dân số Tăng trƣởng kinh tế Mức cầu về tài nguyên gia tăng so với nguồn cung cấp sẵn có  Tài nguyên ngày càng khan hiếm, cạn kiệt  Ô nhiễm và suy thoái MT ngày càng tăng Phát triển bền vững ? Thách thức Khái niệm về Kinh tế học môi trƣờng • Lĩnh vực nghiên cứu liên ngành dựa trên cơ sở nhận thức va ̀ giải quyết đúng đắn mối quan hê ̣ hữu cơ giữa môi trƣờng va ̀ phát triển Bảo vệ môi trƣờng Phát triển bền vững Khái niệm về Kinh tế học môi trƣờng Lý giải, giải quyết các vấn đề môi trƣờng Đảm bảo tối đa hiệu quả kinh tế xã hội, trong điều kiện ràng buộc của hệ môi trƣờng Khái niệm về Kinh tế môi trƣờng Vai trò của KTMT Ứng dụng lý thuyết và kỹ thuật phân tích kinh tế Đánh giá các giá trị kinh tế của tài nguyên – môi trƣờng Phát triển các công cụ kinh tế thích hợp Luận điểm trong nghiên cứu KTMT  Moâi tröôøng khoâng laø moät thöïc theå taùch bieät khoûi neàn kinh teá  OÂ nhieãm moâi tröôøng lieân quan ñeán caùc toån thaát veà maët kinh teáá  Phaùt trieån kinh teá phuï thuoäc vaøo tính giôùi haïn cuûa moâi tröôøng  Yeâu caàu khaáu hao, baûo trì, duy tu nguoàn TN-MT caàn ñöôïc keå ñeán trong caùc haïch toaùn kinh teá  Nhöõng ñaùnh ñoåi giöõa baûo toàn vaø phaùt trieån kinh teá taïi VN  Nhu caàu phaùt trieån caùc moâ hình kinh teá môùi  Moái quan heä giöõa Phaùt trieån beàn vöõng vaø Baûo veä moâi tröôøng Bản chất của Kinh tế học môi trƣờng Đánh giá tầm quan trọng kinh tế của biến đổi MT Đề xuất giải pháp kinh tế làm chậm lại, chấm dứt hoặc đảo ngƣợc các biến đổi tác động tiêu cực tới MT Tìm hiểu nguyên nhân kinh tế của biến đổi MT 11 Đối tƣợng nghiên cứu của KTMT Lý thuyết PTBV Lý thuyết sƣ̉ dụng tối ƣu TNTN va ̀ mức ô nhiễm tối ƣu kinh tế Các phƣơng pháp đánh gia ́ kinh tế Các giải pháp quản ly ́ môi trƣờng tích hợp Mô hình hóa kinh tế môi trƣờng Laøm caùch naøo ñeå heä thoáng naøy tieáp dieãn qua thôøi gian? Moâ hình naøy coù beàn vöõng khoâng? ĐẶC TRƢNG CƠ BẢN CỦA CÁC MÔ HÌNH KT MÔ HÌNH KINH TẾ CỔ ĐIỂN Mô hình KT từ quan điểm cân bằng vật chất Theå hieän neàn kinh teá nhö laø moät heä thoáng cheá bieán nguyeân lieäu vaø chuyeån ñoåi thaønh saûn phaåm Mô hình KT từ quan điểm cân bằng vật chất • Neàn kinh teá ñöôïc moâ phoûng nhö moät heä thoáng môû, thu huùt vaät chaát vaø naêng löôïng töø moâi tröôøng vaø cuoái cuøng ñöa trôû laïi moâi tröôøng moät löôïng lôùn chaát thaûi • Quaù nhieàu chaát thaûi ôû khoâng ñuùng nôi, khoâng ñuùng luùc taïo ra oâ nhieãm moâi tröôøng vaø chi phí ngoaïi taùc Tăng trƣởng Kinh tế, gia tăng dân số và môi trƣờng Liệu có những giới hạn đối với sự tăng trƣởng kinh tế và gia tăng dân số không? Tăng trƣởng Kinh tế, gia tăng dân số và môi trƣờng Phụ thuộc vào:  Khaû naêng haïn cheá cuûa caùc moâi tröôøng thieân nhieân tieáp nhaän chaát thaûi do caùc heä thoáng kinh teá thaûi ra  Tính chaát coù giôùi haïn cuûa caùc nguoàn taøi nguyeân khoâng theå taùi taïo  Nhu caàu ñôøi soáng vaø tieâu chuaån naâng cao möùc soáng trong coäng ñoàng Tăng trƣởng Kinh tế, gia tăng dân số và môi trƣờng Yếu tố tác động đối lập  