Báo cáo Cơ sở “cảnh quan học” của khai thác các yếu tố tự nhiên trong quy hoạch xây dựng đô thị Việt Nam

mÆt ®Þa h×nh, ®Æc ®iÓm khÝ hËu t¹i khu vùc, mÆt n−íc vµ chÕ ®é thuû v¨n, chÊt l−îng thæ nh−ìng (bÞ bª t«ng ho¸), hÖ sinh th¸i tù nhiªn t¹i khu vùc ... §Æc ®iÓm cña c¶nh quan ®« thÞ lµ c¸c yÕu tè nh©n t¹o cã mËt ®é tËp trung cao nhÊt trong c¸c lo¹i c¶nh quan vµ th−êng g©y nªn c¸c hËu qu¶ kh«ng thuËn lîi cho sù tån t¹i bÒn v÷ng cña m«i tr−êng tù nhiªn. C¸c thµnh phÇn cña c¶nh quan ®« thÞ võa ®−îc nh×n nhËn lµ thµnh phÇn cña cÊu tróc tù nhiªn, võa lµ thµnh phÇn chøc n¨ng cña ®« thÞ. Thùc chÊt c¶nh quan ®« thÞ vµ kh«ng gian ®« thÞ lµ mét v× cïng lµ mét kh«ng gian ®Þa lý nh−ng c¸ch tiÕp cËn kh¸c nhau sÏ cã c¸ch hiÓu kh¸c nhau. VÝ dô nh− tiÕp cËn theo cÊu tróc, c¶nh quan ®« thÞ ®−îc nhËn thøc chñ yÕu ë cÊu tróc tù nhiªn vµ cÊu tróc nh©n t¹o chØ lµ mét yÕu tè trong ®ã, cßn kh«ng gian ®« thÞ ®−îc nhËn thøc chñ yÕu ë cÊu tróc nh©n t¹o vµ cÊu tróc tù nhiªn còng chØ ®−îc coi lµ thµnh phÇn trong ®ã. Víi tiÕp cËn chøc n¨ng sö dông th× gi÷a c¶nh quan vµ kh«ng gian ®« thÞ cã sù thèng nhÊt, cïng lµ mét kh«ng gian ®Þa lý ®−îc t¹o lËp phôc vô cho mét hoÆc mét sè chøc n¨ng cô thÓ cña ®« thÞ. Ph©n biÖt kh¸i niÖm “kh«ng gian ®« thÞ” vµ “c¶nh quan ®« thÞ” Kh«ng gian ®« thÞ C¶nh quan ®« thÞ Ph¹m vi Theo giíi h¹n hµnh chÝnh hoÆc khu chøc n¨ng Réng h¬n, kh«ng phô thuéc ranh giíi hµnh chÝnh mµ lµ c¸c giíi h¹n tù nhiªn §èi t−îng nghiªn cøu, t¸c ®éng chÝnh Thµnh tè nh©n t¹o vµ ho¹t ®éng kinh tÕ – x· héi cña con ng−êi Thµnh tè tù nhiªn vµ quy luËt tù nhiªn (thµnh tè nh©n t¹o chØ lµ 1 phÇn trong ®ã) Còng cÇn l−u ý lµ "c¶nh quan nh©n t¹o” nãi chung hay "c¶nh quan §T" nãi riªng, dï cã bÞ biÕn ®æi Ýt hoÆc nhiÒu do cã sù tham gia vµ t¸c ®éng cña con ng−êi vµ c¸c thµnh phÇn nh©n t¹o nh−ng còng vÉn "lµ mét tæng thÓ tù nhiªn vµ ph¸t triÓn theo nh÷ng quy luËt tù nhiªn" vµ "c¶nh quan tù nhiªn bao giê còng lµ c¬ së cho c¶nh quan v¨n ho¸". §©y chÝnh lµ ®iÓm ph©n biÖt kh¸i niÖm “c¶nh quan ®« thÞ” víi “kh«ng gian ®« thÞ” hoÆc “kiÕn tróc ®« thÞ”. 2.1.2- c¸c thµnh tè vµ cÊu tróc cña c¶nh quan ®« thÞ 2.1.2.1- C¸c thµnh tè cña c¶nh quan ®« thÞ a- Thµnh tè ®Þa chÊt (bao gåm c¶ ®Þa chÊt thuû v¨n) Thµnh tè ®Þa chÊt cña c¶nh quan ®« thÞ, ngoµi nh÷ng t¸c ®éng b×nh th−êng cña tù nhiªn (®éng ®Êt, nói löa ...) cßn bÞ biÕn ®æi do t¸c ®éng cña ho¹t ®éng nh©n t¹o, bao gåm: - Bæ xung c¸c c«ng tr×nh ngÇm trong lßng ®Êt nh− hÖ thèng kü thuËt ngÇm (®−êng èng tho¸t n−íc vµ kü thuËt, ®−êng «t« vµ tµu ®iÖn ngÇm, nhµ ga, kho ch−a, hÇm ngÇm ...) - Do chÞu t¶i träng cña c¸c c«ng tr×nh kiÕn tróc vµ kü thuËt, nhÊt lµ c¸c c«ng tr×nh quy m« lín nh− nhµ cao tÇng, hå chøa n−íc .... - Do t¸c ®éng cña ho¹t ®éng khai th¸c n−íc hoÆc kho¸ng s¶n ngÇm, ho¹t ®éng giao th«ng trªn vµ d−íi mÆt ®Êt, - Do t¸c ®éng cña n−íc th¶i sinh ho¹t, c«ng nghiÖp thÈm thÊu xuèng c¸c ®Þa tÇng. Còng nh− thµnh tè ®Þa chÊt cña c¶nh quan tù nhiªn, thµnh tè ®Þa chÊt cña c¶nh quan ®« thÞ còng lµ thµnh phÇn quan träng nhÊt vµ bÒn v÷ng nhÊt cña c¶nh quan ®« thÞ. §Æc ®iÓm cÊu tróc ®Þa chÊt t¹o nªn h×nh th¸i c¬ b¶n cña bÒ mÆt c¶nh quan ®« thÞ. Thµnh tè ®Þa chÊt cã vai trß quan träng nhÊt ®Õn ®é bÒn v÷ng cña c¸c c«ng tr×nh x©y dùng vµ toµn ®« thÞ. Kh«ng chØ c¸c hiÖn t−îng tù nhiªn vµ thiªn tai mµ nh÷ng t¸c ®éng cña ho¹t ®éng x· héi còng cã thÓ g©y sôt lón, tr«i tr−ît nÒn ®Êt, h¹ thÊp mùc n−íc ngÇm, thay ®æi tÝnh chÊt ho¸ lý n−íc ngÇm ... vµ g©y nhiÒu t¸c ®éng ®Õn cÊu tróc ®Þa chÊt, ¶nh h−ëng tiªu cùc ®Õn ®é bÒn v÷ng cña c«ng tr×nh, cña ®« thÞ còng nh− ho¹t ®éng cña con ng−êi. b- Thµnh tè ®Þa h×nh Trªn c¬ së ®Æc ®iÓm ®Þa h×nh tù nhiªn tr−íc khi x©y dùng ®« thÞ, ®Þa h×nh cña c¶nh quan ®« thÞ ®−îc h×nh thµnh vµ biÕn ®æi do t¸c ®éng cña c¶ ho¹t ®éng nh©n t¹o vµ tù nhiªn: - Ho¹t ®éng nh©n t¹o - Ho¹t ®éng chuÈn bÞ kü thuËt trong x©y dùng ®« thÞ: san lÊp, t«n nÒn, ®µo hå, ®¾p nói ®åi nh©n t¹o ... - Bæ xung c¸c c«ng tr×nh kiÕn tróc vµ kü thuËt t¹o nªn bÒ mÆt ®Þa h×nh rÊt ®a d¹ng, phøc t¹p víi c¸c khèi ®Þa h×nh d−¬ng (c¸c khèi nhµ cao thÊp, lín nhá, h×nh d¹ng, vËt liÖu vµ møc ®é ®Æc rçng kh¸c nhau) vµ ®Þa h×nh ©m lµ kh«ng gian më (®−êng phè, qu¶ng tr−êng, hå n−íc, c«ng viªn c©y xanh ...) - Ho¹t ®éng tù nhiªn Trong qu¸ tr×nh tån t¹i, ®Þa h×nh c¶nh quan ®« thÞ vÉn tiÕp tôc chÞu t¸c ®éng cña c¸c ho¹t ®éng tù nhiªn theo quy luËt tù nhiªn: - T¸c ®éng néi sinh: nh÷ng biÕn ®æi do thay ®æi cÊu tróc ®Þa chÊt: sôt lón, n©ng, tr«i tr−ît ... - T¸c ®éng ngo¹i sinh: phong ho¸ do bøc x¹, do giã, do b·o, lò, ngËp óng ... Còng nh− thµnh tè ®Þa h×nh cña c¶nh quan tù nhiªn, thµnh tè ®Þa h×nh cña c¶nh quan ®« thÞ còng chi phèi m¹nh mÏ c¸c thµnh phÇn kh¸c cña c¶nh quan ®« thÞ nh−: - Thay ®æi ®iÒu kiÖn khÝ hËu t¹i khu vùc, t¹o nªn vi khÝ hËu ®« thÞ vµ khu vùc xung quanh ®« thÞ¾ct¬ng quan vÞ trÝ, quy m«, h×nh khèi c¸c ®Þa h×nh d−¬ng vµ ©m sÏ cã c¸c møc ®é c¶n trë hoÆc th«ng giã, t¨ng hoÆc gi¶m bøc x¹, nhiÖt ®é, ®é Èm ...) - Thay ®æi kh¶ n¨ng tho¸t n−íc mÆt, n−íc th¶i cña ®« thÞ, ®iÒu tiÕt dßng ch¶y cña s«ng suèi... - T¸c ®éng ®Õn hÖ sinh th¸i ®« thÞ Ng−îc l¹i, trong qu¸ tr×nh x©y dùng vµ ho¹t ®éng cña ®« thÞ, c¸c thµnh tè kh¸c cña c¶nh quan nh− khÝ hËu, thuû v¨n, hÖ sinh vËt còng t¸c ®éng, lµm phong ho¸, xãi lë, tr«i tr−ît, båi tô ®èi víi ®Þa h×nh. c- YÕu tè khÝ hËu: YÕu tè khÝ hËu cña c¶nh quan §T còng bÞ biÕn ®æi côc bé theo cÊp ®é, tÝnh chÊt kh«ng gian hoÆc vÞ trÝ: t¨ng nhiÖt ®é, thay ®æi tèc ®é giã, ®é Èm, chÕ ®é bèc hoÆc thay ®æi cña khÝ hËu t¹i khu vùc §T. Nguyªn nh©n gåm: - Do c¸c ho¹t ®éng cña con ng−êi (s¶n xuÊt, giao th«ng sinh ho¹t ..) lµm t¨ng bøc x¹, thay ®æi nhiÖt ®é, ®é Èm; thay ®æi thµnh phÇn ho¸ lý cña kh«ng khÝ g©y « nhiÔm m«i tr−êng khÝ; t¹o hiÖu øng nhµ kÝnh, hiÖn t−îng ®¶o nhiÖt ®« thÞ .... - Do t¸c ®éng cña c¸c thµnh tè kh¸c trong c¶nh quan nh− ®Þa h×nh, mÆt n−íc vµ thùc vËt. Víi quy m«, h×nh khèi vµ bè côc cña c¸c c«ng tr×nh kiÕn tróc (®Æc biÖt lµ c¸c c«ng tr×nh cao tÇng) cã t¸c dông c¶n giã, che n¾ng, t¨ng thªm ph¶n x¹ nhiÖt l−îng ra m«i tr−êng xung quanh. T−¬ng tù lµ t¸c ®éng cña mÆt n−íc, c©y xanh còng cã thÓ t¸c ®éng che c¶n giã hoÆc th«ng tho¸ng giã; gi¶m nhiÖt ®é vµ bøc x¹; t¹o giã côc bé .... §ång thêi yÕu tè khÝ hËu cña c¶nh quan ®« thÞ còng t¸c ®éng ®Õn c¸c thµnh tè kh¸c nh− ®Þa h×nh, mÆt n−íc vµ hÖ sinh th¸i nh−: - Phong ho¸, ¨n mßn, ph¸ huû bÒ mÆt c¸c c«ng tr×nh kiÕn