Chuyên đề Giải pháp thúc đẩy xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam sang Trung Quốc sau khi gia nhập WTO

i hàng hóa Việt Nam, qua đó đề xuất những giải pháp để đẩy mạnh hơn nữa hoạt động xuất khẩu sang nước láng giềng trong thời gian tới. Thực trạng xuất khẩu háng hóa của Việt Nam sang thị trường Trung Quốc trước khi Việt Nam gia nhập WTO (1991-2006) Kể từ sau khi bình thường hóa, cùng với sự phát triển trong quan hệ hữu nghị giữa Trung Quốc và Việt Nam, quan hệ thương mại giữa Việt Nam và Trung Quốc giai đoạn này phát triển nhanh, đạt tốc độ tăng trưởng cao. Trung Quốc đã dần trở thành bạn hàng thương mại lớn của Việt Nam. Nếu năm 1996, Trung Quốc đã trở thành bạn hàng lớn thứ sáu của Việt Nam; thì năm 1998, trở thành bạn hàng lớn thứ năm; năm 2001, Trung Quốc trở thành bạn hàng lớn thứ ba của Việt Nam và trở thành đối tác thương mại lớn nhất của Việt Nam kể từ năm 2004. Kim ngạch xuất khẩu và tốc độ tăng trưởng kim ngạch xuất khẩu * Giai đoạn 1991-2000: Trong giai đoạn này kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam vào Trung Quốc không ngừng tăng lên, đóng góp không nhỏ vào việc nâng cao tổng kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam. Theo số liệu của tổng cục thống kê, kim ngạch xuất khẩu hàng hóa Việt Nam sang Trung Quốc trong giai đoạn này như sau: Bảng 2.1: Kim ngạch xuất khẩu hàng hóa Việt Nam sang Trung Quốc giai đoạn 1991-2000 (Đơn vị: Triệu USD, %) Năm Kim ngạch XK Kim ngạch NK Cán cân thương mại Tốc độ tăng XK 1991 19.3 18.4 0.9 1992 95.6 31.8 63.8 395.3 1993 135.8 85.5 50.3 42.1 1994 295.7 144.2 151.5 117.7 1995 361.9 329.7 32.2 22.4 1996 340.2 329 11.2 -6.0 1997 474.1 404.4 69.7 39.4 1998 440.1 515 -74.9 -7.2 1999 746.4 683.4 63 69.6 2000 1536.4 1401.1 135.3 105.8 Nguồn: Niên giám thống kê 1995,2000; www.gos.gov.vn Giai đoạn 1991-2000, xuất khẩu hàng hóa Việt Nam vào thị trường Trung Quốc có tốc độ tăng trưởng bình quân là 78,42%/năm. Nếu tính riêng cho giai đoạn 1991-1995, tốc độ tăng trưởng bình quân của kim ngạch xuất khẩu đạt 116,52%, cao gấp 6,54 lần so với tốc độ tăng trưởng xuất khẩu bình quân của cả nước trong cùng giai đoạn. Lý giải cho sự tăng trưởng này có thể do một số nguyên nhân sau: Thứ nhất, Việt Nam mới thực hiện đổi mới, hơn nữa đây cũng là khoảng thời gian mà Việt Nam vẫn chưa bình thường hóa quan hệ với Mỹ, và chưa gia nhập ASEAN, do vậy Việt Nam trong giai đoạn này đang rất ít các đối tác thương mại, xuất khẩu hàng hóa sang thị trường Trung Quốc là tất yếu và cần thiết. Thứ hai, sự sụp đổ của Liên Xô và các nước Đông Âu đã làm cho Việt Nam mất đi những bạn hàng truyền thống quan trọng, vì thế việc tìm kiếm thị trường khác thay thế là điều cấp thiết. Thứ ba, Trung Quốc là một thị trường láng giềng khổng lồ, dễ tính đối với nhiều mặt hàng của Việt Nam. Thứ tư, giao thông giữa hai nước được cải thiện từ sau khi bình thường hóa quan hệ đã tạo thuận lợi cho trao đổi hàng hóa hai bên. Trong giai đoạn 1996-2000, xuất khẩu hàng hóa từ Việt Nam vào Trung Quốc có tốc độ tăng trưởng bình quân là 40,5% thấp hơn so với giai đoạn trước, nhưng vẫn cao gấp 1,8 lần so với tốc độ tăng trưởng xuất khẩu bình quân của Việt Nam trong giai đoạn này là 21,6%. Đáng chú ý là tốc độ tăng trưởng của giá trị xuất khẩu năm 1996 và 1998 giảm so với năm trước. Nguyên nhân là thương mại hai nước bị ảnh hưởng của cuộc khủng hoảng tài chính – tiền tệ châu Á dẫn đến giao thương các nước trong khu vực giảm. Tuy nhiên, đến năm 2000, kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam vào Trung Quốc đã tăng nhanh, đạt hơn 1,5 tỷ USD (bảng 2.1). Đây là lần đầu tiên xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam sang Trung Quốc vượt ngưỡng 1 tỷ USD. Biểu đồ 2.1: Nguồn: Tổng cục thống kê Về sự cân đối trong thương mại: Nhìn chung, trong giai đoạn 1991-2000, theo số liệu của Việt Nam duy trì xuất siêu sang Trung Quốc (duy chỉ có năm 1998 là Việt Nam nhập siêu 74,9 triệu USD). Riêng năm 2000, xuất siêu của Việt Nam sang Trung Quốc đạt 135,3 triệu USD. Một điều đáng chú ý là xuất siêu của Việt Nam trong giai đoạn này tăng giảm thất thường, không ổn định (Bảng 2.1). Nguyên nhân là do: trong giai đoạn này, Việt Nam xuất khẩu sang Trung Quốc chủ yếu là các mặt hàng nguyên, nhiên liệu và nông sản dưới dạng thô, các mặt hàng này có giá cả biến động lớn. Hơn nữa sản lượng và chất lượng các sản phẩm này phụ thuộc nhiều vào điều kiện tự nhiên. Mặt khác, đây là giai đoạn khởi đầu của việt thiết lập mối quan hệ giữa hai nước, do vậy các doanh nghiệp xuất khẩu chưa xây dựng được mối làm ăn lâu dài, hoạt động nhỏ lẻ; mang tính tự phát, tùy tiện, theo mùa vụ. Vì vậy, sản lượng xuất khẩu lên xuống thất thường, không ổn định. * Giai đoạn 2001-2006: Trong giai đoạn này, kim ngạch xuất khẩu hàng hóa từ Việt Nam sang Trung Quốc tiếp tục gia tăng về con số tuyệt đối, tuy nhiên về tốc độ thì có giảm so với giai đoạn trước,tốc độ tăng bình quân trong giai đoạn này là 14,5%/năm (con số này ở giai đoạn 1991-1995 là: 116,52%/năm, giai đoạn 1996-2000 là: 40,5%/năm ). Và thấp hơn so với tốc độ tăng bình quân kim ngạch xuất khẩu của cả nước (19%/năm) trong cùng giai đoạn. Giai đoạn này giá trị xuất khẩu sang Trung Quốc đã đạt đến hơn 3 tỷ USD trong năm 2006 so với khoảng 1,4 tỷ năm 2001 đã tăng lên hơn 2 lần. Bảng 2.2: Kim ngạch xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam sang Trung Quốc giai đoạn 2001-2006 (Đơn vị: Triệu USD, %) Năm Kim ngạch XK Kim ngạch NK Cán cân thương mại Tốc độ tăng XK 2001 1417.4 1606.2 -188.8 2002 1518.3 2158.8 -640.5 11.2 2003 1883.1 3138.6 -1256 20.6 2004 2735.5 4456.5 -1721 31.5 2005 2961 5778.9 -2818 22.4 2006 3030 7390 -4360 22.8 Nguồn: Tổng cục thống kê Điều đáng nói ở đây là Việt Nam nhập khẩu hàng hóa từ Trung Quốc đã tăng nhanh chóng trong giai đoạn này, từ 1,6 tỷ USD trong năm 2001 tăng lên đến khoảng 7,4 tỷ USD trong năm 2006. Như vậy, khi so sánh tỷ lệ giữa xuất khẩu và nhập khẩu của Việt Nam và Trung Quốc cho thấy rằng Việt Nam nhập khẩu hàng hóa từ Trung Quốc nhiều hơn so với việc Trung Quốc nhập khẩu hàng hóa từ Việt Nam, dẫn đến việc nhập siêu của Việt Nam từ Trung Quốc (Bảng 2.2). Tỷ lệ kim ngạch xuất khẩu trên tổng kim