Đề tài Cơ sở lý luận và cơ sở thực tiễn của chuyển dịch kinh tế nông nghiệp ngoại thành Hà Nội

triển những vùng rau, hoa tươi, cây ăn quả có giá trị kinh tế cao chứ ít tập trung vào các cây lương thực thực phẩm. Các sản phẩm nông nghiệp tiêu thụ trên thị trường Hà Nội chủ yếu là do các tỉnh lân cận chuyển vào thủ đô, còn nông sản do nông nghiêp Hà Nội sản xuất ra chỉ chiếm một phần nhỏ. Ngoài ra các huyện ngoại thành Hà Nội thường có các làng nghề truyền thống rất nổi tiếng, tạo nguồn thu nhập lớn hơn rất nhiều so với thu nhập từ các sản phẩm nông nghiệp nên người dân cũng không quá mặn mà với công việc đồng áng. Hơn nữa, khi nước ta đã gia nhập vào WTO thì nông nghiệp ngoại thành Hà Nội lại càng phải tập trung vào các lĩnh vực trên để phát triển đáp ứng không chỉ thị hiếu của người tiêu dùng mà còn góp phần vào bảo vệ và cải tạo môi trường sống ngày càng trong sạch, tươi đẹp hơn. Với những đặc điểm trên, nông nghiệp ngoại thành Hà Nội cần chuyển dịch cơ cấu kinh tế để tránh lãng phí các nguồn lực và phát triển nông nghiệp thủ đô hài hòa với sự phát triển các ngành khác trong cơ cấu kinh tế toàn thành phố. 3. Những nhân tố ảnh hưởng đến chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp ngoại thành Hà Nội: 3.1. Vị trí địa lý: Hà Nội nằm ở vị trí trung tâm Đồng bằng Bắc Bộ, tiếp giáp với 5 tỉnh: Thái Nguyên ở phía Bắc, Bắc Ninh và Hưng Yên ở phía Đông, Vĩnh Yên và Hà Tây ở phía Tây và phía Nam. Hà Nội có diện tích tự nhiên 920,97 km2 , trong đó diện tích các huyện ngoại thành khoảng 836,67 km2. Hà Nội có 9 quận nội thành và 5 huyện ngoại thành là Sóc Sơn, Đông Anh, Gia Lâm, Thanh Trì và Từ Liêm. Các huyện ngoại thành nằm bao bọc lấy các quận nội thành, tạo nên một vành đai nông nghiệp bao quanh các khu đô thị và công nghiệp. Đại bộ phận diện tích của Hà Nội nằm trong vùng Đồng bằng châu thổ sông Hồng (với độ cao từ 5-20m so với mực nước biển). Một phần nhỏ ở phía Bắc và Tây Bắc huyện Sóc Sơn là khu vực đồi núi thuộc rìa phía Nam của dãy núi Tam Đảo (cao từ 200-400m so với mực nước biển). Nhìn chung, địa hình thấp dần từ Bắc xuống Nam và từ Tây sang Đông. Sự chênh lệch độ cao không lớn, địa hình bằng phẳng, đất đai màu mỡ rất thuận lợi cho hoạt động sản xuất nông nghiệp. 3.2. Đất đai: Hà Nội có 4 loại đất chính: + Nhóm đất bạc màu phát triển chủ yếu trên đất phù sa cổ, tập trung ở huyện Đông Anh và Sóc Sơn. + Nhóm đất phù sa phân bố đều khắp các huyện, nhưng chiếm hầu hết diện tích của các huyện Gia Lâm, Thanh Trì, Từ Liêm. + Nhóm đất đồi núi tập trung chủ yếu ở huyện Sóc Sơn, bị xói mòn nghiêm trọng do cây rừng bị chặt phá, tầng đất mỏng, nhiều nơi trơ sỏi đá. Đến năm 2002, khu vực ngoại thành Hà Nội gồm 5 huyện với 118 xã và 8 thị trấn, tổng diện tích đất đai là 83.667ha, chiếm 90,85% tổng diện tích đất tự nhiên toàn thành phố, năm 1995 diện tích của khu vực này là 86.839ha, chiếm 94,58%. Như vậy, quỹ đất đã giảm 4.350ha. Bảng 1: Tình hình biến động đất đai ở khu vực ngoại thành Đơn vị: ha Năm Các loại đất Huyện Đất nông nghiệp Đất lâm nghiệp Đất chuyên dùng Đất ở Đất chưa