Chuyên đề Biến đổi khí hậu ở Việt Nam hiện trạng và giải pháp

0" vừa được Chính phủ phê duyệt theo Quyết định số 172/2007/ QĐ - TTg ngày 16/11/2007. Nội dung của chương trình: Nâng cao năng lực dự báo, cảnh báo thiên tai; đảm bảo quy hoạch phát triển, quy chuẩn xây dựng kết cấu hạ tầng phù hợp với tiêu chuẩn phòng chống và giảm nhẹ thiên tai; đảm bảo 100% cán bộ làm công tác giảm nhẹ thiên tai được tập huấn nâng cao năng lực; 70% số dân các xã, phường vùng thường xuyên bị thiên tai được phổ biến kiến thức về phòng chống thiên tai; hoàn thành việc di dời, sắp xếp và ổn định đời sống nhân dân vùng thường xuyên xảy ra thiên tai theo quy hoạch được duyệt; phối hợp chặt chẽ với lực lượng tìm kiếm cứu nạn để chủ động đối phó; đảm bảo an toàn hệ thống đê điều từ Hà Tĩnh trở ra; nâng cao khả năng, mức chống lũ của đê miền trung, Tây Nguyên và Nam Bộ, củng cố nâng cấp đê biển; đảm bảo an toàn các hồ chứa; hoàn thành 100% việc xây dựng khu neo đậu tàu thuyền; hoàn thành hệ thống tin liên lạc. Về công tác chỉ đạo: Nguyên tắc chỉ đạo phòng chống và giảm nhẹ thiên tai phải được thực hiện đồng bộ, theo giai đoạn và có trọng điểm. Quán triệt phương châm "4 tại chỗ", chủ động phòng tránh, ứng phó kịp thời, khắc phục khẩn trương và hiệu quả. Đầu tư cho công tác phòng chống và giảm nhẹ thiên tai là yếu tố quan trọng để phát triển bền vững..." Trong những năm vừa qua, hậu quả phá rừng ở một số nơi đã rất rõ, ví dụ như cùng một lượng mưa nhưng nếu phá rừng lũ quét sẽ về gây thiệt hại và ảnh hưởng đến cuộc sống nhiều hơn. Nhưng mấy năm gần gây thông qua chương trình 5 triệu ha rừng nhiều nơi đã nâng cao được rừng che phủ và phòng hộ rất tốt. Một trường hợp thấy rõ là Thừa Thiên - Huế trong đợt lũ vừa qua, lượng mưa tới 3.000 ml nhưng không bị lũ quét tàn phá. Ngày 2-12-2008, Thủ tướng Chính phủ đã phê duyệt Quyết định 158/2008/QĐ-TTg về Chương trình mục tiêu quốc gia ứng phó với biến đổi khí hậu. Theo đó, các nguyên tắc cơ bản của Việt Nam trong ứng phó với biến đổi khí hậu là: - Ứng phó trên nguyên tắc phát triển bền vững, đảm bảo tính hệ thống, tổng hợp, ngành, vùng, bình đẳng về giới, xóa đói, giảm nghèo. - Các hoạt động ứng phó với biến đổi khí hậu được tiến hành có trọng tâm, trọng điểm; ứng phó với những tác động cấp bách trước mắt và những tác động tiềm tàng lâu dài. Đầu tư cho ứng phó với biến đổi khí hậu là yếu tố quan trọng đảm bảo phát triển bền vững, ứng phó hôm nay sẽ giảm được thiệt hại trong tương lai. - Ứng phó với biến đổi khí hậu là nhiệm vụ của toàn hệ thống chính trị, của toàn xã hội. -Các nhiệm vụ ứng phó với biến đổi khí hậu phải được thể hiện trong các chiến lược, chương trình, quy hoạch, kế hoạch phát triển của các ngành, các địa phương, được thể chế hóa trong các văn bản quy phạm pháp luật và được quán triệt trong tổ chức thực hiện. - Triển khai ứng phó với biến đổi khí hậu theo nguyên tắc “trách nhiệm chung nhưng có phân biệt” được xác định trong Công ước Khung của Liên hiệp quốc về biến đổi khí hậu. Hội chữ thập đỏ Việt Nam với sự hỗ trợ của hội chữ thập đỏ Hà Lan (NRC) đã thực hiện dự án biến đổi khí hậu ở 5 tỉnh ven biển từ năm 2003 đến 2005. Dự án này đã xây dựng các tư liệu về các tác động