ngạch thương mại song phương của Việt Nam liên tục giảm dần từ năm 2001 tới 2006, từ 46,9% xuống còn 29,1% (Tính từ bảng 2.2). Đây là một điều đáng lo ngại đối với hoạt động xuất nhập khẩu của chúng ta đối với bạn hàng Trung Quốc. Biểu đồ 2.2: Nguồn: Tổng cục thống kê Các kết quả thống kê cho rằng có sự bất cân đối trong vấn đề cán cân thương mại giữa Việt Nam và Trung Quốc. Mặc dù trong giai đoạn 2001-2006, tỷ lệ Việt Nam xuất khẩu hàng hóa đã tăng mạnh, nhưng tỷ lệ đó so với Trung Quốc xuất khẩu hàng hóa sang Việt Nam vẫn còn thấp. Việt Nam liên tục nhập siêu từ năm 2001 đến 2006. Sự chênh lệch trong cán cân xuất nhập khẩu đã tăng từ 1,89 tỷ USD trong năm 2001 lên đến hơn 4 tỷ USD trong năm 2006 (Bảng 2.2). Có nhiều nguyên nhân để giải thích cho vấn đề này.Tuy nhiên nguyên nhân chủ yếu là do các công ty của Việt Nam không có tính cạnh tranh cao so với Trung Quốc và chưa am hiểu thị trường, nhu cầu tiêu dùng, luật pháp. Mặt khác, năm 2001, Trung Quốc trở thành thành viên của tổ chức thương mại thế giới, điều này ít nhiều đã tạo áp lực cạnh tranh đối với các doanh nghiệp Việt Nam do sự xâm nhập của nhiều công ty trên thế giới vào Trung Quốc. Nhưng quan trọng nhất vẫn là hàng hóa Trung Quốc giá rẻ, mẫu mã đa dạng và phong phú hơn rất nhiều lần so với hàng hóa Việt Nam, đáp ứng được nhu cầu chi tiêu của đa số người dân. Cơ cấu mặt hàng xuất khẩu Thời kỳ 1991-1995, Việt Nam xuất khẩu sang Trung Quốc chủ yếu là các mặt hàng nguyên, nhiên liệu và nông sản dưới dạng thô, chủ yếu là những sơ chế như gạo, dầu thô, chế phẩm từ gỗ, cao su, than đá, kim loại màu, dầu dừa, hải sản, khoáng sản, rau quả, mây tre, dầu thực vật, chè, sản phẩm nhôm v.v… Sang đến những năm cuối thập niên 90 của thế kỷ trước, hàng hóa Việt Nam xuất khẩu sang Trung Quốc dần dần được định hình rõ hơn, chủ yếu là các sản phẩm thô, tài nguyên khoáng sản như mặt hàng dầu thô, than đá, thủy hải sản, cao su thiên nhiên và những sản phẩm sử dụng nhiều lao động như ngành may mặc, giày dép v.v… Nhìn chung, hàng hóa Việt Nam xuất khẩu sang Trung Quốc trong những năm qua gồm có 4 nhóm chính: Hàng nguyên liệu (than đá, dầu thô, cao su tự nhiên, quặng kim loại…). Nhóm hàng nông sản (lương thực, chè, rau quả, hạt điều…). Nhóm hàng thủy sản tươi sống, thủy sản đông lạnh (tôm, cua, cá …). Nhóm hàng tiêu dùng (hàng thủ công, mỹ nghệ, giày dép, đồ gia dụng cao cấp…). Bảng 2.3: Cơ cấu hàng hóa xuất khẩu của Việt Nam sang Trung Quốc (Giai đoạn 1992-2000) (Đơn vị: Triệu USD) Tên hàng 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 Giá trị Tỷ trọng Giá trị Tỷ trọng Giá trị Tỷ trọng Giá trị Tỷ trọng Giá trị Tỷ trọng Giá trị Tỷ trọng Giá trị Tỷ trọng Giá trị Tỷ trọng Giá trị Tỷ trọng Cao su 44.3 46.34 41.9 30.85 83.8 28.34 138.2 38.19 143.0 42.03 102.7 21.66 7.2 1.64 62.7 8.40 66.2 4.31 Hạt điều 0.1 0.08 16.9 12.44 33.0 11.16 60.9 16.83 48.5 14.26 78.3 16.52 60.5 13.75 55.3 7.41 54.8 3.57 Gạo 0.0 0.00 0.0 0.00 19.3 6.53 54.3 15.00 32.7 9.61 1.7 0.36 0.0 0.00 4.5 0.60 0.5 0.03 Than 0.0 0.00 0.9 0.66 9.1 3.08 9.3 2.57 10.1 2.97 19.1 4.03 13.6 3.09 3.6 0.48 7.7 0.50 Ô tô con 0.8 0.84 0.1 0.07 56.3 19.04 8.0 2.21 0.0 0.00 0.0 0.00 0.0 0.00 0.0 0.00 0.0 0.00 Dầu thô 26.5 27.72 31.7 23.34 8.5 2.87 7.5 2.07 16.7 4.91 87.1 18.37 86.7 19.70 331.9 44.47 779.2 50.72 Hải sản 4.8 5.02 5.8 4.27 2.5 0.85 6.4 1.77 11.1 3.26 28.8 6.07 44.4 10.09 69.4 9.30 238.1 15.50 Dầu dừa 2.5 2.62 2.1 1.55 7.4 2.50 6.0 1.66 0.0 0.00 20.4 4.30 0.0 0.00 0.0 0.00 0.0 0.00 Cà phê 0.8 0.84 0.1 0.07 1.4 0.47 6.0 1.66 33.2 9.76 1.6 0.34 2.0 0.45 4.3 0.58 3.0 0.20 Sợi dệt 0.0 0.00 0.6 0.44 4.2 1.42 4.3 1.19 0.7 0.21 0.0 0.00 0.0 0.00 0.0 0.00 0.0 0.00 Rau quả tươi 0.5 0.52 5.9 4.34 0.7 0.24 1.5 0.41 18.9 5.56 24.5 5.17 16.0 3.64 30.2 4.05 114.0 7.42 Mực khô 1.2 1.26 0.0 0.00 0.2 0.07 1.4 0.39 0.0 0.00 0.0 0.00 0.0 0.00 0.0 0.00 0.0 0.00 Sắt thép 4.2 4.39 7.5 5.52 7.2 2.43 0.3 0.08 0.0 0.00 0.0 0.00 0.0 0.00 0.0 0.00 0.0 0.00 Lạc nhân 0.2 0.21 0.3 0.22 1.5 0.51 0.1 0.03 4.0 1.18 14.1 2.97 14.2 3.23 0.2 0.03 3.9 0.25 Chè 0.6 0.63 0.3 0.22 0.6 0.20 0.0 0.00 0.5 0.15 0.1 0.02 0.7 0.16 0.1 0.01 0.3 0.02 Hàng hóa khác 9.1 9.54 21.7 15.98 60.0 20.29 57.7 15.94 20.8 6.11 95.7 20.19 194.8 44.26 184.2 24.68 268.7 17.49 Tổng KNXK 95.6 100 135.8 100 295.7 100 361.9 100 340.2 100 474.1 100 440.1 100 746.4 100 1536.4 100 Nguồn: Tổng cục thống kê Từ bảng 2.3, ta có thể thấy giá trị của nhóm hàng nông sản và thủy sản và nguyên liệu tăng khá đều đặn và chiếm tỷ trọng cao nhất. Trong năm 2000, giá trị xuất khẩu của dầu thô đạt 779,2 triệu USD. Tiếp theo là hải sản, đạt giá trị xuất khẩu là 238,1 triệu USD, rau quả, hạt điều và mủ cao su cũng là những mặt hàng có kim ngạch xuất khẩu cao. Như vậy, hầu hết các mặt hàng chủ lực đều tăng cao hơn, điều đó minh chứng rằng chất lượng hàng hóa Việt Nam đã tăng lên và len lỏi được vào thị trường Trung Quốc. Hơn nữa ta thấy được nhu cầu của thị trường này với các mặt hàng Việt Nam sẽ ngày càng lớn, đó là gợi mở để các doanh nghiệp Việt Nam nắm bắt được thời cơ mở rộng thị phần ở thị trường Trung Quốc bằng việc nâng cao chất lượng sản phẩm, đảm bảo một sức cạnh tranh bền vững cho sản phẩm này. * Giai đoạn 2001-2006: So với giai đoạn 1996-2000, bên cạnh những mặt hàng nông sản và nguyên liệu, Việt Nam còn xuất khẩu sang Trung Quốc một số mặt hàng thuộc nhóm công nghiệp chế biến như dệt may, giày dép, vi tính và linh kiện điện tử. Những mặt hàng này tuy thị phần chưa cao, nhưng cũng tăng trưởng khá ổn định. Bảng 2.4: Cơ cấu hàng hóa xuất khẩu của Việt Nam sang Trung Quốc giai đoạn 2001 - 2006 (Đơn vị: Triệu USD, %) 2001  2002  2003  2004  2005  2006 Gía trị Tỷ trọng Gía trị Tỷ trọng Gía trị Tỷ trọng Gía trị Tỷ trọng Gía trị Tỷ trọng Gía trị Tỷ trọng Tổng KNXK 1417 100 1518 100 1883 100 2736 100 2961 100 3030 100.00 Hàng thủy sản 253 18 173.6 11.4 174 9.2 48.2 1.8 62 2.1 65 2.15 Rau củ quả 145 10 77.8 5.1 86.6 4.6 137.6 34.9 1.2 24.6 0.81 Hạt điều 30.3 2.1 38.3 2.5 53.5 2.8 70.2 2.6 97.4 3.3 94.5 3.12 Cà phê 2.6 0.2 3.9 0.3 6.9 0.4 5.9 0.2 7.6 0.3 15.9 0.52 Gạo 0.5 0 1.7 0.1 0.3 0 19.2 0.7 12 0.4 12.4 0.41 Chè 0.8 0.1 0.6 0 0.8 0 3.5 0 6 0 7.6 0.25 Hạt tiêu 6.6 0.5 3.3 0.2 0.7 0 0.4 0 0 0 0.8 0.03 Cao su 51.6 3.6 89.8 5.9 160 8.5 358 13.1 519.2 18 851.8 28.11 Dầu thô 559 39 686.8 45.2 863 46 1471 53.8 1160 39 399.9 13.20 Than 17.3 1.2 44.3 2.9 51.2 2.7 134 4.9 370.2 13 594.8 19.63 Sản phẩm gỗ 9.3 0.7 13.3 0.9 1.3 0.1 30.1 1.1 60.3 2 94.1 3.11 Dệt may 7.8 0.6 2.1 0.1 7.3 0.4 14 0.5 8.1 0.3 29.7 0.98 giày dép 5.1 0.4 7.3 0.5 10.9 0.6 19.2 0.7 28.3 0.9 42 1.39 Máy vi tính, linh kiện 2.7 0.2 3.6 0.2 21.1 1.1 21.6 0.8 74.6 2.5 73.8 2.44 Dây điện, cáp điện 0.2 0 0.6 0 1.6 0.1 7.7 0.3 11.6 0.38 Nguồn: Tổng cục Thống kê Nhìn vào cơ cấu hàng hóa xuất khẩu từ Việt Nam sang Trung Quốc thời gian qua, ta có thể thấy cơ cấu hàng nguyên nhiên liệu thô chiếm tỷ trọng quá lớn, điển hình là các mặt hàng dầu thô, cao su và than đá. Đặc biệt là giai đoạn 2001-2006, tỷ trọng xuất khẩu dầu thô luôn luôn chiếm khoảng 40% tỷ trọng hàng xuất khẩu, tỷ trọng xuất khẩu than đá, cao su liên tục tăng. Nguyên nhân là do nhu cầu của sự phát triển kinh tế Trung Quốc bước vào giai đoạn công nghệ hóa các ngành công nghiệp nặng, tốc độ đô thị hóa tăng nhanh cùng với sự phát triển nhanh chóng trong lĩnh vực giao thông khiến cho nhu cầu về năng lượng và nguyên liệu tăng lên. Trong khi đó, tỷ trọng xuất khẩu các mặt hàng thế mạnh như: rau quả, thủy sản lại giảm dần. Năm 2001, xuất khẩu thuỷ sản đạt 253 triệu nhưng đã giảm xuống 65 triệu USD năm 2006; tương tự rau quả đã giảm từ 145 triệu USD xuống 24.6 triệu USD (Bảng 2.4). Đây là điều đáng lo ngại vì nông sản là một trong những mặt hàng được đánh giá cao và có vai trò quan trọng trong sự phát triển của đất nước nhưng trong giai đoạn này xuất khẩu mặt hàng này sang Trung Quốc lại có xu hướng giảm, trái với sự mong đợi của nhiều doanh nghiệp và cơ quan chức năng về việc Việt Nam được thực hiện chương trình thu hoạch sớm với những ưu đãi thuế xuất nhập khẩu cho các mặt hàng nông sản, thủy sản. Lý giải điều này, Vụ châu Á Thái Bình Dương cho rằng: mấy năm gần đây, các doanh nghiệp tập trung vào các thị trường có sức hút mạnh và giá cao như: EU, Mỹ, Nhật... mà chưa chú trọng đến Trung Quốc.Tuy nhiên, nguyên nhân chính của tình trạng này là do doanh nghiệp Việt Nam đã quá phụ thuộc vào hình thức buôn bán tiểu ngạch qua biên giới nên khi chính sách biên mậu thay đổi thì kim ngạch xuất khẩu cũng không ổn định. Sau khi Trung Quốc gia nhập WTO, yêu cầu về chất lượng sản phẩm nông sản, cũng như các chính sách thương mại đã được nâng cao theo quy định, chế tài của WTO. Các doanh nghiệp Việt Nam đã không thích ứng kịp thời với tình hình mới. Bên cạnh đó, Trung Quốc và Thái Lan đã ký kết hiệp định rau quả, thực hiện cam kết tự do hóa hoàn toàn các hoạt động buôn bán rau quả từ năm 2004. Để đối phó với những vấn đề này, các doanh nghiệp cần nhanh chóng cập nhật hệ thống văn bản pháp luật thương mại của Trung Quốc, tìm hiểu thị trường và thiết lập văn phòng đại diện tại những thị trường có khả năng xâm nhập; đồng thời tiến hành các chương trình xúc tiến thương mại, quảng bá sản phẩm thật bài bản hướng tới xây dựng hệ thống đại lý phân phối cho riêng mình. Biểu đồ 2.3: Nguồn: Tổng cục hải quan Việt Nam Biểu đồ 2.4: Nguồn: Tổng cục hải quan Việt Nam Thị phần của Việt Nam trong tổng kim ngạch nhập khẩu của Trung Quốc vẫn rất nhỏ bé (xem bảng 2.5) kể các các mặt hàng xuất khẩu chủ lực của Việt Nam trong khi dung lượng thị trường và tiềm năng nhập khẩu của Trung Quốc còn rất lớn. Nếu khai thác hết thế mạnh của mình, Việt Nam có thể tăng mạnh hàng nhập khẩu vào Trung Quốc. Điều này là hoàn toàn có thể, do chúng ta có lợi thế hơn các nước khác tại thị trường Trung Quốc, hơn nữa Trung Quốc đã cam kết dành cho ta chế độ đãi ngộ tối huệ quốc như một thành viên của WTO ngay từ khi ký kết Hiệp định khung về hợp tác kinh tế toàn diện giữa Trung Quốc và các nước ASEAN tháng 12/2002, nên các sản phẩm xuất khẩu của ta như gạo, sản phẩm gỗ, hải sản, cao su thiên nhiên…sẽ có nhiều thuận lợi hơn trong xuất khẩu sang Trung Quốc. Theo cam kết gia nhập WTO, Trung Quốc phải tăng hạn ngạch đồng thời phải giảm thuế suất ngoài hạn ngạch thuế quan đối với gạo, dầu thực vật, dầu cọ, đường. Trung Quốc cũng đã xóa bỏ các hạn chế hiện hành về hạn ngạch, giấy phép nhập khẩu và việc chỉ định đầu mối kinh doanh đối với nhiều hàng hóa, trong đó có cao su thiên nhiên, gỗ, ván ép, đồng thời phải mở rộng đầu mối nhập khẩu các hàng hóa độc quyền nhà nước như dầu thô, lương thực. Vì vậy, Việt Nam cần coi thị trường Trung Quốc là một trong những thị trường xuất khẩu lớn nhất của quốc gia trong chiến lược xuất khẩu trong những năm tới. Bảng 2.5: Tỷ trọng một số hàng xuất khẩu chủ lực của Việt Nam trong tổng nhập khẩu của Trung Quốc năm 2005 Mã HS Mặt hàng KNXK của Việt Nam sang Trung Quốc Tăng trưởng bình quân 2001-2005(%) Tổng KNNK của Trung Quốc Tăng trưởng bình quân 2001-2005(%) Tỷ trọng của Việt Nam (%) Tổng kim ngạch (Triệu USD) 2961 659953 0.45 3 Thủy hải sản 62 27 2879.1 21 2.15 7 Rau củ tươi 50.6 44 523.6 29 9.66 8 Qủa tươi 58.1 -4 658.7 18 8.82 11 Malt, tinh bột, gluten 40.6 49 185.6 26 21.88 26 quặng, xi măng và tro 121.6 77 26032.5 66 0.47 27 Dầu thô, nhiên liệu khoáng 1663.5 28 64089 42 2.60 40 Cao su và sản phẩm cao su 519.2 35 5584.9 30 9.30 44 Gỗ và sản phẩm gỗ 71.7 78 5712.8 13 1.26 64 giày dép 28.3 80 541.7 15 5.22 85 Hàng điện, điện tử 102.8 79 174835 34 0.06 Nguồn: Trung tâm thương mại thế giới (ITC), tổng hợp từ báo cáo nhập khẩu của Trung Quốc Hình thức buôn bán, thương mại Quan hệ thương mại Việt – Trung thời gian qua khá là đa dạng và được thông qua những hình thức chủ yếu sau: Thương mại chính ngạch Thương mại tiểu ngạch Buôn bán của cư dân biên giới. Đầu những năm 90 của thế kỷ XX, trong thời gian đầu thực hiện trao đổi thương mại, các chính sách của nhà nước chưa theo kịp với xu thế phát triển của hàng hóa, nhiều mặt hàng của Việt Nam phải xuất khẩu qua đường biên mậu (gồm buôn bán tiểu ngạch và buôn bán chợ biên) vì xuất khẩu qua đường chính thức còn nhiều khó khăn. Do vậy, hàng hóa xuất khẩu qua lại giữa hai nước chủ yếu thông qua con đường tiểu ngạch và buôn bán dân gian, tức là qua các tuyến đường mòn biên giới trên bộ, phương thức hàng đổi hàng được áp dụng chủ yếu trong thương