sử dụng Đô thị Nông thôn 1995 Từ Liêm 5.332 20 1.236 145 1.283 1.430 Gia Lâm 9.158 44 3.942 191 1.545 2.370 Đông Anh 9.989 6 3.482 103 1.972 2.650 Sóc Sơn 12.874 6.674 5.273 26 3.089 2.652 Thanh Trì 5.622 - 2.082 38 1.192 1.055 Tổng 42.975 6.717 16.015 503 9.081 10.157 2000 Từ Liêm 4.071 16 1.497 49 931 749 Gia Lâm 9.144 59 4.172 213 1.570 2.273 Đông Anh 9.942 5 3.741 109 1.941 2.419 Sóc Sơn 12.963 6.045 5.483 27 3.142 2.798 Thanh Trì 5.189 - 2.377 32 1.233 990 Tổng 41.309 6.125 17.270 430 8.817 9.229 2005 Từ Liêm 3.751 12 1.518 34 875 465 Gia Lâm 9.022 63 4.260 223 1.598 2.121 Đông Anh 9.931 4,5 3.938 111 1.932 2.239 Sóc Sơn 12.975 5.976 5.541 28 3.267 2.865 Thanh Trì 5.001 - 2.684 26 1.311 786 Tổng 40.680 6.055,5 17.941 422 8.983 8.476 Nguồn: Đinh hướng sử dụng đất đai thành phố Hà Nội đến năm 2010 Số liệu trên cho thấy sự biến động đất đai trong những năm qua (1991 - 2000) là tương đối lớn và không đều. + Đất nông nghiệp: Nhìn chung thời kỳ 1990 - 2000 đất nông nghiệp giảm. Năm 1995 giảm 617ha so với năm 1990, năm 2000 giảm 1.666ha so với năm 1995. Nguyên nhân chủ yếu là do nhiều xã của Từ Liêm đã chuyển sang các phường để thành lập các quận mới, trong đó 8 xã chuyển về quận Cầu Giấy và 4 xã về quận Tây Hồ. + Đất lâm nghiệp: Từ năm 1995 đến năm 2000 đất lâm nghiệp ở các huyện biến động không đáng kể. Riêng huyện Sóc Sơn diện tích đất lâm nghiệp giảm mạnh (năm 2000 giảm 602ha so với năm 1995). Nguyên nhân chính là do lấy đất mở đường và xây dựng… + Đất chuyên dùng: Từ năm 1995 đến năm 2000, diện tích đất chuyên dùng của các huyện tăng lên tương đối đồng đều, nguyên nhân chủ yếu là do đất xây dựng, đất giao thông, đất thủy lợi…tăng lên. + Đất ở: Nhìn chung đất ở cũng tăng lên qua các năm, đặc biệt là từ năm 1995 đến năm 2000 do tác động của quá trình phát triển đô thị. Nguyên nhân cơ bản là do sự chuyển đổi từ đất canh tác sang đất ở, do xây dựng các khu đô thị mới, do lấn chiếm… Riêng huyện Từ Liêm, đất ở năm 2000 giảm đi 448ha so với năm 1995. Nguyên nhân là do nhiều xã của Từ Liêm chuyển sang các quận mới. + Đất chưa sử dụng: Đất chưa sử dụng ngày càng giảm so với năm 1990. Năm 2000 so với năm 1995, đất chưa sử dụng của các huyện đều giảm, trong đó huyện Từ Liêm giảm mạnh nhất, giảm 681ha (47,3%) so với năm 1995. Nguyên nhân là do thành phố lấy đất để xây dựng và phát triển đô thị. 3.3.Dân số: Dân số trung bình năm 2002 của Hà Nội là 2.847.000 người, tăng gần 1,2 lần so với năm 1995 và 1,042 lần so với năm 2000, trong đó dân số các huyện ngoại thành là 1.325.800 người, chiếm 46,56% dân số toàn Thành phố, tăng gần 1,183 lần so với năm 1990. Dân số nội thành năm 2002 là 1.521.200 người, tăng gần 1,634 so với năm . Tỷ lệ này năm 2000 so với năm 1990 là 1,6 và 1,2 lần. Bảng 2: Dân số trung bình của thành phố Hà Nội thời kỳ 1990 - 2005 Đơn v ị: 1.000 người Năm 1990 1995 2000 2005 Dân sô toàn thành phố 2051,9 2335,4 2731,1 2876,3 - Nội thành 931,2 1082,4 1460,4 2056,4 - Ngoại thành 1120,7 1235,0 1273,7 1278,8 - Thành thị 1057,9 1221,2 1578,7 1871,6 - Nông thôn 994,0 1114,2 1155,4 