Đề tài Biến động giá dầu lửa và ảnh hưởng đến nền kinh tế Việt Nam

hùng/ngày. Sự khủng hoảng tài chính tiền tệ lây lan nhanh sang các nền kinh tế Châu Á rồi Châu Âu khiến nhu cầu dầu sụt giảm mạnh. Cùng với đó, giá dầu thô liên tục đà giảm giá mạnh. Trước tình hình đó, tháng 4-1998 và tháng 7-1998, OPEC liên tục cắt giảm sản lượng khai thác, giá dầu mỏ giảm hết tháng 12/1998 và ở mức 12 USD/thùng. Giai đoạn 1999 tới 2003:Nhằm chặn đứng xu hướng giảm giá dầu mỏ, các nước OPEC tiếp tục tuyên bố giảm sản lượng khai thác. Tháng 4/1999, OPEC cắt giảm tiếp 1.719 triệu thùng dầu/ngày. Như vậy tính chung, OPEC đã cắt giảm hơn 3 triệu thùng dầu/ngày. Do đó đã khiến giá dầu tăng giá trở lại lên mức 25 USD/thùng.Với vấn đề Y2K và sự tăng trưởng của nền kinh tế Mỹ, giá dầu đạt ngưỡng 35 USD vào tháng 10/2000. OPEC tăng sản lượng khai thác dầu mỏ thêm 3.2 triệu thùng để nhằm cản trở sự tăng giá. Ngày 1/11/2000, OPEC tuyên bố tăng 500.000 thùng/ngày đã khiến giá dầu mỏ lại có xu hướng giảm.Vào năm 2001, nền kinh tế Mỹ yếu đi và sự gia tăng sản lượng của các nước ngoài OPEC đã gây áp lực giảm giá dầu. Trước tình hình đó, OPEC một lần nữa liên tiếp cắt giảm sản lượng và tính tới ngày 1/9/2001, OPEC đã cắt giảm 3,5 triệu thùng. Nếu không có cuộc tấn công khủng bố vào ngày 11/9/2001, sự cắt giảm này của OPEC có thể đủ để làm cân bằng thậm chí là đảo ngược xu thế.Trước cuộc tấn công khủng bố giá dầu đã sụt giảm. Giá dầu giao ngay theo tiêu chuẩn của các nhà trung gian Tây Texas Mỹ đã giảm 35% vào giữa tháng 11. Trong điều kiện bình thường, sự giảm giá dầu ở mức độ đó sẽ dẫn tới một đợt cắt giảm sản lượng của OPEC nhưng với điều kiện chính trị không phù hợp, OPEC đã hoãn việc cắt giảm thêm đến tận tháng 1/2002.Sau tháng 1/2002, OPEC cắt giảm tiếp 1,5 triệu thùng/ngày và các nước ngoài OPEC cũng tham gia việc cắt giảm sản lượng trong đó có cả Nga với mức cắt giảm cam kết là 462.500 thùng/ngày. Điều này đã đem lại kết quả mong muốn của OPEC khi mà giá dầu tăng lên mức 25USD/thùng vào tháng 3/2002.Vào giữa năm 2002, các nước ngoài OPEC đã khôi phục lại mức sản lượng đã cắt giảm tuy nhiên giá vẫn tiếp tục tăng và dự trữ dầu của Mỹ đạt mức thấp nhất trong 20 năm.Vào thời điểm cuối năm, dư cung không còn là vấn đề. Cuộc đình công tại Venezuela đã khiến cho sản lượng dầu nước này giảm mạnh. Trước khi cuộc đình công diễn ra, Venezuela chưa bao giờ có thể khôi phục lại mức sản lượng trước đó và đứng ở mức thấp hơn 900.000 thùng/ngày so với mức kỷ lục 3,5 triệu thùng/ngày.OPEC tăng sản lượng thêm 2,8 triệu thùng/ngày vào tháng 1 và tháng 2/2003. Vào ngày 19/3/2003, khi mà sản lượng dầu của Venezuela bắt đầu được khôi phục, cuộc tấn công quân sự vào Iraq đã nổ ra. Trong khi đó, trữ lượng dầu ở Mỹ và các quốc gia OECD vẫn ở mức thấp. Với sự phát triển mạnh của kinh tế, nhu cầu dầu từ Mỹ và các nước châu Á đã tăng một cách chóng mặt.Sự giảm sản lượng ở Iraq và Venezuela được bù đắp bởi việc tăng sản lượng ở các thành viên khác tuy nhiên vẫn khiến cho mức sản lượng dầu tiềm năng có khả năng sản xuất giảm xuống. Vào giữa năm 2002, sản lượng dầu tiềm năng là 6 triệu thùng/ngày và giữa năm 2003 đã giảm xuống dưới 2 triệu thùng. Giai đoạn từ năm 2004 tới 2007: Sau trận bão 2005 và mức dự trữ dầu của các nước lớn khiến giá dầu một lần nữa có xu hướng tăng. Nhu cầu dầu thế giới tăng trên 80 triệu thùng/ngày cũng là nguyên nhân của việc tăng giá dầu. Tháng 11/2006 và tháng 2/2007, OPEC cắt giảm sản lượng dầu cũng khiến giá dầu mỏ có xu hướng leo thang.  