và thích ứng biển đổi khí hậu, giúp đánh giá các khả năng dễ bị tổn thương và năng lực của 30 trong tổng số các Xã dễ bị tổn thương nhất và đồng thời nâng cao nhận thức, xây dựng năng lực của người dân địa phương. Dự án còn đào tạo các nhân viên của hội chữ thập đỏ Việt Nam và các tình nguyện viên ở các cấp khác nhau và nâng cao nhận thức cho các nhà ra quyết định. Hội chữ thập đỏ Việt Nam và hội chữ thập đỏ Hà Lan còn hỗ trợ đưa vào thực hiện dự án tái trồng rừng và thích ứng với biến đổi khí hậu ở Tỉnh Quảng Bình để ổn định các đùn cát ven biển bằng trồng cây phi lao và hổ trợ sinh kế của người nghèo. Tổ chức phát triển của Hà Lan (SNV) cùng hội chữ thập đỏ Việt Nam đang khảo sát thêm công trình khác ở Quảng Bình với nguồn tài trợ thông qua cơ chế phát triển sạch. Những nổ lực khác để thích ứng với biến đổi khí hậu gồm có diễn đàn cải thiện công tác quản lý nguồn tài nguyên nước có cân nhắc đến khả năng biến đổi thời tiết gia tăng do CPWC đăng cai và công trình xây dựng các cách thức hữu hiệu hổ trợ nông dân ở tỉnh Quảng Trị sử dụng thông tin khí hậu theo mùa (do ADPC thực hiện). Một nghiên cứu đang được triển khai để tìm cách hợp lý hóa các vấn đề liên quan đến tính dễ tổn thương và thích ứng biến đổi khí hậu với phát triển kinh tế xã hội, các dự án ứng phó và giảm thiểu hạn hán và các biện pháp thích ứng với những tác động của biến đổi khí hậu đối với các hệ thống nước và lưu lượng sông trong lưu vực sông Hương (do IMH và NCAP thực hiện). Dự án lưu vực sông Hương bao gồm việc nghiên cứu các nhu cầu và sự hổ trợ khả dĩ các sinh kế cho các cộng đồng nghề cá dễ bị tổn thương, kể cả việc đa dạng hóa sinh kế thông qua các chương trình đào tạo và cung cấp tín dụng quy mô nhỏ và cải thiện các quyền và quy định đánh bắt cá và phục hồi rừng ngập mặn.(Trap 2006). Cả tổ chức Oxfam Anh lẫn chương trình hỗ trợ nhỏ không hoàn lại từ quỹ môi trường toàn cầu (GEF) của UNDP- Việt Nam hỗ trợ các sinh kế ở Ninh Thuận, một trong số các tỉnh nghèo nhất ven biển Nam Trung Bộ Việt Nam. Ninh Thuận bị ảnh hưởng hạn hán nặng hơn nhiều các nơi khác và còn bị ảnh hưởng bão và lũ lụt . Các dự án nhỏ dựa vào cộng đồng đã đạt được một số thành công, như cải thiện công tác quản lý đất đai đang đối mặt với quá trình gia tăng hoang mạc hóa do hạn hán. Nhận thức về việc thích ứng biến đổi khí hậu do chính quyền địa phương đã được nâng cao và chính quyền địa phương đã phân bổ kinh phí cho một số hoạt động. Chính quyền địa phương còn xây dựng các kế hoạch khác để giảm thiểu các tác động của hạn hán bằng cách mở rộng các công trình tưới nước như xây dựng giếng sâu, giếng hở và các biện pháp thích ứng dài hạn khác như lập bản đồ các vùng dễ tổn thương trước tai biến, tập huấn cho nông dân những phương thức quản lý nước tốt hơn và nâng cao năng suất cây trồng; đưa vào áp dụng giống cao sản, lớn nhanh và chịu nhiệt độ cao; các công trình tưới nước quy mô nhỏ được mở rộng; hổ trợ tín dụng nhỏ cho các doanh nghiệp quy mô nhỏ của phụ nữ được xem như một biện pháp đa dạng hóa ngoài nông nghiệp và tập huấn về nuôi giống tôm mới chịu nhiệt độ cao. Nghiên cứu gần đây ở Ninh Thuận cho thấy các cộng đồng thực sự thích ứng với biến đổi khí hậu