1188,9 - Nông nghiệp 681,2 751,5 842,9 921,3 - Phi nông nghiệp 1370,7 1583,9 1891,2 2102,7 Nguồn: Quy hoạch phát triển kinh tế - xã hội Hà Nội thời kỳ 2001 - 2010 So với năm 1990, dân số thành thị năm 1995 tăng 15,7%, năm 2000 tăng 49%,năm 2005 tăng 76%. Trong khi đó so với năm 1990, dân số nông thôn năm 1995 tăng 12%, năm 2000 tăng 16,2%, năm 2005 tăng 16,9%. Dân số khu vực nông nghiệp năm 1995 tăng 0,3%, năm 2000 tăng 23,7%, năm 2005 tăng 35,2% so với năm 1990. Dân số phi nông nghiệp năm 1995 tăng 15,5%, năm 2000 tăng 37,9%, năm 2005 tăng 53,4% so với năm 1990. Theo số liệu thống kê, năm 1991 quận Hoàn Kiếm có mật độ dân số cao nhất (37.646 người/km2), gấp 55 lần so với nơi có mật độ dân số thấp nhất của thành phố là huyện Sóc Sơn (681 người/km2). Năm 2000, quận Đống Đa có mật độ dân số cao nhất (34.367 người/km2), gấp 42,5 lần so với huyện Sóc Sơn - nơi có mật độ dân số thấp nhất (808 người/km2). Ở các quận nội thành, trong 10 năm gần đây, quận Đống Đa có mật độ dân số tăng nhanh nhất (năm 2000 tăng 12.004 người/km2, gấp 1,5 lần so với năm 1991). Thời gian gần đây, dân số Hà Nội có tăng nhưng chậm hơn mức tăng dân số của cả nước. Tuy nhiên, ở các huyện ngoại thành mức tăng dân số cao hơn nội thành. Vì vậy, Hà Nội vẫn là địa phương có số dân đông, lực lượng lao động dồi dào. Mức độ tăng dân số làm cho mật độ dân số không chỉ cao ở khu vực nội thành mà ở cả khu vực ngoại thành. 3.4. Ảnh hưởng của quá trình đô thị hóa đến chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp ngoại thành Hà Nội: 3.4.1. Ảnh hưởng đến cơ cấu kinh tế ngành ở khu vực nông thôn ngoại thành: Cơ cấu kinh tế ở các huyện ngoại thành Hà Nội chịu sự tác động của rất nhiều nhân tố, trong đó có quá trình đô thị hóa. Có thể nói cơ cấu kinh tế của các huyện nông thôn ngoại thành Hà Nội vừa là nguyên nhân, vừa là sản phẩm, vừa là kết quả của quá trình đô thị hóa. Vì vậy, phân tích cơ cấu kinh tế và sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế có thể thấy rõ ảnh hưởng của đô thị hóa trên các mặt, đồng thời thấy rõ mối quan hệ đó để thông qua quá trình xác định mô hình chuyển đổi cơ cấu kinh tế, xác định đúng hướng cho quá trình đô thị hóa. Nghị quyết Đại hội Đảng bộ thành phố Hà Nội lần thứ XIII đã chỉ rõ: “Phát triển kinh tế nông thôn ngoại thành phù hợp với tiến trình đô thị hóa, phấn đấu giảm dần sự cách biệt giữa thành thị và nông thôn…” và “chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn ngoại thành theo hướng tăng nhanh tỷ trọng các ngành công nghiệp, dịch vụ, phát triển sản xuất nông nghiệp theo hướng sản xuất hàng hóa, tăng tỷ trọng các loại nông sản phẩm có chất lượng và giá trị kinh tế cao”. Trong những năm qua, cơ cấu kinh tế nông thôn ngoại thành có sự chuyển dịch theo hướng tăng tỷ trọng các ngành công nghiệp và dịch vụ, giảm tỷ trọng các ngành nông nghiệp. Trong 10 năm, cơ cấu giá trị sản xuất của công nghiệp và xây dựng trong các ngành sản xuất tăng 16,08%, bình quân mỗi năm có sự chuyển dịch theo hướng tăng là 1,61%; cơ cấu giá trị sản xuất các ngành dịch vụ có sự biến động