Giai đoạn từ năm 2007 tới nay: Trong năm 2007 tới cuối năm, nền kinh tế thế giới phát triển quá nóng. Sự tăng trưởng ngành công nghiệp Mỹ, Trung Quốc và các nước Tây Âu khiến nhu cầu dầu mỏ gia tăng. Tình hình bất ổn chính trị ở các nước Trung Đông cũng là một nguyên nhân đẩy giá dầu mỏ leo thang. Sự khủng hoảng năng lượng được châm ngòi một lần nữa tại Mỹ. Giá dầu mỏ tháng 5/2007 đến tháng 7/2008 tăng chóng mặt: Giá dầu tăng từ mức 70 USD lên trên 100 USD và đạt mốc kỷ lục 147 USD/thùng vào giữa tháng 7 năm 2008. Đến nửa cuối năm 2008, nền kinh tế thế giới bị khủng hoảng nghiêm trọng. Sản xuất bị ngừng trệ, thất nghiệp tăng cao, nhu cầu sản xuất hàng hóa giảm đáng kể đẩy giá dầu tụt dốc đến mức 34USD/ thùng. Một động thái mới từ các nước OPEC là việc cân nhắc chuyển định giá dầu từ đồng USD sang một loại đồng tiền khác như EUR và gần đây nhất là việc Iran tuyên bố không định giá bằng đồng USD nữa cũng là nguyên nhân khiến giá dầu mỏ có xu hướng giảm. Đầu năm 2009, hầu hết các nước lớn như Mỹ, Châu Âu, Nhật Bản và Trung Quốc đã tung những gói cứu trợ lớn. Điều này tiềm ẩn lớn lạm phát có thể quay trở lại. Đồng USD có xu hướng yếu đi khiến giá dầu mỏ có xu hướng tăng trở lại trong năm 2009. Trong giai đoạn gần đây, triển vọng nhu cầu dầu tăng thêm khi nền kinh tế ấm lại một lần nữa là cú huých khiến giá dầu “rục rịch” tăng trở lại. Ngày 13/10/2009, giá dầu thô ngọt nhẹ giao tháng 11/2009 tăng 88 cent lên 74.15 USD/thùng sau khi đã tăng 2% so với một ngày trước đó. Tại London, giá dầu thô Brent biển Bắc giao tháng 11 đã tăng 1.04 USD lên 72.4 USD/thùng. Giới phân tích thế giới dự báo giá dầu tăng trong năm 2009 là do triển vọng tăng trưởng trở lại nền kinh tế. Tổ chức OPEC cũng đưa ra dự báo nhu cầu dầu mỏ giảm chút ít trong năm 2009 nhưng sẽ bắt đầu tăng dần (tăng khoảng 700.000 thùng /ngày) lên 84.93 triệu thùng/ngày.Trước đó, Cơ quan Năng lượng quốc tế (IEA) đã nâng mức dự đoán về nhu cầu dầu của toàn cầu năm 2009 lên thêm 200.000 thùng/ngày và của năm tới thêm 350.000 thùng/ngày, so với dự báo trước đó.Ngoài ra, một nguyên nhân khác nữa góp phần làm cho giá dầu tăng là do giá USD giảm, buộc các nhà quản lý quỹ phải tìm cách bảo vệ vốn của mình trước xu hướng giảm này bằng cách mua dầu mỏ hoặc các mặt hàng khác. Tính đến thời điểm hiện tại, có thể nhận xét giá dầu đang dao động xoay quanh mức giá 72USD/ thùng do đồng USD có dấu hiệu tăng giá trở lại so với EURO cao nhất kể từ tháng 8/2009 tới nay. Nguyên nhân biến động giá dầu: Nguồn cung dầu phụ thuộc rất lớn vào quyết định của Tổ chức OPEC nên việc điều hành của tổ chức này đóng vai trò rất quan trọng trong việc bình ổn giá trên thị trường. Giá dầu mỏ chịu tác động của quy luật cung – cầu: Trong ngắn hạn bất kỳ một sự tăng cung hay giảm cầu đều sẽ ảnh hưởng tới giá dầu mỏ trên Thế giới. Ngoài ra, sự kỳ vọng về tăng trưởng nền kinh tế, sự bất ổn chính trị trong nội bộ các nước xuất khẩu dầu cũng là nguyên nhân khiến giá dầu có sự biến động vô cùng lớn. Các nước như Iran, Irac, Venezuela… luôn là điểm nóng về chính trị và quân sự. Các nước xuất khẩu dầu mỏ luôn khuyến khích các nước tránh đầu tư vào những nền công nghiệp phụ thuộc vào năng lượng bởi nền kinh tế sẽ bị ảnh hưởng của giá dầu mỏ. Vì dầu mỏ là nguồn đầu vào của hầu hết các ngành nghề sản xuất chính quan trọng của các nước. Vì thế giá cả dầu mỏ sẽ có những tác động lớn. Giá dầu tăng cũng khiến nền kinh tế rơi vào tình trạng khủng hoảng, lạm phát tăng và thất nghiệp gia tăng trên thế giới. Với sự trượt giá của USD, các nhà đầu tư đang đổ vốn vào thị trường hàng hóa, trong đó có dầu thô và các mặt hàng kim loại, để tìm kiếm hầm trú ẩn an toàn khỏi những tác động tiêu cực của lạm phát. Và khả năng đầu cơ đẩy giá dầu tăng trong thời gian qua là điều không tránh khỏi. Nhưng theo báo cáo mới nhất của Ngân hàng JP Morgan Chase - một trong những ngân hàng tại phố Wall có tiếng nói nhất trên thị trường hàng hóa, hơn 90% biến động của thị trường dầu mỏ là do chịu ảnh hưởng từ việc cung ứng, chứ không phải do ảnh hưởng từ các hoạt động đầu cơ. Điều này đã gây nghi ngờ về chế độ giám sát thị trường chặt chẽ đối với các nhà đầu tư hàng hóa. Nguyên nhân được đưa ra ở đây là kho dự trữ dầu của các nước sụt giảm nghiêm trọng trong thời gian qua đã khiến các nhu cầu tăng đột biến đối với thị trường dầu mỏ, khiến giá dầu tăng dần. Cũng theo báo cáo này, từ năm 2006 – 2009, 96% sự biến đổi giá dầu trong mỗi tuần là do ảnh hưởng bởi sự tăng hoặc giảm đột biến của kho dầu thô, 4% còn lại có thể do đầu cơ gây ra hoặc ảnh hưởng bởi việc điều chỉnh về đầu tư. Sự tăng giá của dầu sẽ kìm hãm đà phát triển của nền kinh tế. Nếu sự gia tăng về giá là lớn thì nó sẽ khiến nền kinh tế bị suy thoái. Vì thế, xu hướng hiện thời của các nước là xây dựng các kho dự trữ dầu nhằm hạn chế bớt tác động của những cuộc khủng hoảng năng lượng. Thị trường xăng dầu Việt Nam và vai trò của Nhà nước: Cùng với quá trình chuyển đổi nền kinh tế từ tập trung, bao cấp sang nền kinh tế thị trường có sự quản lý của Nhà nước, hoạt động phân phối xăng dầu cũng đã trải qua các giai đoạn tương ứng, từ phương thức cung cấp theo định lượng, áp dụng một mức giá thống nhất do Nhà nước quy định đến mua bán theo nhu cầu, thông qua hợp đồng kinh tế. Để tiệm cận với những thay đổi đó, đặc biệt là giai đoạn bắt đầu tiếp cận thị trường, Nhà nước đã nhiều lần điều chỉnh cơ chế quản lý vĩ mô về kinh doanh xăng dầu với những chính sách phù hợp với đặc thù của mỗi giai đoạn. Khái quát thị trường xăng dầu trong 20 năm qua, kể từ khi Việt Nam đặt viên gạch đầu tiên xây dựng nền móng của thị trường xăng dầu năm 1989, quá trình chuyển đổi có thể phân chia thành 3 giai đoạn: trước năm 2000, từ năm 2000 đến cuối năm 2008 và từ cuối năm 2008 trở lại đây. Giai đoạn trước năm 2000: Giai đoạn này kéo dài trên 10 năm, với sự gia tăng của các đầu mối nhập khẩu từ một đầu mối duy nhất, tăng dần lên 5 và đến năm 1999, đã có 10 đầu mối tham gia nhập khẩu xăng dầu cho