Nhöõng thay ñoåi veà coâng ngheä tạo ñöôïc nhieàu hoaït ñoäng kinh teá töø moät ñôn vò taøi nguyeân thieân nhieân  Khuynh höôùng mong muốn phaùt hieän ngaøy caøng nhieàu nguoàn taøi nguyeân  Coù theå kieåm soaùt löôïng chaát thaûi ra moâi tröôøng baèng caùch taùi sinh vaø taùch caùc chaát thaûi khí tröôùc khi chuùng rôøi khoûi heä thoáng kinh teá  Coù theå thay ñoåi caùc coâng ngheä gaây oâ nhieãm thaønh caùc coâng ngheä ít gaây oâ nhieãm hôn Tăng trƣởng Kinh tế, gia tăng dân số và môi trƣờng Yếu tố tác động đối lập  Neáu caùc nguoàn taøi nguyeân thöïc söï trôû neân khan hieám, giaù caû cuûa chuùng seõ taêng vaø ñieàu naøy seõ khieán con ngöôøi caån thaän hôn trong vieäc söû duïng chuùng (söï tieát kieäm) vaø chuyeån sang caùc taøi nguyeân khaùc (söï thay theá). Ñieàu naøy coù theå ñuùng ñoái vôùi caùc taøi nguyeân coù giaù thò tröôøng (than ñaù, daàu, ñoàng .v.v) nhöng khoâng theå ñuùng ñoái vôùi caùc taøi nguyeân khoâng ñöôïc mua baùn treân thò tröôøng – ví duï taøi nguyeân cuûa baàu khí quyeån  Maëc duø daân soá ñang taêng leân, trong nhieàu quoác gia, söï taêng daân soá ñang chaäm laïi vì con ngöôøi nhaän thöùc ñöôïc caùc lôïi ích cuûa vieäc coù gia ñình nhoû hôn Phát triển bền vững  Phát triển bền vững là phát triển nhằm thỏa mãn những nhu cầu hiện tại mà không xâm phạm đến kha ̉ năng làm thỏa mãn nhu cầu của các thê ́ hê ̣ tương lai (WCED, 1987)  Yêu cầu tiên quyết là phải giải quyết được cả hai vấn đề cơ bản: công bằng giữa các thế hê ̣ va ̀ công bằng trong cùng một thế hê ̣ Khái niệm: Mô hình tiếp cận về phát triển bền vững Phát triển Xã hội An toàn môi trƣờng PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG Phát triển Kinh tế Các nguyên nhân kinh tế của sự suy thoái tài nguyên và ô nhiễm môi trƣờng Chương 2 • Taïi sao con ngöôøi gaây suy thoaùi moâi tröôøng? • YÙ nghóa kinh teá cuûa söï suy thoaùi moâi tröôøng? Những biểu hiện kinh tế của STMT 1. Việc sử dụng tài nguyên quá mức, lãng phí và không hiệu quả trong khi sự khan hiếm và thiếu hụt tài nguyên ngày một gia tăng 2. Một nguồn tài nguyên ngày càng khan hiếm bị đưa vào sử dụng một cách không bền vững, hiệu quả thấp và thứ cấp trong khi các cách sử dụng bền vững, hiệu quả va ̀ cao cấp vẫn tồn tại 3. Một nguồn tài nguyên có thể tái sinh va ̀ có thể được quản ly ́ một cách bền vững lại bị khai thác như một tài nguyên để vơ vét (nói cách khác là bị bóc lột) 4. Một nguồn tài nguyên bị sử dụng cho mục đích chuyên bịêt trong khi sự sử dụng đa dạng có thể tạo ra lợi ích lớn hơn Những biểu hiện kinh tế của STMT 5. Đầu tư vào việc bảo vệ và nâng cao nguồn tài nguyên không được thực hiện, mặc dù chúng có thể tạo ra một hiện gia ́ ròng dương do việc gia tăng năng suất và đẩy mạnh sự bền vững 6. Rất nhiều nô ̃ lực và chi phí đang được sử dụng không hiệu quả trong khi có thể tạo ra sản lượng cao hơn, nhiều lợi tức hơn va ̀ ít phương hại đến tài nguyên môi trường hơn bằng những nô ̃ lực và chi phí thấp hơn 7. Nhiều loại chất thải có thể tái sinh/tái chế nhƣng lại đƣợc quản