tróc – kü thuËt do giã, n−íc m−a - G©y ngËp óng, thay ®æi chÕ ®é thuû v¨n cña s«ng hå ... trong ®« thÞ - T¸c ®éng tÝch cùc hoÆc tiªu cùc ®Õn sù ph¸t triÓn cña hÖ thèng c©y xanh ®« thÞ d- Thµnh tè thuû v¨n: YÕu tè thuû v¨n cña c¶nh quan §T còng bÞ biÕn ®æi do ho¹t ®éng n¹o vÐt, ®µo ®¾p, kÌ bê, x©y dùng c«ng tr×nh næi vµ ngÇm (cÇu cèng, ®−êng èng …lµm thay ®æi vÒ h×nh th¸i vµ cÊu tróc, chÕ ®é dßng ch¶y. e- Thµnh tè thæ nh−ìng: Thµnh phÇn thæ nh−ìng cña c¶nh quan §T th−êng bÞ biÕn ®æi triÖt ®Ó nhÊt do tÝnh chÊt sö dông chñ yÕu cho x©y dùng c«ng tr×nh kiÕn tróc – kü thuËt. Thæ nh−ìng cã vai trß Ýt quan träng h¬n ®èi víi QHXD, chñ yÕu lµ c¬ së cho ph¸t triÓn c¸c khu c©y xanh §T g- Thµnh tè sinh vËt : Nãi chung hÖ sinh vËt tù nhiªn cña c¶nh quan §T th−êng bÞ nghÌo ®i do chØ duy tr× ®−îc mét sè loµi nhÊt ®Þnh vµ mét sè chu tr×nh sinh häc bÞ gi¸n ®o¹n kh«ng cßn nh− tù nhiªn. ChÝnh con ng−êi còng lµ mét thµnh phÇn trong yÕu tè sinh vËt (t¹o thµnh hÖ sinh th¸i nh©n v¨n) vµ c¸c ho¹t ®éng cña con ng−êi cã vai trß ®Æc biÖt quan träng ®èi víi hÖ sinh th¸i tù nhiªn t¹i ®« thÞ. 2.1.2.2- CÊu tróc cña c¶nh quan ®« thÞ Còng nh− cÊu tróc cña c¶nh quan nãi chung, cÊu tróc cña c¶nh quan ®« thÞ bao gåm cÊu tróc ®øng vµ cÊu tróc ngang a- CÊu tróc ®øng: T−¬ng tù cÊu tróc ®øng cña c¶nh quan tù nhiªn nh−ng cã sù tham gia t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè thµnh phÇn nh©n t¹o, ®Æc biÖt lµ c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt, giao th«ng hay t¸c ®éng hÊp thô, ph¶n x¹ n¨ng l−îng vµ bøc x¹ ®iÖn tõ cña c¸c c«ng tr×nh kiÕn tróc – kü thuËt. Nh÷ng t¸c ®éng nh©n t¹o nµy lµm thay ®æi chu tr×nh chuyÓn ho¸ vËt chÊt – n¨ng l−îng theo chiÒu ®øng (trªn xuèng – d−íi lªn): t¨ng gi¶m nhiÖt ®é, ®é Èm, thay ®æi h−íng vµ ®é m¹nh cña giã, biÕn ®æi cÊu tróc hÖ sinh th¸i … b- CÊu tróc ngang + CÊu tróc ngang cña c¶nh quan ®« thÞ §« thÞ lµ mét ®iÓm d©n c− thuéc mét vïng, khu vùc hoÆc l·nh thæ quèc gia, th−êng cã 3 c¸ch tiÕp cËn ®èi víi kh«ng gian §T: theo mèi quan hÖ, ®« thÞ lµ mét thµnh phÇn cña vïng; theo chøc n¨ng sö dông, ®« thÞ gåm kh«ng gian c¸c khu chøc n¨ng: khu trung t©m, khu ë, khu s¶n xuÊt, khu c«ng viªn, khu TDTT ...; theo tÝnh chÊt ®Æc rçng cña kh«ng gian, cã KG x©y dùng (c¸c khu ë, khu trung t©m, khu c«ng nghiÖp ...) vµ KG më (khu c«ng viªn, v−ên hoa, qu¶ng tr−êng, ®−êng phè...). Nh− vËy, c¶nh quan ®« thÞ còng cã thÓ tiÕp cËn theo 3 møc ®é: - Lµ mét c¶nh quan cña c¶nh quan toµn vïng - C¶nh quan c¸c khu vùc thuéc ®« thÞ: Theo chøc n¨ng sö dông lµ c¶nh quan c¸c khu chøc n¨ng hoÆc ph©n theo tÝnh chÊt cña c¶nh quan: c¶nh quan khu x©y dùng (c¶nh quan khu ë, khu trung t©m, khu c«ng nghiÖp, khu chøc n¨ng hçn hîp) vµ KG më (c¶nh quan c«ng viªn, v−ên hoa, khu c©y xanh – mÆt n−íc .... c¶nh quan ®−êng phè, qu¶ng tr−êng) - C¶nh quan cña c¸c c«ng tr×nh kiÕn tróc – kü thuËt: PhÇn kh«ng gian trong ®ã cã c«ng tr×nh kiÕn tróc – kü thuËt vµ s©n v−ên thuéc c«ng tr×nh. C¶nh quan vïng C¶nh quan ®« thÞ c¶nh quan khu néi ®« c¶nh quan khu ngo¹i ®« Khu x©y dùng - khu trung t©m, - khu ë, - khu s¶n xuÊt Kh«ng gian më •c¸c khu c«ng viªn - c©y xanh, ®−êng, qu¶ng tr−êng cÊp ®« thÞ khu x©y dùng - ®iÓn d©n c− -khu