nhu cầu nội địa. Trong những năm từ 1989 đến 1992, khi không còn nguồn xăng dầu cung cấp theo Hiệp định với Liên xô (cũ), Nhà nước chuyển từ quy định "giá cứng" sang áp dụng giá chuẩn để phù hợp với việc hình thành nguồn xăng dầu nhập khẩu từ lượng ngoại tệ do doanh nghiệp đầu mối tự cân đối, mua của các doanh nghiệp xuất khẩu qua ngân hàng hoặc hình thức uỷ thác bao tiêu xăng dầu cho doanh nghiệp có ngoại tệ thu được từ xuất khẩu. Vào giai đoạn này, nguồn ngoại tệ từ dầu thô do Nhà nước bảo đảm chỉ chiếm dưới 40% tổng nhu cầu ngoại tệ nhập khẩu xăng dầu. Doanh nghiệp đầu mối được quyền quyết định giá bán +/- 10% so với giá chuẩn để bảo đảm hoạt động kinh doanh. Từ năm 1993, để thống nhất quản lý giá bán, Nhà nước ban hành quy định giá tối đa; doanh nghiệp tự quyết định giá bán buôn và bán lẻ trong phạm vi giá tối đa. Nhà nước xác định mức độ chịu đựng của nền kinh tế để xác định giá tối đa; việc điều chỉnh giá tối đa ở giai đoạn này chỉ diễn ra khi tất cả các công cụ điều tiết đã sử dụng hết. Công cụ thuế nhập khẩu được sử dụng như một van điều tiết để giữ mặt bằng giá tối đa, không tạo ra siêu lợi nhuận và doanh nghiệp cũng không phát sinh lỗ sau một chu kỳ kinh doanh. Phụ thu là một công cụ bổ sung cho thuế nhập khẩu khi mức thuế nhập khẩu đã được điều chỉnh tăng hết khung, được đưa vào Quỹ Bình ổn giá do Nhà nước quản lý. Lệ phí giao thông thu từ năm 1994 cũng được hình thành từ nguyên tắc tận thu cho ngân sách Nhà nước khi điều kiện cho phép, là khoản thu cố định và sau này đổi tên là phí xăng dầu. Đặc điểm lớn nhất của giai đoạn này là: nhờ quy định của Nhà nước về giá chuẩn, doanh nghiệp đầu mối được điều chỉnh giá bán xăng dầu nhập khẩu thuộc nguồn ngoại tệ tự huy động từ các doanh nghiệp xuất khẩu, đảm bảo quyền lợi cho họ thông qua tỷ giá phù hợp nên đã huy động được số ngoại tệ nhập khẩu gần 60% nhu cầu xăng dầu cho nền kinh tế sau khi không còn nguồn xăng dầu theo Hiệp định. Chính chủ trương không áp dụng cơ chế bù giá cho các đối tượng sử dụng xăng dầu thông qua doanh nghiệp kinh doanh xăng dầu là điều kiện quyết định để Việt Nam có thể tự cân đối được ngoại tệ nhập khẩu xăng dầu ngay cả khi nguồn ngoại tệ tập trung của Nhà nước từ dầu thô mới chỉ chiếm tỷ trọng nhỏ hơn 50% so với tổng nhu cầu ngoại tệ nhập khẩu xăng dầu lúc đó. Giai đoạn này cũng là thời kỳ giá xăng dầu thế giới ở mức đáy (dầu thô chỉ ở mức trên 10 USD/thùng), tương đối ổn định nên với cơ chế giá tối đa, Nhà nước đã đạt được mục tiêu đề ra, cụ thể là (1)/ Cân đối cung - cầu được đảm bảo vững chắc; (2)/ Các hộ sản xuất và người tiêu dùng lẻ được hưởng mức giá tương đối ổn định; biến động giá tuy chỉ theo xu hướng tăng song mức tăng đều, không gây khó khăn nhiều cho sản xuất và tiêu dùng khi chủ động hoạch định được ngân sách cho tiêu thụ xăng dầu hàng năm; (3)/ Ngân sách Nhà nước tăng thu thông qua việc tận thu thuế nhập khẩu, phụ thu, phí xăng dầu; (3)/ Doanh nghiệp có tích luỹ để đầu tư phát triển, định hình hệ thống cơ sở vật chất, từ cầu cảng, kho đầu mối, kho trung chuyển, phương tiện vận tải đến mạng lưới bán lẻ. Mặc dù vậy, cơ chế quản lý - điều hành trong giai đoạn này cũng đã bộc