lý theo kiểu chôn lấp thƣờng tốn nhiều chi phí và để lại nhiều rủi ro cho môi trƣờng và cộng đồng Nguyên nhân kinh tế của sự STMT Cơ chế hoạt động và sự thất bại của thị trường trong vấn đề môi trường Cách thức, tiến trình hoạt động của thị trƣờng Phát hiện và định hƣớng điều chỉnh thị trƣờng Hạn chế khai thác quá mức các tài nguyên môi trường khan hiếm Giảm thiểu ô nhiễm trong quá trình sản xuất thông qua việc tận thu lợi nhuận Nguyên nhân kinh tế của sự STMT • Bảo vệ nạn nhân của các tác động ngoại tác • Bảo vệ các nguồn tài nguyên tự do tiếp cận Vai trò và sự thất bại của chính quyền trong vấn đề môi trường Nguyên nhân kinh tế của sự STMT Ví dụ minh họa về thất bại của chính quyền ở các nước đang phát triển trong vấn đề môi trường - Nước tưới - Thủy lợi - Năng lượng - Kinh tế PHƢƠNG PHÁP ĐÁNH GIÁ GIÁ TRỊ TÀI NGUYÊN MÔI TRƢỜNG Chương 3 Chức năng của Môi trường Cung cấp tài nguyên Hấp thụ chất thải Cảnh quan, không gian sống Đánh giá đầy đủ giá trị tài nguyên và các dịch vụ MT Khai thác, sử dụng một cách tiết kiệm và hiệu quả Các phương pháp • Phân tích chi phí – lợi ích • Tổng giá trị kinh tế • Đánh giá ngẫu nhiên • Chi phí du hành • Định giá hƣởng thụ • Chi phí cơ hội • Chi phí thay thế • Chi trả của chính phủ • Liều lƣợng – đáp ứng • Chi phí thay đổi Phương pháp phân tích lợi ích – chi phí Nội dung Các khái niệm về chi phí và lợi ích Khái niệm phân tích chi phí – lợi ích Các tiêu chí lựa chọn trong phân tích chi phí – lợi ích mở rộng Một số vấn đề cần lƣu ý trong phân tích chi phí – lợi ích mở rộng Vận dụng phân tích chi phí – lợi ích Khái niệm về chi phí và lợi ích  Đƣợc định nghĩa dựa trên việc thỏa mãn các ƣớc muốn, hoặc ý thích  Đo lƣờng trên cơ sở phúc lợi của con ngƣời  Bb – Cb > 0 Nguyên tắc quyết định của xã hội  Nhóm hƣởng lợi – bàng quan – thiệt thòi  Để xác định xã hội đƣợc lợi hơn hay bị thiệt hơn, cần phải so sánh lợi ích và thiệt hại của mọi cá nhân  Tất cả các quyết định về chính sách thƣờng bao gồm những so sánh nhƣ thế. Một chính sách thƣờng có lợi cho một số ngƣời và bất lợi cho những ngƣời khác Giá sẵn lòng trả  WTP (willingness to pay) và WTA (willingness to accept)  Khái niệm WTP và WTA rất hữu ích trong việc giải quyết vấn đề giữa các cá nhân và là cơ sở để lựa chọn giải pháp thích hợp (lợi ích) nhất  Tiêu chí cho giải pháp lựa chọn cần tuân theo nguyên tắt Pareto Phân tích chi phí – lợi ích theo thời gian  Khái niệm chiết khấu  Lãi kép: V(n) = (1 + r)n.V  Chiết khấu giá trị hiện tại: V = V(n)/(1 + r)n  Tổng hợp chi phí – lợi ích theo thời gian: (Bt – Ct) / (1 + r) t > 0  Khi xét yếu tố môi trường: (Bt – Ct ± Et) / (1 + r) t > 0 Phân tích chi phí – lợi ích Các giá trị Et (tổn thất kinh tế do STMT) thường gặp:  Do gia tăng các chi phí chăm sóc, bảo vệ sức khỏe  Gia tăng các khoản chi trích từ BHXH cho người dân bị tác động bởi ô nhiễm MT  Ô nhiễm MT làm giảm sút nguồn thu du lịch  Gia tăng chi phí sửa chữa, bảo trì tài sản cố định  Do phải ngưng các thiết bị sản xuất để sửa chữa  Do giảm năng suất cây trồng, vật nuôi, thủy sản trong MT ô nhiễm Phân tích chi phí – lợi ích Các giá trị Et (tổn thất kinh tế do STMT) thường gặp:  Giảm năng suất sx các sản phẩm thuần túy do đau ốm  Gia tăng chi phí cho hoạt động vệ sinh công cộng  Gia tăng chi phí xử lý nước cấp ở nhà máy nước  Do phải đầu tư để phục hồi MT  Suy thoái TNTN, giảm tính đa dạng sinh học, phá vỡ HST trong môi trường bị ô nhiễm  Các dạng tổn thất khác Phân tích chi phí – lợi ích Trình tự tiến hành một phân tích chi phí – lợi ích:  Xác định các giải pháp thay thế  Phân định chi phí và lợi ích  Đánh giá chi phí và lợi ích  Tính toán các chỉ tiêu liên quan  Sắp xếp thứ tự các giải pháp thay thế Các tiêu chí lựa chọn trong phân tích  Thời gian hoàn vốn (PBP) ∑(Bt-Ct)/(1+K)t =0  Giá trị hiện tại ròng (NPV) NPV=∑ (Bt-Ct)/(1+r)t  Tỷ suất sinh lời nội bộ (IRR) IRR : / = 0  Tỷ số lợi ích/chi phí (BCR) BCR= Hiện giá của lợi ích/ Hiện giá của chi phí Để xác định một dự án có ưu thế hơn so với dự án khác về mặt tài chính hay không, người ta thường dựa vào các chỉ số sau:  Bt – Ct (1 + r) t Các tiêu chí lựa chọn trong phân tích  Quy tắc phân tích chi phí – lợi ích áp dụng cho bất kỳ dự án nào là: NPV của dự án phải là số dƣơng  Nếu các dự án có NPV đều dƣơng, thì chọn dự án có NPV cao nhất CÁC PHƯƠNG PHÁP KHÁC 1. PP TÍNH TỔNG GIÁ TRỊ KINH TẾ  Nhằm tìm hiểu đầy đủ về chi phí và lợi ích của một dự án để ra các quyết định đầu tư  Khái niệm tổng giá trị kinh tế (TEV: total economic value) của các tài sản môi trường giúp xác định được giá trị của các tài sản môi trường phi thị trường Tổng giá trị kinh tế bao gồm giá trị sử dụng và giá trị không sử dụng CVM (contingent valuation method) sử dụng các cuộc điều tra để tìm kiếm thông tin Gồm 3 bước: •Bước 1: Chọn ngẫu nhiên một số người để hỏi về đánh giá của họ đối với một hàng hóa hay một dịch vụ MT nào đó •Bước 2: Các câu trả lời cung cấp thông tin giúp các nhà phân tích ước lượng WTP của những người được hỏi •Bước 3: Số lượng WTP này được ngoại suy đối với toàn bộ dân cư 2. PP ĐÁNH GIÁ NGẪU NHIÊN • TCM (travel cost method) dùng ước lượng nhu cầu đối với các cảnh quan, nơi vui chơi giải trí, từ đó xác định giá trị cho những cảnh quan này •TCM xác định giá đầy đủ phải trả cho điểm tham quan lớn hơn giá vé vào cửa. Chi phí này phải bao gồm cả chi phí đi và về, chi phí cơ hội của thời gian đi, chi phí cơ hội của thời gian lưu lại điểm tham quan, 3. PP CHI PHÍ DU HÀNH • HPM (hedonic pricing method) đánh giá các dịch vụ MT mà sự hiện diện của nó ảnh hưởng trực tiếp đến một số giá thị trường nào đó • Ví dụ đối với thị trường bất động sản. Giá nhà bị ảnh hưởng trực tiếp bởi nhiều yếu tố như kích thước, số phòng, số tầng, khoảng cách từ nhà đến nơi làm việc, đến chợ, đến trường học, cảnh quan, Tuy nhiên, sự xuất hiện của nguồn nước lộ thiên làm nhà tăng giá, tiếng ồn từ sân bay có thể làm giảm giá nhà ở các khu vực lân cận 4. PP ĐỊNH GIÁ HƯỞNG THỤ 5. PP CHI PHÍ CƠ HỘI  Được sử dụng để xem xét khả năng lựa chọn trong các quyết định sản