ra sao, ví dụ bằng cách sử dụng các giống hạt chịu hạn hơn và thay đổi thời vụ gieo trồng để xử lý các hiệu ứng của hạn hán. Các cộng đồng còn đưa vào áp dụng các phương thức chăn nuôi gia súc bằng cách thay đổi con giống và tìm kiếm các nguồn thức ăn chịu hạn (đại học KYOTO 2007). Tuy nhiên, một số cộng đồng người thiểu số nghèo (ví dụ nhóm người Chăm) bị các đợt hạn hán gần đây và lũ ảnh hưởng nghiêm trọng (như cuối năm 2005). Các giải pháp lựa chọn thích ứng với biến đổi khí hậu được định hình bằng các quyền của người dân được khai thác và sự dụng các tài nguyên và việc phân bổ không công bằng các quyền và cơ hội về tài nguyên vẫn là rào cản chủ yếu đối với việc thích ứng với biến đổi khí hậu của người nghèo. Cần phải tăng mạnh đầu tư để hỗ trợ sinh kế của họ và các nguồn tài nguyên thiên nhiên mà họ sống phụ thuộc, nhất là khi phải đối mặt với những rủi ro của biến đổi khí hậu đang gia tăng. Tuy vậy, có những quan tâm của các quốc gia có thể làm tăng thêm áp lực đối với đất đai và nguồn nước địa phương, ví dụ các kế hoạch dài hạn phát triển điện hạt nhân, trong đó đã quy hoạch nhà máy điện hạt nhận tại tỉnh Ninh Thuận. Tính dễ tổn thương trước biến đổi khí hậu gắn liền với nghèo đói và vì vậy, biện pháp thích ứng lâu dài tốt nhất đối với người dễ bị tổn thương nhất là giảm nghèo bằng tất cả các hình thức. Các biện pháp cấp bách để tăng thu nhập và tăng cường sức dẻo dai của sinh kế là khuyến khích “dàn mỏng” rủi ro bằng cách đa dạng hóa thu nhập; tôn trọng các quyền quản lý tài sản chung; và nâng cao an ninh tập thể, ví dụ bằng tạo ra khả năng thực hiện những đánh giá về tính dễ tổn thương và năng lực địa phương và tăng cường khả năng sẵn sàng ứng phó thiên tai, bao gồm các hệ thống cảnh báo sớm và các biện pháp giảm thiểu có đê điều và trồng rừng. Khái niệm biến đổi khí hậu, các tác động tiềm tàng của biến đổi khí hậu và nhu cầu thích ứng vẫn chưa được hiểu đúng ở Việt Nam, trừ cộng đồng nhỏ các chuyên gia và các cán bộ phát triển, một số cơ quan quản lý nhà nước liên quan và một số địa phương (đã được thụ hưởng từ các dự án liên quan đến biến đổi khí hậu). Để cải thiện tình hình này đòi hỏi phải tăng cường công tác truyền thông và nghiên cứu toàn diện về các tác động của biến đổi khí hậu đối với nên kinh tế của Việt Nam và các mục tiêu phát triển chủ yếu, nhất là giảm nghèo. Tuy nhiên, chúng ta còn biết rất ít về những tác động tiềm tàng về mặt kinh tế và xã hội của mực nước biển dâng cao đối với các khu vực định cư và nông nghiệp chẳng hạn hoặc những biến đổi về các điều kiện khí hậu có thể dẫn đến những số lượng lớn “những người tị nạn khí hậu”. Cần phải nghiên cứu tìm ra các biện pháp và các chiến lược thích ứng dài hạn và hữu hiệu nhất để đảm bảo hạnh phúc cho con người và tiếp tục tăng trưởng kinh tế và giảm nghèo. Ngày 03/06, Hội bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường (Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam) đã tổ chức hội thảo "Nâng cao vai trò cộng đồng trong bảo vệ môi trường và phát triển bền vững" tại Đồ Sơn, Hải Phòng. Các đại biểu tham dự đã nghe 3 báo cáo về phản biện xã hội môi trường trong bối cảnh biến đổi khí hậu, một số điều cần biết về biến