lộ khá rõ những nhược điểm mà nổi bật là tương quan giá bán giữa các mặt hàng không hợp lý dẫn đến tiêu dùng lãng phí, nhà đầu tư không có đủ thông tin để tính toán đúng hiệu quả đầu tư nên chỉ cần thay đổi cơ chế điều hành giá sẽ làm ảnh hưởng rất lớn sử dụng nhiên liệu, nhiều nhà sản xuất thậm chí đã phải thay đổi công nghệ do thay đổi nhiên liệu đốt (thay thế madut, dầu hoả bằng than, trấu, gas); gian lận thương mại xuất hiện do định giá thấp đối với mặt hàng chính sách (dầu hoả); Nhà nước giữ giá ổn định trong một thời gian quá dài thoát ly giá thế giới tạo sức ỳ và tâm lý phản ứng của người sử dụng về thay đổi giá mà không cần xét đến nguyên nhân và sự cần thiết phải điều chỉnh tăng giá. Ở cuối của giai đoạn này giá thế giới- nguồn-thị trường đã có dấu hiệu biến động mạnh, ở mức cao hơn; các cân đối cung cầu và ngân sách, chỉ tiêu tăng trưởng kinh tế và lạm phát…đều có nguy cơ bị phá vỡ khi tình trạng đó kéo dài; trong khi chưa tìm được cơ chế điều hành thích hợp, vì mục tiêu ổn định để phát triển kinh tế xã hội, Nhà nước đã sử dụng biện pháp bình ổn giá, khởi đầu cho giai đoạn bù giá cho người tiêu dùng qua doanh nghiệp nhập khẩu trong gần 10 năm tiếp theo. Giai đoạn từ năm 2000 đến trước thời điểm Nhà nước công bố chấm dứt bù giá, vận hành giá xăng dầu theo thị trường (tháng 9/2008) Về cơ bản, nội dung và phương thức quản lý điều hành hoạt động kinh doanh xăng dầu vẫn chưa có sự thay đổi so với giai đoạn trước đó. Trong khi đó, từ đầu những năm 2000, biến động giá xăng dầu thế giới đã có những thay đổi căn bản; mặt bằng giá mới hình thành và liên tiếp bị phá vỡ để xác lập mặt bằng mới trong các năm tiếp theo. Do tiếp tục chính sách bù giá cho người tiêu dùng thông qua doanh nghiệp nhập khẩu khi cố gắng giữ mức giá nội địa ở mức thấp nên số tiền ngân sách bù giá ngày càng gia tăng, từ 1000 tỷ (năm 2000) lên đến 22 nghìn tỷ đồng năm 2008; loại trừ yếu tố trượt giá thì đây cũng là một tốc tộ tăng quá cao; chưa có đánh giá nào đề cập đến khía cạnh này song xét đơn thuần trên số liệu, nếu đầu tư hàng ngàn tỷ đồng này cho các dự án phát triển cơ sở hạ tầng kinh doanh xăng dầu, đã có thể tạo lập một hệ thống kinh doanh xăng dầu đủ lớn và hiện đại, có khả năng cạnh tranh khi mở cửa thị trường xăng dầu trong tương lai gần. Cũng trong giai đoạn này, sau khi nổ ra cuộc chiến tranh Vùng Vịnh lần thứ 2; giá xăng dầu đã dịu lại song cũng đã hình thành một mặt bằng mới; trước nguy cơ không thể cân đối ngân sách cho bù giá xăng dầu, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 187/2003/QĐ-TTg ngày 15/9/2003 về kinh doanh xăng dầu. Cho đến thời điểm này, sự đổi mới cơ chế quản lý, chủ yếu là quản lý giá theo Quyết định 187 vẫn được coi là mạnh mẽ nhất với các tư tưởng cơ bản bao gồm: - Nhà nước xác định giá định hướng; doanh nghiệp đầu mối được điều chỉnh tăng giá bán trong phạm vi + 10% (đối với xăng) và + 5% (đối với các mặt hàng dầu). - Hình thành 2 vùng giá bán; giá bán tại vùng xa cảng nhập khẩu, doanh nghiệp được phép cộng tới vào giá bán một phần chi phí vận tải nhưng tối đa không vượt quá 2% so với giá bán ở vùng gần cảng nhập khẩu. - Chỉ thay đổi giá định hướng khi