không ổn định (vì tỷ trọng của các ngành này ở mức cao) và có xu thế giảm nhẹ, trong khi đó tỷ trọng các ngành nông nghiệp giảm tương đối nhanh (giảm 15,16% trong vòng 10 năm, bình quân mỗi năm giảm 15,16%). Bảng 3: Cơ cấu giá trị sản xuất các ngành khu vực nông thôn ngoại thành Hà Nội (Tính theo giá thực tế) Đơn vị: % Các ngành 1990 1992 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 Tổng số 100 100 100 100 100 100 100 100 100 1.Công nghiệp, xây dựng 31,7 29,2 36,5 39,3 40,6 41,6 45,1 46,44 47,78 2.Nông nghiệp 21,8 15,7 10,9 10,4 10 9,2 9 7,72 6,64 3.Dịch vụ 46,5 55,2 52,6 50,3 49,4 49,1 46 45,84 45,58 Nguồn: Báo cáo đề tài: Nghiên cứu phân tích động thái của cơ cấu kinh tế Thủ đô…Sở Kế hoạch và Đầu tư Hà Nội Điểm nổi bật về sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế các huyện ngoại thành Hà Nội là sự tác động của đô thị hóa. Ở đây, đã có sự tương đồng giữa tốc độ của đô thị hóa với tốc độ chuyển dịch cơ cấu kinh tế. Có thể thấy rõ điều này qua sự phân tích sau: Những năm trước đây, tốc độ đô thị hóa diễn ra còn chậm do sự cản trở của các cơ chế và chính sách về đất đai, về sự thu hút vốn đầu tư nước ngoài và việc hình thành các khu công nghiệp tập trung. Nhưng từ năm 1993 trở lại đây, trên cơ sở Luật Đất đai sửa đổi năm 1993, các chính sách về đất đai được ban hành với nhiều quy định thông thoáng hơn đối với sử dụng đất đai, nhất là sự chuyển đổi đất nông nghiệp sang các mục đích khác. Điều này cũng góp phần tạo điều kiện để đô thị hóa diễn ra với tốc độ nhanh hơn, dẫn đến cơ cấu kinh tế của các huyện có sự chuyển dịch nhanh. Nếu ở giai đoạn 1990 - 1992, tỷ trọng các ngành nông nghiệp và xây dựng có xu hướng giảm và có xu hướng tăng lên vào năm 1993 thì ở giai đoạn 1994 - 2000 lại có tốc độ tăng rất cao. Tỷ trọng các ngành công nghiệp và xây dựng thời kỳ 1990 - 1992 giảm 4,4% tính theo GDP và giảm 2,5% tính theo giá trị sản xuất trong cơ cấu các ngành. Giai đoạn 1994 -2000 tỷ trọng các ngành công nghiệp và xây dựng tăng 11,6% tính theo GDP và 15,9% tính theo giá trị sản xuất. Bảng 4: Cơ cấu ngành kinh tế Thủ đô (theo GDP) Đơn vị: (%) TT Ngành, lĩnh vực kinh tế 1985 1990 1995 2000 2005 1 Tổng số 100 100 100 100 100 2 Công nghiệp mở rộng 27,9 29,04 33,01 36,99 40,8 3 Dịch vụ 66,5 61,95 61,6 60,02 57,5 4 Nông-lâm-thủy sản 5,6 9,01 5,39 2,99 1,7 Nguồn: Cục Thống kê Hà Nội, năm2005 Về thực chất, sự biến đổi về tỷ trọng các ngành là do sự tác động trực tiếp của quá trình đô thị hóa. Chính quá trình đô thị hóa đã làm cho tốc độ phát triển của các ngành công nghiệp và dịch vụ tăng với tốc độ nhanh hơn tốc độ tăng của ngành nông nghiệp. Theo tổng kết của Thành ủy Hà Nội (vào tháng 5 năm 2001): trong vòng 10 năm, kinh tế ngoại thành đã có bước phát triển mạnh mẽ, toàn diện. Nếu tính cả các ngành kinh tế của Trung ương đóng trên địa bàn tốc độ tăng giá trị sản xuất bình quân của thời kỳ 1990 - 2000 là 11,5%/năm, trong đó công nghiệp và xây dựng tăng 13,9%, dịch vụ tăng 16,5%, nông nghiệp tăng 4,31%. Sự tăng trưởng nhanh, đặc biệt là sự tăng trưởng nhanh của hai nhóm