xuất, tiêu dùng, sử dụng nguồn tài nguyên  Đối với nhà sản xuất: là chi phí do quyết định sử dụng tài nguyên cho mục đích này thay vì mục đích khác  Đối với người tiêu dùng: Chi phí cơ hội để tiêu thụ sản phẩm A là sự hi sinh tiêu thụ sản phẩm B  Đối với chính phủ: Chi phí cơ hội cho một chính sách nào đó là giá trị thực của các chính sách khác mà lẽ ra chính phủ có thể theo đuổi Xem xét các chi phí để thay thế hoặc phục hồi những tài sản MT đã bị thiệt hại và giá trị các chi phí này đo lường tác hại của môi trường bị phá hủy Ví dụ: chi phí để làm sạch các tòa nhà bị bẩn vì ô nhiễm không khí; chi phí để khôi phục chất lượng nước; chi phí để tránh tiếng ồn; ... 6. PP CHI PHÍ THAY THẾ Chính phủ thường đánh giá trực tiếp các dịch vụ và hàng hóa môi trường bằng cách ấn định các khoản bồi thường cho các nhà sản xuất để họ chấp nhận các biện pháp sản xuất không làm hại môi trường 7. PP CHI TRẢ CỦA CHÍNH PHỦ 8. PP LIỀU LƯỢNG – ĐÁP ỨNG  Sử dụng các kỹ thuật thống kê để tìm ra quan hệ nhân- quả giữa: - Các mức độ ô nhiễm khác nhau với mức độ gây hại khác nhau - Các phản ứng sinh lý của con người, thực vật, động vật đối với áp lực của ô nhiễm  Ví dụ: trong thiệt hại mùa vụ, sức khỏe con người, ... Các chi phí có thể tăng hay giảm khi có dự án. Sự gia tăng chi phí là sự mất mát lợi ích, sự giảm chi phí là sự gia tăng lợi ích • Nếu dự án làm giảm chi phí: tính được Giá trị của lợi ích tăng thêm • Nếu dự án làm tăng chi phí: tính được Giá trị của lợi ích mất đi Phương pháp đánh giá lợi ích như là chi phí tiết kiệm nhờ làm việc áp dụng công nghệ mới hay phí tổn tránh được nhờ không làm điều gì gây ra thiệt hại 9. PP TIẾT KIỆM CHI PHÍ CHƯƠNG 4 CÁC CÔNG CỤ KINH TẾ TRONG QUẢN LÝ TÀI NGUYÊN VÀ BẢO VỆ MÔI TRƢỜNG QUẢN LÝ TÀI NGUYÊN VÀ BẢO VỆ MÔI TRƢỜNG 1. Các nguyên tắc chủ đạo 2. Tổng quan các công cụ 3. Công cụ kinh tế 1. Các nguyên tắc chủ đạo  Phòng ngừa ô nhiễm (Pollution Prevention-PP)  Ngƣời gây ô nhiễm phải trả tiền (Polluter Pays Principle-PPP)  Hiệu quả kinh tế  Hiệu quả pháp luật  Trực thuộc  Lồng ghép  Bảo tồn tài nguyên thiên nhiên 2. Tổng quan các công cụ trong quản lý TN và bảo vệ MT  Công cụ kinh tế  Công cụ pháp lý  Công cụ phân tích, đánh giá  Công cụ giao tiếp 3. Công cụ kinh tế trong quản lý TN và bảo vệ MT  Lệ phí ô nhiễm  Lệ phí đối với ngƣời tiêu dùng  Lệ phí sản phẩm  Giấp phép ô nhiễm mua bán đƣợc  Hệ thống ký gửi – hoàn trả  Regulatory Instrument (RI) còn được hiểu theo cách phổ biến là công cụ ra lệnh và kiểm soát - Command and Control (CAC)  Đặc điểm: Sử dụng các luật lệ, qui định, tiêu chuẩn, giấy phép môi trường để kiểm soát ô nhiễm. Trong đó giám sát và cưỡng chế thực hiện là hai yếu tố quan trọng mang tính quyết định cho sự hữu hiệu hóa công cụ này  Quan trắc Môi trường  Mô hình hóa MT  Đánh giá tác động MT  Đánh giá rủi ro  Đánh giá vòng đời sản phẩm  Phân tích chi phí – lợi ích  Kiểm toán MT  Hạch toán MT  Thỏa hiệp tự nguyện  Sản xuất sạch hơn  Quản lý MT theo ISO 14000  Nhãn môi trường  Quản lý MT dựa vào cộng đồng