đổi khí hậu và dự thảo Khung Nghị định về sự tham gia của cộng đồng trong bảo vệ môi trường.Biến đổi khí hậu (BĐKH) đang và sẽ làm thay đổi môi trường toàn cầu nhưng không đồng đêu ở các vùng khác nhau, trong đó Việt Nam được dự đoán là một trong những nước sẽ chịu hậu quả nặng nề nhất với khoảng 1/6 diện tích đất đai và 1/3 dân số bị ảnh hưởng. Bởi vậy, vai trò của cộng đồng trong bảo vệ môi trường và phát triển bền vững rất quan trọng. Tiến sĩ Nguyễn Ngọc Sinh, Chủ tịch Hội bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam giới thiệu dự thảo khung Nghị định sự tham gia của cộng đồng trong bảo vệ môi trường. Theo đó, Nghị định này thể chế hóa các quy định về nguyên tắc đã trong Hiến pháp, Luật, đạo luật chuyên ngành, tăng cường mạnh mẽ vai trò của cộng đồng trong bảo vệ môi trường ở nước ta. Nội dung chính gồm 5 nhóm các quy định: quy định chung, quy định về thông tin môi trường cho cộng đồng, về nội dung tham gia của cộng đồng, tiếp cận tư pháp, nâng cao năng lực cộng đồng tham gia bảo vệ môi trường. Cộng đồng được Nhà nước đảm bảo các quyền khiếu nại, tố cáo, khiếu kiện đòi bồi thường thiệt hại do ô nhiễm môi trường gây ra thông qua tổ chức đại diện, được hỗ trợ cung cấp các bằng chứng theo yêu cầu khi thực hiện quyền đòi bồi thường thiệt hại. Các hành vi về gây ô nhiễm, suy thoái, sự cố môi trường, xâm phạm quyền, lợi ích của Nhà nước, cộng đồng dân cư, tổ chức, gia đình và cá nhân thì cộng đồng có quyền tố cáo. Phản biện xã hội (PBXH) nhằm làm cho các chủ trương, chính sách, chương trình hay dự án ngày càng hoàn thiện trong thực tiễn, đáp ứng nhu cầu xã hội, tạo nên sự đồng thuận nhằm phục vụ tốt hơn những vấn đề quốc kế, dân sinh. Trong bối cảnh BĐKH, việc phản biện xã hội cần chú ý là BĐKH là quá trình trường diễn nên những nhận định về tác động cụ thể tại một địa điểm cụ thể thường khó thuyết phục. Đây cũng là điểm mà các dự án, chương trình được PBXH khó chấp nhận để thay đổi. Cách tốt nhất là xem xét khả năng gây hại cho các hệ sinh thái vốn có chức năng bảo vệ ở những vùng nhạy cảm với BĐKH mà pháp luật đã quy định như rừng ngập mặn, rừng phòng hộ, không gian xanh của đô thị, vùng đất thấp ven biển... hoặc những quá trình tai biến nhãn tiền như xói lở bờ biển làm mất đất, nhiễm mặn đang gia tăng... Theo PGS.TS Vũ Đình Hòe, phản biện xã hội là lĩnh vực mới, hết sức cần thiết của xã hội dân sự vào các chủ trương, chính sách, chương trình, hoặc dự án nhằm phục vụ tốt hơn những vấn đề quốc kế dân sinh. Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam là tổ chức đầu tiên được Thủ tướng Chính phủ giao cho chức năng phản biện xã hội (2002), tập trung vào lĩnh vực Bảo vệ thiên nhiên và môi trường. Đến nay Hội đã tiến hành các phản biện xã hội đối với dự án Tam Đảo 2; bô xít Tây Nguyên và vụ việc VEDAN gây ô nhiễm nghiêm trọng trên sông Thị Vải. Cũng theo GS Vũ Đình Hòe muốn thực hiện tốt chức năng phản biện xã hội, cần một đội ngũ chuyên gia giỏi, tâm huyết, thực hiện các bước thu thập dữ liệu khoa học, đặc biệt là các chứng cứ khoa học và pháp luật, thì những ý kiến phản biện mới có ích đối với vấn đề xã hội, chính quyền quan tâm. Phương pháp PBXH đòi hỏi BĐKH được xem như bối cảnh