ngành công nghiệp - xây dựng và dịch vụ là nguyên nhân trực tiếp của sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo xu hướng biến động trên. Đô thị hóa là nguyên nhân trực tiếp của sự tăng trưởng này. Những chuyển biến trong nông nghiệp Hà Nội giai đoạn này gắn liền với bối cảnh chuyển sang nền kinh tế thị trường và chịu sự tác động ngày càng mạnh của quá trình đô thị hóa. Ở đây đã có sự thay đổi cả về tính chất và động lực phát triển. Nông nghiệp đang từng bước chuyển sang nền nông nghiệp hàng hóa với cấu trúc đa dạng và năng động. Tốc độ tăng giá trị sản lượng tuy cao nhưng chưa có bước tiến đặc biệt trong cơ cấu. Năm 2000 so với năm 1999 cơ cấu giữa trồng trọt và chăn nuôi khu vực ngoại thành Hà Nội chưa có sự thay đổi đáng kể. Tỷ trọng ngành trồng trọt giảm nhưng vẫn chiếm tỷ lệ tương đối cao, từ 64,8% xuống còn 60,25%, ngành chăn nuôi tăng từ 35,2% lên 39,75%. Sự thu hẹp của ngành trồng trọt và sự tăng trưởng của ngành chăn nuôi trong cơ cấu nông nghiệp do tác động cảu nhiều nhân tố, nhưng phần lớn do ảnh hưởng của quá trình đô thị hóa. Ngành trồng trọt với đặc điểm cơ bản là sản xuất gắn liền với đất đai trên cả phương diện số lượng, chất lượng đất đai, vì vậy chịu ảnh hưởng lớn của quá trình đô thị hóa. Đồng thời diện tích đất nông nghiệp giảm cũng là một nguyên nhân làm cho một số hộ nông nghiệp chuyển sang phát triển ngành chăn nuôi. 3.4.2. Ảnh hưởng đến cơ cấu kinh tế vùng Sự tác động của quá trình đô thị hóa đã hình thành nên các vùng chuyên môn hóa sản xuất nông nghiệp, công nghiệp và dịch vụ cũng như cơ cấu vùng xét theo từng ngành chuyên môn hóa hẹp. Đối với các vùng chuyên môn hóa nông nghiệp: Do tác động của đô thị hóa cùng với những nhân tố tác động khác, nông nghiệp ngoại thành có sự biến đổi khá sâu sắc. Trước đây, nông nghiệp ngoại thành dưới sự tác động của cơ chế kế hoạch hóa tập trung dã hình thành một số vùng chuyên môn hóa như: chuyên môn hóa trồng rau (rau lá ở Thanh Trì, Từ Liêm; rau ăn củ và quả chủ yếu ở Gia Lâm, Đông Anh); trồng lúa, nuôi trồng thủy sản ở Thanh Trì. Nhưng, những năm gần đây do sự tác động của cơ chế thị trường và quá trình đô thị hóa, những vùng chuyên môn hóa này bị thu hẹp (ví dụ vùng rau, vùng lúa Thanh Trì, Từ Liêm, Gia Lâm) hoặc chuyển sang kinh doanh tổng hợp làm cho tính chất chuyên môn hóa bị giảm sút, đồng thời lại hình thành một cách tự phát một số vùng chuyên môn hóa mới như vùng hoa Vĩnh Tuy, Định Công ở Thanh Trì, Phú Thượng ở Tây Hồ, vùng nuôi bò sữa ở Gia Lâm, vùng cây ăn quả ở Sóc Sơn, Từ Liêm… Theo đánh giá của một số chuyên gia kinh tế, sự tác động của Nhà nước đến việc hình thành các vùng chuyên môn hóa những năm gần đây chưa nhiều, kể cả việc tác động quy hoạch, kế hoạch, qua đầu tư xây dựng kết cấu hạ tầng, qua xây dựng cơ chế chính sách…Vừa qua thành phố có chương trình sản xuất rau sạch, trong đó có quy hoạch vùng sản xuất, đầu tư kết cấu hạ tầng và khuyến khích hỗ trợ vốn, nhưng hiệu quả chưa cao do giá rau sạch còn thấp, việc tiêu thụ còn khó khăn. Vì vậy, quy mô chương trình còn hạn hẹp. Sự tác động