s¶n xuÊt -®Çu mèi c«ng tr×nh kü thuËt h¹ tÇng ®« thÞ Kh«ng gian më - khu canh t¸c - khu b¶o tån, - khu mÆt n−íc - khu l©m viªn, - khu du lÞch 2.1.3- C¸c quy luËt vËn ®éng cña c¶nh quan ®« thÞ C¶nh quan ®« thÞ ®ång thêi chÞu t¸c ®éng cña c¸c quy luËt vËn ®éng tù nhiªn vµ quy luËt nh©n sinh. 2.1.3.1- Quy luËt tù nhiªn C¸c quy luËt vËn ®éng, biÓn ®æi cña tù nhiªn gåm: - Quy luËt thèng nhÊt vµ hoµn chØnh - Quy luËt tuÇn hoµn vËt chÊt vµ n¨ng l−îng - Quy luËt nhÞp ®iÖu - Quy luËt ®Þa ®íi vµ phi ®Þa ®íi T¸c ®éng cña c¸c quy luËt tù nhiªn nµy (®· ®−îc nªu t¹i môc 1.1.2.3) t¸c ®éng ®Õn kh«ng chØ c¸c YTTN mµ c¶ c¸c yÕu tè nh©n t¹o ®−îc con ng−êi bæ xung, kÕt hîp víi YTTN t¹o nªn c¶nh quan ®« thÞ. 2.1.3.2- Quy luËt nh©n sinh §ã lµ c¸c quy luËt ph¸t triÓn kinh tÕ – x· héi – v¨n ho¸ còng nh− khoa häc – c«ng nghÖ cña loµi ng−êi, trong qu¸ tr×nh tiÕn ho¸, ph¸t triÓn. a- Quy luËt Kinh tÕ Trong lÞch sö tiÕn ho¸ ph¸t triÓn cu¶ v¨n minh loµi ng−êi, møc ®é ¶nh h−ëng cña x· héi ®èi víi tù nhiªn phô thuéc vµo h×nh th¸i s¶n xuÊt. Tr−íc cuéc c¸ch m¹ng c«ng nghiÖp, víi c¸c h×nh thøc s¶n xuÊt tõ h¸i l−îm - s¨n b¾n - trång trät vµ ch¨n nu«i ...th× ph¹m vi vµ møc ®é t¸c ®éng cña con ng−êi ®èi víi tù nhiªn cßn Ýt. Tõ sau cuéc c¸ch m¹ng c«ng nghiÖp (cuèi thÕ kû XVIII - ®Çu thÕ kû XIX) ¸p lùc cña con ng−êi ®èi víi tù nhiªn t¨ng lªn ®ét ngét do c¸c nhu cÇu vÒ ph¸t triÓn s¶n xuÊt vµ më réng m«i tr−êng c− tró. Sù t¸c ®éng kh«ng chØ t¨ng vÒ ph−¬ng diÖn quy m« mµ c¶ vÒ chÊt l−îng, ®−îc thÓ hiÖn trong nhu cÇu vÒ vËt liÖu vµ n¨ng l−îng, vÒ l−îng vµ ®é ®éc h¹i cña c¸c chÊt th¶i ...Trong x©y dùng ®« thÞ lµ sù ph¸t triÓn cña ®« thÞ ho¸ víi viÖc t¨ng d©n sè ®« thÞ, tËp trung d©n sè ë c¸c ®« thÞ lín t¹o thµnh nh÷ng hÖ thèng ®« thÞ. Nhu cÇu vËt chÊt - n¨ng l−îng (n−íc, thùc phÈm, nhiªn liÖu ...) cÇn cung øng cho ®« thÞ t¨ng vät. L−îng chÊt th¶i r¾n, chÊt th¶i khÝ, chÊt th¶i n−íc cña ®« thÞ kh«ng chØ t¨ng mµ cßn qu¸ tËp trung trªn mét kh«ng gian l·nh thæ cña c¶nh quan. TÊt c¶ t¹o nªn mét søc Ðp rÊt m¹nh vµo m«i tr−êng tù nhiªn cña c¶nh quan. C¶nh quan bÞ biÕn ®æi s©u s¾c do viÖc san b»ng ®Þa h×nh, thay thÕ líp phñ tù nhiªn b»ng nh©n t¹o, thay ®æi dßng chaû, chÕ ®é n−íc ngÇm, tiªu diÖt thùc b× tù nhiªn ... Nh− vËy, ®Æc ®iÓm h×nh th¸i kinh tÕ lµ nh©n tè c¬ b¶n ®Ó x©y dùng ph¸t triÓn ®« thÞ. Theo PGS §µm Trung Ph−êng, t−¬ng øng víi c¸c giai ®o¹n v¨n minh do sù ph¸t triÓn kinh tÕ, m« h×nh chung vÒ ph¸t triÓn kh«ng gian ®« thÞ ®−îc tæng hîp nh− sau: - Thêi kú v¨n minh n«ng nghiÖp: c¸c ®« thÞ quy m« nhá, ph¸t triÓn theo d¹ng tËp trung, c¬ cÊu ®¬n gi¶n, tÝnh chÊt ®« thÞ chñ yÕu lµ hµnh chÝnh, th−¬ng nghiÖp, TTCN, thêi kú nµy cã 2 giai ®o¹n ph¸t triÓn ®« thÞ: + Giai ®o¹n 1: ®« thÞ ph¸t sinh h×nh thµnh hoµ ®ång víi n«ng th«n + Giai ®o¹n 2: ®« thÞ ph¸t triÓn t−¬ng ®èi ®éc lËp so víi n«ng th«n §©y lµ thêi kú c¸c ho¹t ®éng x©y dùng ®« thÞ cña con ng−êi cßn lÖ thuéc vµ ®iÒu kiÖn tù nhiªn, nh÷ng t¸c ®éng cña con ng−êi vµo tù nhiªn cßn h¹n chÕ kh«ng g©y nªn nh÷ng thay ®æi lín vÒ cÊu tróc cña tù nhiªn. - Thêi kú v¨n minh c«ng nghiÖp: c¸c ®« thÞ ph¸t triÓn m¹nh song song víi qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸, tËp trung s¶n