để tư duy hơn là chứng cứ để phản biện. Nguyên tắc chung của PBXH về tài nguyên, môi trường là tuân thủ luật pháp, có cơ sở khoa học, tư duy hệ thống, phù hợp văn hóa, hội thảo, xây dựng Văn kiện PBXH về tài nguyên, môi trường và truyền thông. Văn kiện PBXH chỉ nói về những vấn đề quan trọng nhất, có cơ sở khoa học chặt chẽ, tầm ảnh hưởng lớn và sắp xếp theo thứ tự ưu tiên từ tính hợp pháp của dự án PBXH, những vấn đề môi trường trọng yếu chưa được tính đến hay tính đủ của dự án bao gồm môi trường tự nhiên, xã hội - nhân văn, trong đó chú ý sức khỏe con người, an ninh môi trường và tác động tiêu cực đến kinh tế. PBXH chỉ thành công khi có sự tham gia tích cực của xã hội dân sự. Cuối cùng, thay mặt nhóm soạn thảo, Thạc sĩ Nguyễn Hưng Thịnh trình bày dự thảo Khung Nghị định “Sự tham gia của cộng đồng trong bảo vệ Môi trường”. Theo đó, Nghị định được xây dựng nhằm xác định cơ sở pháp lý bảo đảm thông tin môi trường; sự tham gia của cộng đồng vào các hoạt động môi trường; bình đẳng pháp luật trong tiếp cận môi trường; nâng cao năng lực cộng đồng về bảo vệ môi trường. Cộng đồng sẽ được tham gia vào việc xây dựng cơ chế, chính sách pháp luật; được tuyền truyền, đào tạo, tập huấn, nâng cao năng lực và nhận thức; được khen thưởng khi có thành tích xuất sắc trong bảo vệ môi trường. Đồng thời được tiếp nhận định kỳ thông tin báo cáo hiện trạng môi trường quốc gia, địa phương, các báo cáo chuyền để về môi trường; danh sách các cơ sở gây ô nhiễm môi trương nghiêm trọng, các khu vực môi trường bị ô nhiễm, suy thoái nghiêm trọng, khu cực có nguy cơ xảy ra sự cố môi trường; danh sách, thông tin về các nguồn thải, các loại chất thải có nguy cơ gây hại đến sức khỏe con người và môi trường; danh mục sinh vật ngoại lai xâm lấn, sinh vật biến đổi gen; kết quả quan trắc các thành phần môi trường. Bên cạnh đó, cộng đồng được tiếp nhận các thông tin không định kỳ về các hoạt động chất thải, công nghệ xử lý, thông số tiêu chuẩn về chất thải, các giải pháp bảo vệ môi trường trong quá trình lập báo cáo đánh giá tác động môi trường của dự án; thông tin về các loại chất thải, khối lượng chất thải rắn, lưu lượng nước thải, kết quả quan trắc các thông số môi trường của cơ sở trong quá trình hoạt động... Một mặt quan trọng nữa là việc giáo dục ý thức cộng đồng về việc bảo vệ môi trường nhằm thích ứng biến đổi khí hậu. Đối với  mỗi cá nhân chúng ta phải có ý thức trong việc bảo vệ môi trường. Bao gồm giữ gìn môi trường, sử dụng giao thông tốt nhất như đi nhiều người một xe, dùng bóng đèn tiết kiệm, ra khỏi phòng tắt điện ngay, tắt máy tính khi không dùng. Mỗi cá nhân phải nhận thức rằng năng lượng và sự bảo vệ môi trường là hết sức quan trọng sẽ làm cho thế giới tốt hơn. C – KẾT LUẬN Phần lớn các địa phương ở nước ta, nhất là các tỉnh ven biển chưa nhận diện đầy đủ mối đe doạ của biến đổi khí hậu. Biến đổi khí hậu chưa thực sự được tính toán và lồng ghép vào các quy hoạch phát triển của tỉnh cũng như của các ngành, các địa phương có khả năng chịu ảnh hưởng nặng nề. Những ngành nhạy cảm và có nguy cơ chịu thiệt hại nặng nề do biến đổi khí hậu như nông nghiệp, nuôi trồng thuỷ sản mặn - lợ, du lịch biển, công nghiệp, đô thị vùng bờ chưa tính kỹ tác động tiêu cực của biến đổi khí hậu. Những tác động tiêu cực cấp 2 như nghèo đói gia tăng, tị nạn môi trường trên diện rộng, xung đột tranh chấp tài nguyên và đất sống, xung đột sinh thái cũng chưa được nghiên cứu dự báo. Vì thế việc cần làm sớm là nghiên cứu xác định tác động của biến đổi khí hậu và điều chỉnh lại quy hoạch phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh nhà, biến thách thức của biến đổi khí hậu thành cơ hội mới cho phát triển. Thiết nghĩ, để làm được tất cả mọi người đều cần chung tay góp sức. Các quốc gia, các tổ chức cần đưa ra những chương trình, biện pháp phù hợp cho từng khu vực. Mỗi cá nhân cần có ý thức thực hiện tốt việc giữ gìn vệ sinh chung, tiết kiệm năng lượng, bảo vệ môi trường, tham gia tích cực những chương trình vì môi trường…Thực hiện những việc trên là điều cần thiết đối với việc phòng tránh và thích ứng biến đổi khí hậu toàn cầu. D – TÀI LIỆU THAM KHẢO Lê Huy Bá –1996 - Môi trường khí hậu thay đổi mối hiểm hoạ toàn cầu – NXB TP. Hồ Chí Minh TS. Trần Trung Dũng – 9/2006 - Giáo trinh sinh thái môi trường. Lê Văn Khoa – 2001 – Khoa học môi trường – NXB Bộ Giáo Dục và Đào Tạo IPCC - Intergovernmental Panel on Climate Change. Viện Khoa học Thuỷ lợi Miền Nam (2008), Quy hoạch chống ngập cho TPHCM, Đài Khí tượng Thủy văn khu vực Nam Bộ. DANIDA (2002), Hội thảo về mô hình toán MIKE, Viện KHTL Miền Nam, Tp. HCM. Chuyên đề 2: ĐA DẠNG SINH HỌC VÀ TIỀM NĂNG SỬ DỤNG ĐA DẠNG SINH HỌC Ở TÂY NGUYÊN A – MỞ ĐẦU Đặt vấn đề Sù tån t¹i cña x· héi loµi ng­êi liªn quan mËt thiÕt ®Õn c¸c nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn, tµi nguyªn sinh vËt. Tuy nhiªn con ng­êi ®ang l¹m dông qu¸ møc viÖc khai th¸c sö dông c¸c nguån tµi nguyªn nµy vµ kÕt qu¶ lµ tµi nguyªn thiªn nhiªn, tµi nguyªn sinh vËt, m«i tr­êng bÞ suy tho¸i, g©y ra mÊt c©n b»ng sinh th¸i, ®e do¹ cuéc sèng cña c¸c loµi sinh vËt trong ®ã cã loµi ng­êi chóng ta. Søc khoÎ cña hµnh tinh phô thuéc vµo sù ®a d¹ng cña c¸c loµi sinh vËt. V× vËy viÖc b¶o tån ®a d¹ng sinh häc ®­îc coi lµ nhiÖm vô rÊt cÊp b¸ch hiÖn nay vµ còng lµ tr¸ch nhiÖm cña c¶ nh©n lo¹i. §· ®Õn lóc con ng­êi ph¶i thay ®æi vÒ suy nghÜ vµ hµnh ®éng cña m×nh ®èi víi viÖc khai th¸c sö dông tµi nguyªn thiªn nhiªn theo ph­¬ng ch©m "ph¸t triÓn bÒn v÷ng". Tây Nguyên ®­îc coi lµ mét trong nh÷ng trung t©m vÒ ®a d¹ng sinh häc cña Việt Nam còng nh­ trong khu vực Đông Nam Á và trên Thế Giới. Nh÷ng ph¸t hiÖn loµi míi cũng như phát hiện ra khu vực phân bố mới của một số động vật quý hiếm như: Sếu đầu đỏ… đã g©y chÊn ®éng thÕ giíi gÇn ®©y ®· cho thÊy r»ng thiªn nhiªn vùng Tây Nguyên nói riêng và Việt Nam nói chung cßn nhiÒu ®iÒu bÝ Èn ch­a ®­îc kh¸m ph¸. Tuy nhiªn Tây Nguyên còng ®ang ph¶i ®èi mÆt víi mét thùc tr¹ng rÊt ®¸ng lo ng¹i ®ã lµ sù suy tho¸i nghiªm träng vÒ m«i tr­êng vµ tµi nguyªn ®a d¹ng sinh häc, ®e do¹ cuéc sèng cña c¸c loµi sinh vËt vµ cuèi cïng lµ ¶nh h­ëng ®Õn sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña vùng và của cả đất nước. ViÖc trang bÞ cho học viên, sinh viªn, học sinh…người dân nh÷ng kiÕn thøc, kÜ n¨ng vµ th¸i ®é cÇn thiÕt vÒ b¶o tån ®a d¹ng sinh häc lµ hÕt søc quan träng gãp phÇn n©ng cao ý thøc vµ tr¸ch