mại hai nước. Theo số liệu của Tổng cục hải quan Việt Nam, trong thời gian này buôn bán tiểu ngạch chiếm khoảng 80% tổng thương mại hai nước. Cơ cấu các mặt hàng xuất khẩu theo các hình thức xuất khẩu trong giai đoạn này như sau: Bảng 2.6: Cơ cấu các nhóm hàng xuất khẩu của Việt Nam sang Trung Quốc theo hình thức buôn bán. Giai đoạn 1991-1995 XK chính ngạch XK tiểu ngạch Buôn bán của cư dân biên giới Hàng nguyên liệu (Than đá, dầu thô, cao su tự nhiên,quặng kim loại,…) 20% 78% 2% Nhóm hàng nông sản (Lương thực, chè, rau quả, hạt điều,…) 8% 85% 7% Nhóm hàng thủy sản tươi sống, thủy sản đông lạnh (tôm, cua, cá,…) 15% 80% 5% Nhóm hàng tiêu dùng (Hàng thủ công, mỹ nghệ, giày dép, đồ gia dụng cao cấp,…) 35% 57% 8% Nguồn: Tổng cục Hải quan Việt Nam Sau đó, qua quá trình hợp tác, thương mại chính ngạch ngày càng tăng phù hợp với tình hình chung. Hình thức buôn bán chính ngạch phải tuân thủ theo Hiệp định Thương mại được ký kết giữa hai Chính phủ ngày 07/11/1991. Giai đoạn nửa cuối những năm 90, xuất khẩu chính ngạch đã có bước phát triển mạnh. Nếu như giai đoạn 1991-1995, xuất khẩu chính ngạch chỉ chiếm một tỷ lệ nhỏ hơn 20% trong tổng kim ngạch xuất khẩu sang Trung Quốc thì đến giai đoạn 1996-2000, hoạt động xuất khẩu chính ngạch đã vượt lên và chiếm tỷ trọng áp đảo trong tổng kim ngạch xuất khẩu sang Trung Quốc là 60,2% (bằng 1,5 lần so với xuất khẩu tiểu ngạch). Các mặt hàng thuộc nhóm hàng tiêu dùng hầu hết chuyển sang buôn bán chính ngạch, đối với mặt hàng thuộc các nhóm hàng còn lại cũng dần dần chuyển dịch theo xu hướng này. Nhưng chính sách của hai nước đối với các loại hình thương mại có những điểm khác nhau. Phía Trung Quốc khuyến khích phát triển tiểu ngạch thông qua những chính sách giảm thuế ưu đãi, hoàn thuế xuất khẩu cho những mặt hàng thực hiện thông quan bằng tiểu ngạch. Còn phía Việt Nam cho rằng, các doanh nghiệp xuất biên mậu dễ gặp phải rủi ro ở khâu đánh giá chất lượng hàng hóa, giao dịch và thanh toán không thông qua ngân hàng, không theo tập quán quốc tế, qua trung gian. Vì thế dễ bị ép giá, không có kế hoạch và không nắm được nhu cầu thị trường nên bấp bênh và không chắc chắn. Trong giai đoạn 2001-2006, sau khi Trung Quốc gia nhập WTO, nước này phải thực hiện những cam kết với tổ chức Thương mại thế giới, chính vì vậy mà những ưu đãi trong việc thực hiện chính sách biên mậu nhằm phát triển các khu vực miền núi dần dần được điều chỉnh sao cho phù hợp với những quy định quốc tế. Xuất khẩu chính ngạch phát triển nhanh chóng, với 75,4% tổng kim ngạch xuất khẩu sang Trung Quốc và gấp 3 lần so với xuất khẩu tiều ngạch. Tuy nhiên trong giai đoạn này, chính sự thay đổi các chính sách thương mại của Trung Quốc đã gây nhiều khó khăn cho các doanh nghiệp xuất khẩu của Việt Nam. Xuất khẩu tiểu ngạch qua biên giới doanh nghiệp tận dụng được một số thuận lợi như: giảm 50% thuế nhập khẩu, tiết kiệm một số chi phí về bao bì, không đòi hỏi cao về chất lượng và thậm chí còn tránh được kiểm dịch về an toàn vệ sinh... Khi Trung Quốc chấm dứt các ưu đãi buôn bán tiểu ngạch qua biên giới (chỉ trừ cửa khẩu