các yếu tố cấu thành giá thay đổi lớn, Nhà nước không còn công cụ điều tiết, bảo đảm các lợi ích của người tiêu dùng - Nhà nước và doanh nghiệp. Tuy nhiên, vì những lý do khách quan, sự đột phá cơ chế điều hành giá trong QĐ 187 chưa được triển khai trên thực tế; cho đến hiện nay, Nhà nước tiếp tục điều hành và can thiệp trực tiếp vào giá bán xăng dầu, kể cả chiều tăng và giảm. Trong giai đoạn này, mặc dù chưa vận hành điều khoản về giá xong sự ra đời của QĐ 187 năm 2003 và NĐ 55 năm 2007 đã tạo ra một hệ thống phân phối rộng khắp với gần 10.000 cửa hàng xăng dầu trên cả nước, góp phần ổn định, lành mạnh hóa thị trường trước đây khá lộn xộn khi thiết lập quan hệ giữa người nhập khẩu và các đại lý, tổng đại lý khi gắn trách nhiệm, quyền lợi của doanh nghiệp đầu mối với các đại lý, tổng đại lý cũng như giúp cơ quan quản lý chức năng, người tiêu dùng cùng tham gia vào quá trình giám sát hoạt động của các đại lý, tổng đại lý trong việc chấp hành quy định kinh doanh xăng dầu. Đánh giá chung cho giai đoạn này, có thể thấy quyết tâm rất cao để đổi mới cơ chế quản lý kinh doanh xăng dầu thể hiện qua 2 văn bản pháp quy là QĐ 187 và NĐ 55 song cho đến hiện nay, văn bản đã không đi vào thực tế kinh doanh (trừ hệ thống phân phối được thiết lập nhưng việc kiểm soát tính tuân thủ hầu như chưa thực hiện được). Yếu tố ổn định giá vẫn được đặt lên hàng đầu và chính nó đã làm cho các cơ quan quản lý Nhà nước lúng lúng khi phải điều hành đạt các mục tiêu dường như mâu thuẫn nhau ở cùng một thời điểm. Việc áp dụng một biện pháp duy nhất (biện pháp bù giá), làm cho giá nội địa thoát ly giá thế giới trong một chu kỳ quá dài với bối cảnh giá xăng dầu thế giới đã nhiều lần hình thành mặt bằng giá mới cao hơn; ngoài yếu tố cung cầu thì yếu tố địa chính trị cũng ảnh hưởng lớn đến biến động giá; biên độ dao động giá quá mạnh sau mỗi ngày… đã làm cân đối ngân sách bị phá vỡ, doanh nghiệp bị kiệt quệ nguồn lực cho phát triển; việc kìm giá và điều chỉnh sốc tác động tiêu cực đến nền kinh tế, chưa kể hiện tượng đầu cơ chờ tăng giá làm méo mó nhu cầu, chuyển khá nhiều nguồn lực cho đại lý; phần lớn người tiêu dùng không được thông tin đầy đủ về cơ chế điều hành và lợi ích mà Nhà nước đem lại cho nhân dân nên thường xuyên có phản ứng tiêu cực sau mỗi lần điều chỉnh giá (kể cả tăng và giảm), từ đó chưa tạo được sự đồng thuận trong xã hội; thẩm lậu xăng dầu qua biên giới ngày càng phức tạp, khó kiểm soát; Nhà nước thất thu ngân sách kể cả lúc giá thấp hơn và cao hơn nước lân cận do thẩm lậu xăng dầu qua biên giới. Hệ quả rất xấu của cơ chế bù giá xăng dầu kéo dài (mà người tiêu dùng vẫn hiểu là bù lỗ cho doanh nghiệp đầu mối) là việc khó chấp nhận điều chỉnh tăng giá, kể cả mức rất thấp và phản ứng mạnh trước thông tin doanh nghiệp kinh doanh xăng dầu không có hiệu quả mà luôn được Nhà nước bù lỗ. Cũng cần khẳng định rằng, chỉ khi Nhà nước bảo đảm đủ cân đối ngoại tệ cho nhập khẩu xăng dầu thì mới có thể áp dụng biện pháp bù giá. Đây chính là điểm khác biệt so với giai đoạn trước, khi mà nguồn ngoại tệ từ dầu thô và các nguồn dự trữ tập trung khác của Nhà nước đã đủ lớn. Giai đoạn từ cuối năm 2008 đến nay: Có thể nói, giai đoạn này tuy rất ngắn nhưng đã bộc lộ nhiều nhất những bất cập của cơ chế điều hành giá và thuế xăng dầu. Việc tiếp tục can thiệp giá và áp dụng một cơ chế điều hành trong điều kiện giá xăng dầu thế giới biến động rất nhanh chóng theo hai xu hướng ngược nhau đã dẫn đến một nghịch lý là: trong thời kỳ giá thế giới đã giảm sâu, Nhà nước vẫn phải bỏ một số tiền bù giá tương đương, thậm chí cao hơn so với giai đoạn giá thế giới tăng đỉnh điểm; phân khúc số tiền bù giá cho từng giai đoạn trong năm 2008 có thể thấy rõ nhận định này (khoảng 12 ngàn tỷ /11 ngàn tỷ). Bắt đầu từ ngày 15/12/2009, Nghị định số 84/2009/NĐ-CP (gọi tắt là Nghị định 84) của Chính phủ về kinh doanh xăng dầu sẽ chính thức được áp dụng thay cho Nghị định 55/2007/NĐ-CP ban hành ngày 6/4/2007. Từ năm 2007, Nghị định 55 về kinh doanh xăng, dầu cũng đã xác định mục tiêu chuyển kinh doanh xăng, dầu sang cơ chế thị trường, giảm dần sự bù lỗ của Nhà nước nhưng khi đưa vào vận hành do giá thị trường thế giới biến động phức tạp, tăng giá liên tục, thời kỳ cao điểm giá dầu thô lên tới 148 USD/thùng. Trong bối cảnh như vậy, để ổn định sản xuất và đời sống, Nhà nước tiếp tục điều hành theo hướng "tiệm cận" giá thế giới mà chưa thực hiện hoàn toàn theo cơ chế thị trường. Sự điều hành này dẫn tới việc cơ quan quản lý nhà nước phải chạy theo DN để quản lý giá, còn DN thì bị động, mỗi lần muốn tăng hoặc giảm giá đều phải xin phép, còn người tiêu dùng thì bức xúc sau mỗi lần tăng giá. Ðiều đáng nói hơn do chưa chuyển hẳn sang cơ chế thị trường, Nhà nước vẫn phải bù lỗ cho DN đầu mối kinh doanh xăng, dầu. Theo số liệu công bố của Kiểm toán Nhà nước, tổng số tiền ngân sách phải bỏ ra cấp bù cho các DN đầu mối nhập khẩu năm 2008 là 22 nghìn tỷ đồng. Trong đó, cấp bù lỗ cho Tổng công ty Xăng dầu Việt Nam là 10.775 tỷ đồng đối với các mặt hàng dầu và 4.000 tỷ đồng đối với mặt hàng xăng. Năm 2009, mặc dù thị trường thế giới giá tiếp tục biến động nhưng với quyết tâm chuyển kinh doanh xăng, dầu sang cơ chế thị trường, Nhà nước đã chấm dứt bù lỗ cho DN nhưng số nộp ngân sách Nhà nước của DN cũng bắt đầu tăng lên. Riêng Tổng công ty Xăng dầu Việt Nam dự kiến mức nộp ngân sách Nhà nước năm 2009 là 26 nghìn tỷ đồng, tăng hơn 10 nghìn tỷ đồng so với năm trước, con số này đã khẳng định kết quả của điều hành kinh doanh xăng, dầu theo cơ chế thị trường. Ðể từng bước chuyển kinh doanh xăng, dầu theo cơ chế mới, Nghị định 84 quy định rõ những điều kiện, quyền lợi, trách nhiệm của từng đối tượng trong quá trình kinh doanh xăng, dầu. Ðặc biệt là việc công khai hóa công thức tính toán hình thành giá bán lẻ xăng, dầu, công khai minh bạch để làm căn cứ giám sát quá trình tăng, giảm giá. Cũng theo quy định mới, DN sẽ được phép tự ban hành, công bố và áp dụng giá bán mà không cần đăng ký, xin phép phương án điều chỉnh giá, bỏ qua khâu kiểm tra, phê duyệt phương án như trước đây, từ đó xóa bỏ được tình trạng cơ quan quản lý "chờ" DN đăng ký giá, còn DN nhìn nhau để tăng, giảm, loại bỏ được yếu tố phi thị trường. Theo quy định mới, các DN khác nhau nhập khẩu xăng, dầu ở các thời điểm khác nhau có thể bán ra với mức giá khác