nhiÖm cña toµn x· héi ®èi víi c«ng t¸c b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. Xuất phát từ ý tưởng đó, bản thân là học viên cao học ngành sinh học trường Đại Học Tây Nguyên muốn góp một phần nhỏ vào mục tiêu chiến lược phát triển bền vững của đất nước. Đó cũng chính là lí do mà em chọn chuyên đề “Đa dạng sinh học và tiềm năng sử dụng đa dạng sinh học Tây Nguyên” B – NỘI DUNG 2. Cơ sở lý luận 2.1.Kh¸i niÖm vÒ ®a d¹ng sinh häc Theo ­íc tÝnh gÇn ®©y nhÊt th× cã ®Õn 12 ®Þnh nghÜa kh¸c nhau vÒ ®a d¹ng sinh häc (Gaston and Spicer, 1998). Tuy nhiªn trong sè nµy th× ®Þnh nghÜa ®­îc sö dông trong C«ng ­íc ®a d¹ng sinh häc (1992) ®­îc coi lµ "toµn diÖn vµ ®Çy ®ñ nhÊt" xÐt vÒ mÆt kh¸i niÖm. Trong thùc tÕ thuËt ng÷ ®a d¹ng sinh häc ®­îc dïng lÇn ®Çu tiªn vµo n¨m 1988 vµ sau khi C«ng ­íc §a d¹ng sinh häc ®­îc ký kÕt (5/6/1992) th× nã ®· ®­îc dïng phæ biÕn h¬n. Trong C«ng ­íc vÒ ®a d¹ng sinh häc, thuËt ng÷ ®a d¹ng sinh häc ®­îc dïng ®Ó chØ sù phong phó vµ ®a d¹ng cña giíi sinh vËt tõ mäi nguån trªn tr¸i ®Êt, nã bao gåm sù ®a d¹ng trong cïng mét loµi, gi÷a c¸c loµi vµ sù ®a d¹ng hÖ sinh th¸i (Gaston and Spicer, 1998). Nh­ vËy ®a d¹ng sinh häc lµ toµn bé c¸c d¹ng sèng trªn tr¸i ®Êt, bao gåm tÊt c¶ c¸c nguån tµi nguyªn di truyÒn, c¸c loµi, c¸c hÖ sinh th¸i vµ c¸c tæ hîp sinh th¸i. §a d¹ng sinh häc th­êng ®­îc thÓ hiÖn ë 3 cÊp ®é: ®a d¹ng trong loµi (®a d¹ng di truyÒn), gi÷a c¸c loµi (®a d¹ng loµi) vµ c¸c hÖ sinh th¸i (®a d¹ng hÖ sinh th¸i). 2.1.1. §a d¹ng di truyÒn Tõ l©u nay chóng ta ®· biÕt r»ng sù tån t¹i cña mét loµi cã ®­îc lµ nhê qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ sù sao chÐp l¹i c¸c tÝnh tr¹ng vµ tÝnh chÊt cña c¬ thÓ tõ thÕ hÖ nµy sang thÕ hÖ kh¸c qua sù di truyÒn. §a d¹ng di truyÒn lµ ph¹m trï chØ møc ®é ®a d¹ng cña biÕn dÞ di truyÒn, ®ã chÝnh lµ sù kh¸c biÖt vÒ di truyÒn gi÷a c¸c xuÊt xø, quÇn thÓ vµ gi÷a c¸c c¸ thÓ trong mét loµi hay mét quÇn thÓ d­íi t¸c dông cña ®ét biÕn, ®a béi ho¸ vµ t¸i tæ hîp. BiÕn dÞ lµ nh÷ng biÕn ®æi cña sinh vËt do nh÷ng nguyªn nh©n kh¸c nhau, sù sai kh¸c cña con c¸i so víi bè mÑ, sù ®a d¹ng vÒ c¸c tÝnh tr¹ng vµ tÝnh chÊt cña c¸c c¸ thÓ trong mét quÇn thÓ hoÆc nhãm sinh vËt. Thùc chÊt biÕn dÞ lµ kÕt qu¶ cña c¸c t­¬ng hç phøc t¹p gi÷a c¸c yÕu tè kh¸c nhau nh­ ®ét biÕn, ph¶n øng víi sù ®a d¹ng cña m«i tr­êng sèng, kÝch th­íc quÇn thÓ, ph­¬ng thøc sinh s¶n hay møc ®é lai chÐo. BiÕn dÞ di truyÒn lµ c¬ së cña tiÕn ho¸ vµ c«ng t¸c c¶i thiÖn gièng. C¬ së vËt chÊt di truyÒn cña c¸c loµi sinh vËt lµ c¸c axit nucleic, gåm 2 lo¹i ®ã lµ ADN (axit deoxinucleic) vµ ARN (axit ribonucleic). Trong qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ cña sinh vËt tõ thÊp lªn cao, hµm l­îng ADN trong nh©n tÕ bµo còng ®­îc t¨ng lªn. §ã lµ mét biÓu hiÖn cña sù ®a d¹ng di truyÒn. VËt liÖu di truyÒn cña sinh vËt chøa ®ùng nhiÒu th«ng tin vÒ ®Æc ®iÓm, tÝnh chÊt cña loµi vµ c¸c c¸ thÓ. Do vËy sù ®a d¹ng vÒ vËt chÊt di truyÒn ®· t¹o nªn sù ®a d¹ng cña thÕ giíi sinh vËt. C¸c c¸ thÓ trong mét quÇn thÓ th­êng cã kiÓu gen kh¸c nhau. Sù kh¸c nhau gi÷a c¸c c¸ thÓ (kiÓu h×nh) lµ do t­¬ng t¸c gi÷a kiÓu gen vµ m«i tr­êng t¹o ra. §a d¹ng di truyÒn cho phÐp c¸c loµi thÝch øng ®­îc víi sù thay ®æi cña m«i tr­êng. Thùc tÕ cho thÊy nh÷ng loµi quý hiÕm th­êng ph©n bè hÑp vµ do ®ã th­êng ®¬n ®iÖu vÒ gen (l­îng biÕn dÞ nhá) so víi c¸c loµi phæ biÕn, ph©n bè réng (l­îng biÕn dÞ lín). Do vËy loµi quÝ hiÕm th­êng rÊt nh¹y c¶m víi sù biÕn ®æi cña m«i tr­êng vµ hËu qu¶ lµ dÔ bÞ tuyÖt chñng. 