Lào Cai) làm cho doanh nghiệp Việt Nam gặp phải khó khăn, đẩy các doanh nghiệp vào thế bị động vì trong khi đó, sự chuẩn bị cho buôn bán chính ngạch của các doanh nghiệp là chưa sẵn sàng; do vậy, kim ngạch xuất khẩu đã bị sụt giảm nhanh chóng. Đây cũng là bài học cho chúng ta về sự thiếu hiểu biết cũng như sự chậm chạp trong việc cập nhật thông tin văn bản pháp luật thương mại của Trung Quốc của cơ quan nhà nước cũng như bản thân các doanh nghiệp. Ông Nguyễn Tôn Quyền - Tổng thư ký Hiệp hội gỗ và lâm sản cho rằng: các doanh nghiệp mới chú trọng vào lợi ích nhỏ trước mắt mà chưa nghĩ tới việc chuẩn bị để buôn bán chính ngạch lâu dài. Đồ gỗ từ các làng nghề Việt Nam mang lên biên giới bán được giá hơn trong nội địa, nhưng các doanh nghiệp không biết rằng cũng sản phẩm đó mang về trung tâm đồ gỗ tại Thượng Hải được bán với giá cao gấp 5-10 lần. Trước tình trạng này, ông Nguyễn Duy Luật - tùy viên thương mại thường trú tại Côn Minh cho rằng: các doanh nghiệp cần hạn chế thói quen buôn bán tiểu ngạch, chuyển qua kinh doanh chính ngạch mà việc cần làm đầu tiên là lập văn phòng đại diện tại các thị trường mình có thị phần, đồng thời tiến hành các chương trình xúc tiến thương mại, xây dựng hệ thống phân phối cho riêng mình. Nếu không khi các chính sách ưu đãi biên mậu bị bãi bỏ, hoặc khi thuế các mặt hàng hạ xuống 0% thì cạnh tranh không phải bằng các ưu đãi thuế mà bằng chất lượng, hệ thống đại lý phân phối... nhưng đây lại đang là điểm yếu của doanh nghiệp Việt Nam. Đã có những thành công của doanh nghiệp Việt Nam trên thị trường Trung Quốc như: Thanh Long Hoàng Hậu, giày dép Bitis, kẹo dừa Bến Tre... cho thấy doanh nghiệp Việt Nam hoàn toàn có thể phát triển buôn bán chính ngạch hiệu quả trên thị trường Trung Quốc. Tuy vậy, để làm ăn lâu dài trên thị trường Trung Quốc, các doanh nghiệp cần phải đoàn kết chặt chẽ hơn, chúng ta không thể làm đơn lẻ mãi, mà phải có cộng đồng, có tập thể mới có thể đứng vững trên thị trường Trung Quốc và cạnh tranh được với đối thủ chính là Thái Lan trên thị trường này. Cơ cấu thị trường nhập khẩu hàng hóa của Việt Nam ở Trung Quốc Trong quan hệ xuất khẩu với Trung Quốc, hàng hóa Việt Nam chủ yếu xuất khẩu sang các tỉnh thuộc miền Tây Nam, Nam Trung Quốc như Quảng Tây, Quảng Đông, Vân Nam, Hải Nam, Trùng Khánh, Qúy Châu, Tứ Xuyên …từ đó hàng hóa đi sâu vào lục địa của Trung Quốc. Hai tỉnh Quảng Tây, Vân Nam là hai tỉnh duy nhất có đường chung biên giới với Việt Nam vì vậy đây là cửa ngõ giao thông quan trọng cho việc buôn bán giao thương giữa hai nước Việt Nam – Trung Quốc nói riêng và của Trung Quốc với ASEAN nói chung. Vì thế kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam sang hai tỉnh này chiếm 20% tổng kim ngạch mậu dịch của hai nước Việt Nam – Trung Quốc. Theo số liệu của Hải quan Trung Quốc cho biết vào năm 2006 kim ngạch xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam sang 4 tỉnh: Vân Nam, Quảng Đông, Quảng Tây, Hải Nam đạt khoảng 2,1 tỷ USD, đóng góp 30,7% vào thương mại hai nước. Cụ thể là, thương mại của Việt Nam với Vân Nam đạt 337 triệu USD; với Q