nhau, nếu tiết kiệm được chi phí thì có thể đưa ra giá cạnh tranh, đồng thời tự quyết định tăng, giảm theo khung đã quy định khi giá biến động và tự chịu trách nhiệm. Việc vận hành theo cơ chế mới ngoài việc đơn giản hóa khâu quản lý vẫn bảo đảm sự chặt chẽ, còn người tiêu dùng có thể giám sát được giá bán của DN. Tính ưu việt của cơ chế mới còn được thể hiện thông qua chấm dứt bù lỗ cho DN kinh doanh xăng, dầu, giảm chi cho ngân sách Nhà nước. Nghị định này có những quy định mới về điều kiện cấp giấy phép kinh doanh xuất nhập khẩu, điều kiện sản xuất, kinh doanh phân phối xăng dầu và đặc biệt là quy định về giá bán lẻ xăng dầu sẽ được thực hiện theo cơ chế thị trường. Một trong những điểm đáng chú ý của Nghị định kinh doanh xăng dầu mới là việc Nhà nước mở rộng đối tượng được quyền tham gia kinh doanh xuất nhập khẩu xăng dầu. Theo đó, thay vì chỉ có 11 đầu mối kinh doanh xăng dầu trước đây và đều là các doanh nghiệp nhà nước, quy chế mới cho phép thương nhân chỉ cần là doanh nghiệp (không bắt buộc phải là doanh nghiệp nhà nước) đều được cấp giấy phép kinh doanh xuất nhập khẩu xăng dầu, tuy nhiên, doanh nghiệp phải đáp ứng đủ các điều kiện kinh doanh như có cơ sở vật chất kinh doanh xăng dầu (cầu cảng chuyên dụng, kho tiếp nhận xăng dầu, phương tiện vận tải xăng dầu thuộc sở hữu của doanh nghiệp, đồng sở hữu hoặc thuê dài hạn). Đây sẽ là nhân tố kích thích cạnh tranh, gia tăng các thành phần kinh tế tham gia vào thị trường kinh doanh xăng dầu, từ đó tạo ra môi trường cạnh tranh tốt hơn. Những quy định mới tại Nghị định 84 là bước tiến trong quản lý, bảo đảm Nhà nước điều hành quản lý giá xăng, dầu theo cơ chế thị trường. Vấn đề còn lại là để đưa chính sách vào cuộc sống, quyết tâm không quay trở lại cơ chế bao cấp đòi hỏi trong quá trình điều hành, cơ quan quản lý nhà nước cần có thái độ kiên định và kiên quyết vận hành hoàn toàn theo cơ chế thị trường, loại bỏ những yếu tố làm cản trở đến quá trình vận hành theo cơ chế mới, tăng cường vai trò kiểm tra, giám sát của Nhà nước. Bộ Tài chính, Bộ Công thương tổ chức kiểm tra giám sát chặt chẽ, giữ vai trò trọng tài, bảo đảm tính khách quan, công khai, minh bạch để bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng. Trong quá trình kinh doanh, những DN đầu mối không thực hiện đúng quy định phải được xử lý kịp thời, công khai hóa thông tin về sai phạm để người tiêu dùng biết. Quá trình chuyển đổi cơ chế kinh doanh sẽ còn phải đối mặt với những diễn biến phức tạp của thị trường, đòi hỏi các cơ quan quản lý Nhà nước, DN và đặc biệt là người tiêu dùng phải thích ứng với những biến động tăng, giảm giá theo quy luật thị trường, kiên trì thực hiện đúng những quy định tại Nghị định số 84 của Chính phủ. Khái quát lại, từ khi công bố chấm dứt bù giá đến nay, doanh nghiệp vẫn không có thực quyền về xác định giá bán như các văn bản quy định; Nhà nước không có biện pháp kiểm soát các doanh nghiệp kết cấu giá bán xăng để hình thành nguồn trả nợ ngân sách, tạo ra sự mấp mô về giá bán, doanh nghiệp không bình đẳng trong cạnh tranh; các văn bản mới tiếp tục ra đời song cũng không đi vào thực tế (barem thuế nhập khẩu, quỹ bình ổn giá); cơ chế