xuÊt vµ d©n c− t¹o nªn c¸c ®« thÞ lín vµ cùc lín, c¬ cÊu ®« thÞ phøc t¹p, nhiÒu chøc n¨ng. Thêi kú nµy còng cã 2 giai ®o¹n: + Giai ®o¹n 3: mét sè ®« thÞ ph¸t triÓn thµnh h¹t nh©n lín h×nh thµnh mét vµi vïng cùc t¨ng tr−ëng träng ®iÓm + Giai ®o¹n 4: ph¸t triÓn c¸c cùc t¨ng tr−ëng ®èi träng tøc lµ ph©n cùc, gi¶m dÇn sù c¸ch biÖt gi÷a c¸c vïng §©y lµ thêi kú mµ x©y dùng ®« thÞ kh«ng cßn lÖ thuéc nhiÒu vµo ®iÒu kiÖn tù nhiªn, con ng−êi cã thÓ chñ ®éng biÕn c¶i mét sè yÕu tè tù nhiªn g©y nªn nh÷ng thay ®æi vÒ cÊu tróc cña c¶nh quan tù nhiªn. - Thêi kú v¨n minh hËu c«ng nghiÖp: sù ph¸t triÓn cña khoa häc vµ c«ng nghÖ tin häc lµm thay ®æi c¬ cÊu s¶n xuÊt vµ sÞnh ho¹t cña c¸c ®« thÞ. Thêi kú nµy còng chia thµnh 2 giai ®o¹n: + Giai ®o¹n 5: c¸c ®« thÞ ph¸t triÓn ®ång ®Òu trªn toµn l·nh thæ quèc gia, kho¶ng c¸ch chªnh lÖch gi÷a c¸c vïng gi¶m tèi thiÓu + Giai ®o¹n 6: c¸c ®« thÞ ph¸t triÓn ®a c«ng n¨ng víi møc ®é dÞch vô cao Thêi kú nµy, trong x©y dùng ®« thÞ ®· cã ý thøc vÒ sù c©n ®èi gi÷a yªu cÇu ph¸t triÓn kinh tÕ víi b¶o vÖ tµi nguyªn thiªn nhiªn, gi÷ g×n c©n b»ng sinh th¸i. C¸c nhµ ®Þa lý tù nhiªn ®· kiÕn nghÞ vÒ m« h×nh “kinh tÕ sinh th¸i” . Kinh tÕ sinh th¸i lµ thùc hiÖn c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ – x· héi nh−ng kh«ng lµm ¶nh h−ëng ®Õn cÊu tróc th¼ng ®øng vµ cÊu tróc ngang cña c¸c hÖ ®Þa sinh th¸i lín nhá, kh«ng lµm mÊt c©n b»ng, kh«ng lµm « nhiÔm mt tù nhiªn … kinh tÕ sinh th¸i xuÊt ph¸t tõ viÖc nghiªn cøu kü c¸c hÖ ®Þa sinh th¸i råi c©n b»ng nhu cÇu cña kinh tÕ víi kh¶ n¨ng cung øng tèi ®a cña tù nhiªn. Cã thÓ ®−a vµo hÖ ®Þa - sinh th¸i nh÷ng thµnh phÇn nh©n sinh t¹o nªn hÖ thèng tù nhiªn – x· héi míi vÒ chÊt (hÖ kinh tÕ – sinh th¸i) nh−ng ph¶i hµi hoµ, nghÜa lµ gi÷a thµnh phÇn tù nhiªn vµ thµnh phÇn nh©n t¹o ph¶i cã quan hÖ tèt ®Ñp, kh«ng chØ ®óng mong muèn cña con ng−êi mµ phï hîp víi quy luËt tù nhiªn.C¬ chÕ ho¹t ®éng cña hÖ kinh tÕ – sinh th¸i kh«ng chØ dùa vµo sù tù ®iÒu chØnh cña tù nhiªn mµ cßn dùa vµo sù tæ chøc cña x· héi, vµo luËt ph¸p, vµo sù qu¶n lý th«ng qua c¸c quy ho¹ch vµ kÕ ho¹ch, kh«ng nh÷ng trong ph¹m vi mét ®Þa ph−¬ng nhá mµ cßn trong l·nh thæ vïng, quèc gia, khu vùc vµ toµn thÕ giíi. Trong mäi ho¹t ®éng kinh tÕ – x· héi, ph¶i ®−a gi¸ tµi nguyªn vµ tæn thÊt m«i tr−êng vµo h¹nh to¸n (trong QHXD hiÖn nay lµ néi dung ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«i tr−êng). kh«ng lÊy ra, ®−a thµnh phÇn nh©n t¹o vµo hoÆc biÕn c¶i c¸c thµnh phÇn cña hÖ ®Þa - sinh th¸i qu¸ søc chÞu ®ùng vµ tù c©n b»ng, tù ®iÒu chØnh cña tù nhiªn tù nhiªn. §¸nh gi¸ hÖ kinh tÕ sinh th¸i, ngoµi gi¸ trÞ kinh tÕ cßn tÝnh ®Õn c¸c gi¸ trÞ nh©n v¨n vµ gi¸ trÞ m«i tr−êng tù nhiªn. Nh− vËy, chÝnh kinh tÕ ®« thÞ ph¶i ®−îc coi lµ mét hÖ kinh tÕ sinh th¸i vµ QHXD lµ qu¸ tr×nh chuyÓn biÕn mét hÖ ®Þa - sinh th¸i tù nhiªn thµnh hÖ kinh tÕ - sinh th¸i (còng t−¬ng tù lµ tõ c¶nh quan tù nhiªn ®Õn c¶nh quan ®« thÞ) §èi víi ViÖt Nam, vÊn ®Ò khai th¸c YTTN trong TCKG ®« thÞ chÞu ¶nh h−ëng cña quy ho¹ch ph©n vïng kinh tÕ toµn quèc: - Vïng kinh tÕ träng ®iÓm phÝa B¾c vµ ®ång b»ng s«ng Hång - Vïng kinh tÕ träng ®iÓm miÒn Nam vµ §«ng Nam bé - Vïng kinh tÕ träng ®iÓm miÒn trung vµ miÒn trung Trung bé - Vïng ®ång b»ng s«ng Cöu long - Vïng miÒn Nam Trung bé - Vïng miÒn B¾c Trung bé - Vïng Cao B»ng – L¹ng S¬n – B¾c Giang – B¾c ninh – B¾c C¹n vµ Th¸i nguyªn - Vïng Lµo Cai – Yªn B¸i – Hµ Giang – Tuyªn Quang – Phó Thä – VÜnh Phóc - Vïng T©y B¾c C¸c vïng kinh tÕ trªn vÒ c¬ b¶n còng t−¬ng ®ång víi ph©n vïng c¶nh quan. §ång thêi néi dung khai th¸c YTTN cña mçi ®« thÞ cßn phô thuéc c¸c yªu cÇu ph¸t triÓn kinh tÕ theo ngµnh nh− QH ph¸t triÓn ngµnh c«ng nghiÖp, du lÞch, thuû lîi, n«ng nghiÖp ... b- Quy luËt ph¸t triÓn vµ t¸c ®éng cña kü thuËt – c«ng nghÖ. Tr×nh ®é ph¸t triÓn kü thuËt – c«ng nghÖ lµ mét nh©n tè cña ph¸t triÓn ®« thÞ, ®Æc biÖt lµ ph−¬ng tiÖn vµ kü thuËt giao th«ng ®« thÞ. Víi ph−¬ng tiÖn th« s¬ (®i bé, xe ngùa, xe ®¹p …) , cÊu tróc m¹ng l−íi ®−êng (mµ còng lµ cÊu tróc m¹ng kh«ng gian ®« thÞ) còng nh− quy m« kh«ng gian ®« thÞ, kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c khu chøc n¨ng … kh¸c h¼n so víi ph−¬ng tiÖn giao th«ng hiÖn ®¹i (« t« c¸ nh©n- c«ng céng, tµu ®iÖn næi vµ tµu ®iÖn ngÇm ®« thÞ …) §©y chÝnh lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n mµ ®« thÞ cæ - trung ®¹i cã quy m« nhá, c¬ cÊu tËp trung cßn ®« thÞ cËn - hiÖn ®¹i quy m« lín, c¬ cÊu cã thÓ kÐo dµi (hµng tr¨m Km) hoÆc ph©n t¸n trªn diÖn réng. Cïng víi giao th«ng lµ c¸c hÖ thèng kü thuËt ®« thÞ kh¸c nh− chuÈn bÞ kü thuËt, cÊp tho¸t n−íc, cÊp ®iÖn vµ n¨ng l−îng, th«ng tin … ®Òu cã ¶nh h−ëng ®Õn QHXD ®« thÞ. Tr×nh ®é kü thuËt cµng ph¸t triÓn th× møc ®é phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn tù nhiªn cµng Ýt, con ng−êi cã thÓ chñ ®éng trong viÖc thùc hiÖn c¸c gi¶i ph¸p QHXD cã hiÖu qu¶ kinh tÕ –x· héi. Tuy nhiªn mÆt tr¸i cña kü thuËt vµ c«ng nghÖ cao lµ t¸c ®éng qu¸ m¹nh vµo tù nhiªn: san g¹t nói ®åi, lÊp ®µo ao hå, thay ®«Øo l−u vùc dßng ch¶y cña s«ng suèi, th¶i c¸c chÊt th¶i c«ng nghiÖp vµ giao th«ng …. NhiÒu tr−êng hîp t¸c ®éng kü thuËt ph¸ vì cÊu tróc vèn cã mµ tù nhiªn kh«ng thÓ tù håi phôc ®−îc: « nhiÔm m«i tr−êng, mÊt c©n b»ng sinh th¸i … vµ hËu qu¶ lµ ¶nh h−ëng tiªu cùc ng−îc trë l¹i ®èi víi ®« thÞ. ë ViÖt Nam, víi c«ng nghÖ vµ kü thuËt tiÕp nhËn tõ c¸c n−íc tiªn tiÕn, tr×nh ®é vµ n¨ng lùc kü thuËt h¹ tÇng ®« thÞ cã sù ph¸t triÓn v−ît bËc, ®Æc biÖt lµ giao th«ng, Kh¶ n¨ng kinh tÕ vµ tµi chÝnh còng cho phÐp thùc hiÖn c¸c gi¶i ph¸p chuÈn bÞ kü thuËt m¹nh mÏ (san ®åi, lÊp biÓn ...) ... Nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc vµ tiªu cùc cña kü thuËt ®« thÞ ®· tõng b−íc ®−îc nhËn thøc vµ kh¾c phôc b»n viÖc sö dông c«ng nghÖ cao, c«ng nghÖ s¹ch, khÐp kÝn hay tËn dông chu tr×nh sinh th¸i .... còng nh− quy ®Þnh vÒ ®¸nh gi¸ m«i tr−êng chiÕn l−îc trong QHXD vµ c¸c dù ¸n ®Çu t− x©y dùng c¬ së h¹ tÇng. c- Quy luËt ph¸t triÓn cña v¨n ho¸ - x∙ héi ChÕ ®é x· héi còng lµ c¬ së cña QHXD ®« thÞ: chÕ ®é phong kiÕn, t− b¶n hay x· héi chñ nghÜa sÏ t¹o nªn c¸c h×nh thøc tæ chøc kh«ng gian ®« thÞ kh¸c nhau: møc ®é biÓu hiÖn cña giai cÊp thèng trÞ th«ng qua kiÕn tróc ®« thÞ. ®Æc ®iÓm phong tôc tËp qu¸n trong sinh ho¹t cña ng−êi d©n ®« thÞ còng ¶nh h−ëng ®Õn cÊu tróc kh«ng gian ®« thÞ: c¸c møc ®é vµ c¸ch thøc tæ chøc kh«ng gian c«ng céng – b¸n c«ng céng vµ t− nh©n: cÊu tróc kh«ng gian khu ë, hÖ thèng c«ng tr×nh phôc vô c«ng céng. ë ViÖt Nam, t¸c ®éng cña ®iÒu kiÖn x· héi ®èi víi vÊn ®Ò khai th¸c YTTN lµ c¸c chÝnh s¸ch vÒ ph©n cÊp vµ qu¶n lý ®« thÞ (NghÞ ®Þnh 72/CP), còng nh− c¸c bé luËt, nghÞ ®Þnh liªn quan ®Õn qu¶n lý ®Êt ®ai, ®Çu t− x©y dùng ... ChÝnh s¸ch vÒ giao ®Êt cho ng−êi sö dông (®Êt ë, chuyªn dïng vµ canh t¸c), chÝnh s¸ch vÒ ®Òn bï gi¶i phãng mÆt b»ng, sù tham gia cña céng ®ång trong QHXD ... §Æc ®iÓm v¨n ho¸ cã t¸c ®éng quan träng ®Õn cÊu tróc kh«ng gian ®« thÞ. §ã lµ t¸c ®éng cña tËp qu¸n lèi sèng, cña t«n gi¸o tÝn ng−ìng còng nh− tr×nh ®é v¨n häc nghÖ thuËt .. trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp ¶nh h−ëng ®Õn qu¸ tr×nh gt¹o lËp nªn vµ chÊt l−îng cña c¸c thµnh phÇn kh«ng gian ®« thÞ. §Æc biÖt lµ v¨n ho¸ nhËn thøc, c¸c m« h×nh, quan niÖm vÒ thÕ giíi tù nhiªn hay nh©n t¹o ®Òu ®−îc ®−îc m« pháng biÓu hiÖn trong cÊu tróc kh«ng gian ®« thÞ th«ng qua c¸c h×nh t−îng kiÕn tróc ®« thÞ. 2.2- vai trß yÕu tè tù nhiªn trong quy ho¹ch x©y dùng ®« thÞ 2.2.1- Vai trß cña yÕu tè tù nhiªn trong c¸c chøc n¨ng cña kh«ng gian ®« thÞ Kh«ng gian ®« thÞ cã 3 chøc n¨ng chÝnh lµ: - C«ng n¨ng (chøc n¨ng sö dông cho con ng−êi) - Chøc n¨ng kÕt cÊu vËt chÊt vµ m«i tr−êng - Chøc n¨ng thÈm mü Còng nh− ®èi víi kiÕn tróc nãi chung, yªu cÇu ®èi víi 3 chøc n¨ng trªn lµ: thÝch dông, bÒn v÷ng, kinh tÕ – x· héi vµ ®Ñp. Thµnh phÇn tù nhiªn cã vai trß quan träng ®èi víi c¶ 3 chøc n¨ng trªn, cô thÓ: 2.2.1.1- Chøc n¨ng sö dông (c«ng n¨ng) C«ng n¨ng lµ viÖc ®¸p øng nh÷ng yªu cÇu ho¹t ®éng vËt chÊt vµ tinh thÇn cña con ng−êi nh− lao ®éng s¶n xuÊt, ®i l¹i, ë, nghØ ng¬i, TDTT, v¨n ho¸ .. C¸c yÕu tè tù nhiªn tham gia trong chøc n¨ng sö dông cña c¶nh quan ®« thÞ ë c¸c khÝa c¹nh: a- VÒ c«ng n¨ng vËt chÊt - Lµ mét trong nh÷ng nh©n tè x¸c ®Þnh tÝnh chÊt, chøc n¨ng cña §T. VÝ dô nh− yÕu tè mÆt n−íc sÏ lµ c¬ së h×nh thµnh ®« thÞ cã chøc n¨ng ®Çu mèi giao th«ng thuû, th−¬ng m¹i ... yÕu tè vÞnh biÓn lµ c¬ së cho QHXD ®« thÞ c¶ng biÓn. YÕu tè ®Þa h×nh, khÝ hËu vïng nói, ven biÓn .. lµ c¬ së cho h×nh thµnh chøc n¨ng du lÞch, nghØ d−ìng cña kh«ng gian ®« thÞ . - Lµ nh©n tè h×nh thµnh c¸c khu chøc n¨ng ®« thÞ: ViÖc khai th¸c mét sè yÕu tè tù nhiªn, kÕt hîp víi c«ng tr×nh nh©n t¹o phôc vô cho c¸c chøc n¨ng chñ yÕu cña ®« thÞ. vÝ dô: - YÕu tè mÆt n−íc cã thÓ khai th¸c cho c¸c chøc n¨ng qu©n sù, s¶n xuÊt, nghØ ng¬i gi¶i trÝ, v¨n ho¸ TDTT (n−íc), chøc n¨ng giao th«ng thuû, cÊp tho¸t n−íc - YÕu tè ®Þa h×nh cao, ®Þa chÊt tèt .. x©y dùng c¸c khu chøc n¨ng quan träng nh− trung t©m chÝnh trÞ, c¸c c«ng tr×nh qu©n sù , khu nghØ ng¬i, c«ng viªn nói... - YÕu tè khÝ hËu : chøc n¨ng nghØ d−ìng, du lÞch - YÕu tè thæ nh−ìng vµ thùc vËt khai th¸c cho c¸c chøc n¨ng nghØ ng¬i, v¨n ho¸, du lÞch, c«ng viªn vµ c©y xanh §T, c¶i thiÖn vi khÝ hËu, c¸ch ly, c¸c khu b¶o tån, c¸c l©m viªn..c¬ cÊu b- VÒ c«ng n¨ng tinh thÇn: Yªu cÇu chøc n¨ng tinh thÇn ®èi víi c¶nh quan ®« thÞ cã thÓ ®−îc ®¸p øng th«ng qua khai th¸c c¸c gi¸ trÞ vÒ h×nh t−îng, ý nghÜa cña c¸c thµnh phÇn tù nhiªn (c¸c ®Þa danh, nói, ®åi, c©y cèi, mÆt n−íc … ) gãp phÇn biÓu hiÖn ®Æc ®iÓm v¨n ho¸ - lÞch sö, phong tôc tËp qu¸n, t«n