2.1.2 Mét sè nh©n tè ¶nh h­ëng ®Õn ®a d¹ng di truyÒn - Nh÷ng nh©n tè lµm gi¶m ®a d¹ng di truyÒn +Phiªu b¹t gen §©y lµ qu¸ tr×nh th­êng xuÊt hiÖn trong c¸c quÇn thÓ nhá, g©y nªn biÕn ®æi vÒ tÇn sè gen. QuÇn thÓ nhá th­êng cã sè c¸ thÓ Ýt do ®ã khi giao phèi ngÉu nhiªn th× tÇn sè gen sau giao phèi ®«i khi bÞ lÖch v× c¸c alen ë quÇn thÓ nhá cã tÇn sè kh¸c víi c¸c quÇn thÓ lín. VÝ dô mét quÇn thÓ gåm 10 gen trong ®ã cã 5A vµ 5B. §èi víi quÇn thÓ lín, sau giao phèi ngÉu nhiªn c¸c thÕ hÖ sau th­êng vÉn cã tÇn sè gen nh­ ban ®Çu. Tuy nhiªn víi quÇn thÓ nhá chØ cÇn mét vµi c¸ thÓ kh«ng tham gia vµo qu¸ tr×nh giao phèi hoÆc kh¶ n¨ng sinh s¶n kÐm, hoÆc lµ tØ lÖ sèng kÐm lµ tÇn sè gen cã thÓ bÞ biÕn ®æi hoµn toµn, lÖch so víi tÇn sè gen ban ®Çu ch¼ng h¹n thµnh 6A vµ 4B hoÆc lµ 7A vµ 3B, thËm chÝ thµnh 9A vµ 1B (NguyÔn Hoµng NghÜa, 1999). + Chän läc tù nhiªn vµ nh©n t¹o Trong qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ th× b»ng con ®­êng chän läc tù nhiªn, tõ mét loµi tæ tiªn ban ®Çu ®· sinh ra c¸c loµi kh¸c nhau. Tuy nhiªn qu¸ tr×nh chän läc tù nhiªn l¹i lµm gi¶m l­îng biÕn dÞ bëi v× qu¸ tr×nh nµy liªn quan ®Õn sù ®µo th¶i c¸c c¸ thÓ kÐm thÝch nghi vµ gi÷ l¹i c¸c c¸ thÓ thÝch nghi nhÊt víi m«i tr­êng sèng. Kh¸c víi chän läc tù nhiªn, chän läc nh©n t¹o lµ chän läc cã ®Þnh h­íng do con ng­êi tiÕn hµnh nh»m ®¸p øng c¸c môc tiªu ®Ò ra. Bëi v× con ng­êi chØ chän läc mét sè c¸ thÓ vµ loµi nhÊt ®Þnh vµ lai t¹o chóng ®Ó ®¸p øng nhu cÇu cña m×nh cho nªn sÏ lµm gi¶m l­îng biÕn dÞ di truyÒn. Thùc tÕ lµ khi mét sè loµi Ýt ái ®­îc g©y trång trªn diÖn réng sÏ dÉn ®Õn hiÖn t­îng xãi mßn di truyÒn. Xãi mßn di truyÒn sÏ lµm gi¶m sù ®a d¹ng cña c¸c nguån gen bªn trong mçi loµi vµ lµm mÊt ®i c¸c biÕn dÞ di truyÒn c¸i mµ c¸c nhµ chän gièng cÇn ph¶i cã ®Ó triÓn khai c«ng t¸c c¶i thiÖn gièng. Cã thÓ nãi r»ng nh÷ng gièng c©y trång vµ vËt nu«i ®­îc con ng­êi lai t¹o vµ sö dông ®Òu cã nÒn t¶ng di truyÒn hÑp h¬n so víi c¸c loµi hoang d·. - Nh÷ng nh©n tè lµm t¨ng ®a d¹ng di truyÒn + §ét biÕn gen §ét biÕn gen lµ nh÷ng biÕn ®æi x¶y ra trong c¸c gen. C¸c ®ét biÕn gen chÝnh lµ nguån t¹o ra c¸c gen míi vµ lµ c¬ së cña biÕn dÞ di truyÒn. §ét biÕn cã t¸c dông lµm t¨ng l­îng biÕn dÞ, còng cã nghÜa lµ lµm t¨ng tÝnh ®a d¹ng sinh häc vµ ®¶m b¶o cho sù æn ®Þnh cña loµi. + Sù di tró Sù x©m nhËp (di tró) cña c¸c c¸c thÓ l¹ cã thÓ lµm thay ®æi tÇn sè gen trong quÇn thÓ t¹i chç. Møc ®é thay ®æi phô thuéc vµo møc ®é cña sù di tró vµ sù sai kh¸c vÒ tÇn sè gen gi÷a c¸c c¸ thÓ cò vµ c¸ thÓ míi. TÊt c¶ c¸c nh©n tè nh­ lµ chän läc, ®ét biÕn, phiªu b¹t gen, sù di tró, c¸ch li chÝnh lµ c¸c yÕu tè chñ chèt tham gia vµo qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ cña sinh giíi, ®«i khi cßn ®­îc coi lµ ®éng lùc chÝnh cña qu¸ tr×nh tiÕn ho¸. 2.2. §a d¹ng loµi 2.2.1. Khái niệm §a d¹ng loµi lµ ph¹m trï chØ møc ®é phong phó vÒ sè l­îng loµi hoÆ