gi¸o tÝn ng−ìng … cña c¶nh quan ®« thÞ. 2.2.1.2- Chøc n¨ng cÊu tróc vËt chÊt vµ m«i tr−êng. C¸c YTTN lµ nÒn t¶ng h×nh thµnh cÊu tróc kh«ng gian chøc n¨ng còng nh− cÊu tróc vËt chÊt vµ m«i tr−êng ®« thÞ. a- VÒ cÊu tróc kh«ng gian YTTN lµ thµnh phÇn nÒn t¶ng cña cÊu tróc kh«ng gian chøc n¨ng ®« thÞ, kh«ng cã bÊt kÓ thµnh phÇn kh«ng gian ®« thÞ nµo, tõ tæng thÓ §T ®Õn kh«ng gian c«ng tr×nh XD cã thÓ t¸ch rêi ®−îc YTTN. §Æc biÖt, mÆt n−íc, c©y xanh lµ thµnh phÇn chñ ®¹o trong hÖ thèng kh«ng gian më cña §T. b- CÊu tróc kü thuËt - YÕu tè ®Þa h×nh: ®Æc ®iÓm ®Þa h×nh ®Þa chÊt lµ c¬ së cña c¸c gi¶i ph¸p chuÈn bÞ kü thuËt (san nÒn) vµ tho¸t n−íc mÆt, giao th«ng … - yÕu tè ®Þa chÊt: lµ c¬ së cho viÖc lùa chän quy m« vµ tÇng cao c«ng tr×nh, tÝnh chÊt, quy m« c«ng tr×nh ngÇm trong vµ ngoµi ®« thÞ - YÕu tè thuû v¨n: ®Æc ®iÓm chÕ ®é thuû v¨n, h¶i v¨n võa ¶nh h−ëng ®Õn cÊu tróc kü thuËt ®« thÞ nh− hÖ thèng giao th«ng thuû, hÖ thèng cÊp tho¸t n−íc ... c- M«i tr−êng - YÕu tè khÝ: ®Æc ®iÓm khÝ hËu quyÕt ®Þnh m«i tr−êng tiÓu khÝ hËu cña §T vµ ¶nh h−ëng ®Õn c¸c yÕu tè m«i tr−êng kh¸c nh− khãi, bôi, ©m thanh. §Æc ®iÓm thuû v¨n, hÖ thùc vËt ... cã tÊc dông c¶i thiÖn vi khÝ hËu (t¨ng ®é th«ng tho¸ng, t¹o giã côc bé ..) còng nh− gi¶m « nhiÔm kh«ng khÝ. - YÕu tè n−íc: ®Æc ®iÓm chÕ ®é thuû v¨n, ®Þa chÊt thuû v¨n, h¶i v¨n cã ¶nh h−ëng c¶ tÝch cùc còng nh− tiªu cùc ®Õn vÊn ®Ò « nhiÔm nguån n−íc mÆt vµ n−íc ngÇm - YÕu tè ®Êt: ®Æc ®iÓm ®Þa h×nh, thæ nh−ìng vµ thùc vËt lµ nh©n tè cã ¶nh h−ëng quan träng ®Õn qu¸ tr×nh c¶i t¹o hoÆc t¨ng thªm møc « nhiÔm ®Êt. 2.2.1.3- Chøc n¨ng thÈm mü C¸c YTTN cña c¶nh quan §T võa lµm c¬ së võa lµ thµnh phÇn bè côc t¹o nªn h×nh th¸i vµ chÊt l−îng thÈm mü cña kh«ng gian ®« thÞ, cô thÓ nh−: - YÕu tè ®Þa h×nh lµ nh©n tè c¬ b¶n t¹o lËp h×nh th¸i kh«ng gian §T: §T ®ång b»ng, trung du hay miÒn nói hoÆc ven biÓn. Quy m« kh«ng gian §T réng hÑp, h×nh thÓ tËp trung, d¶i hay ph©n t¸n... c¸c ®Þa h×nh cao t¹o thµnh c¸c mèc h×nh ¶nh ®« thÞ - YÕu tè mÆt n−íc t¹o cho h×nh th¸i kh«ng gian §T c¸c d¹ng: §T c¹nh s«ng, ng· 3 s«ng (mét hoÆc 2 bªn), §T biÓn, vÞnh biÓn, §T kªnh r¹ch hoÆc §T hå... §ång thêi yÕu tè mÆt n−íc cßn c¸c t¸c dông trong nghÖ thuËt bè côc kh«ng gian: lµ c¸c trung t©m bè côc kh«ng gian theo trôc, tuyÕn (s«ng, m−¬ng) hoÆc m¶ng (hå, ®Çm). YÕu tè tù nhiªn cßn cã t¸c dông liªn kÕt c¸c kh«ng gian, t¹o c¶m gi¸c më réng kh«ng gian, t¹o vïng thô c¶m thÈm mü cho kiÕn tróc §T - YÕu tè thùc vËt: lµ thµnh phÇn chÝnh trong c¸c kh«ng gian trèng cña §T, kh«ng chØ lµ c¸c khu c©y xanh mµ bao gåm c¶ c¸c khu canh t¸c hoa mµu hay th¶m cá trong vµ ngoµi §T, yÕu tè thùc vËt lu«n g¾n liÒn víi kiÕn tróc, lµ kh«ng gian ®Öm vµ ph−¬ng tiÖn ®Ó liªn hÖ võa ph©n t¸ch c¸c kh«ng gian §T. Gãp phÇn h×nh thμnh tÝnh chÊt ®« thÞ ë - s¶n xuÊt - c«ng céng - ®Çu mèi giao th«ng vËt chÊt tinh thÇn C«ng n¨ng -V¨n ho¸ -LÞch sö -NhËn thøc thÈm mü Lμ thμnh phÇn tù nhiªn cña kh«ng gian yÕU Tè tù nhiªn Gãp pÇn t¹o nªn ®Æc tr−ng h×nh th¸i kh«ng gian ®« thÞ C¸u tróc vËt chÊt thÈm mü hÖ thèng kü thuËt ®« thÞ lμ hÖ thèng ký hiÖu kiÕn tróc 2.2.2- Vai trß YTTN trong m« h×nh c¬ cÊu kh«ng gian ®« thÞ Trong QHXD ®« thÞ tõ thêi cæ ®¹i ®Õn hi