của đô thị hóa làm quy mô đất đai của nông nghiệp bị thu hẹp, chia cắt. Sự thiếu quy hoạch làm cho nông dân không yên tâm đầu tư với quy mô lớn, thậm chí còn để lãng phí đất sản xuất nông nghiệp. Nhìn chung, nông nghiệp ngoại thành còn mang nặng tính chất phân tán, manh mún, không có sản phẩm chủ lực với quy mô lớn ở từng vùng theo hướng khai thác tiềm năng và lợi thế so sánh của từng vùng. Vì vậy, chưa có được những vùng chuyên môn hóa tập trung với các nông sản có chất lượng cao, quy mô lớn cho chế biến và xuất khẩu. Quỹ đất đai hạn hẹp của các huyện là một trong các nguyên nhân đã tác động đến thực trạng trên. Sự thiếu chủ động trong quy hoạch các vùng chuyên môn hóa cũng đã làm hạn chế đến việc hình thành các vùng chuyên môn hóa. 3.4.3. Ảnh hưởng của đô thị hóa đến nguồn lao động nông nghiệp Thực tế hiện nay cho thấy quá trình giảm dần quỹ đất canh tác do đô thị hóa đang kéo theo một bộ phận lao động nông nghiệp phải chuyển sang các hoạt động phi nông nghiệp. Lao động nông nghiệp giảm dần từ 86,6% năm 1990 xuống 83,1% năm 1995 và còn 80,9% năm 2000, trong khi đó lao động công nghiệp và lao động trong ngành thương mại, dịch vụ tăng. Tuy nhiên, sự chuyển dịch lao động còn mang tính tự phát. Các ngành nghề phi nông nghiệp có quy mô nhỏ. Bảng 5: Cơ cấu lao động ngoại thành Hà Nội giai đoạn 1990 - 2005 Đơn vị: % Ngành 1990 1995 2000 2005 1. Nông, lâm nghiệp 86,6 83,1 80,9 78,7 2. Công nghiệp - tiểu công nghiệp - xây dựng 8,6 9,6 9,2 8,9 3. Thương mại - dịch vụ 4,8 7,3 9,9 12,4 Tổng số 100 100 100 100 Để tạo chuyển biến thực sự cho nông nghiệp ngoại thành Hà Nội, cần phải cơ cấu lại lao động, chuyển dần lao động nông nghiệp hiện nay sang các hoạt động phi nông nghiệp. Lực lượng phi nông nghiệp cần phải được tổ chức lại để khắc phục những hạn chế trong tình trạng nông nghiệp vẫn còn manh mún và kém đa dạng về sản phẩm như hiện nay. a) Về số lượng lao động nông nghiệp Đô thị hóa đã tạo ra dòng di dân từ nông thôn đến đô thị, nhất là vấn đề di dân giữa nội thị và ngoại thị. Cùng với vấn đề di dân, lao động nông nghiệp cũng có sự thay đổi đáng kể. Tỷ lệ lao động nông nghiệp trong dân số nông nghiệp khá cao, từ . Mức độ tăng số lượng lao động ở khu vực ngoại thành nói chung và từng huyện ngoại thành nói riêng đều khá cao, khoảng 4% - 5% trong giai đoạn 1990 - 2000. Bảng 6: Lao động nông nghiệp ngoại thành Hà Nội (tại thời điểm 1 - 7 hàng năm) 1990 1995 2000 2005 Ngoại thành 269.945 326.377 416.301 506.225 - Sóc Sơn 71.377 97.372 118.069 138.766 - Đông Anh 67.700 85.558 105.644 125.730 - Gia Lâm 55.711 55.420 83.171 110.922 - Từ Liêm 37.164 38.698 47.171 55.644 - Thanh Trì 37.993 49.329 62.246 75.163 Nguồn: Niên giám Thống kê Hà Nội, năm 1990, 2000, 2005 Quá trình đô thị hóa đã làm mất diện tích đất nông nghiệp khá lớn, lao động nông nghiệp khu vực ngoại thành lại tăng với tốc độ tương đối cao. Điều này không thể không dẫn tới tình trạng dôi dư trong lao động nông nghiệp. Dư thừa lao động tương đối trong nông nghiệp do tác động của quá trình đô thị hóa, theo các chuyên gia nông nghiệp, năm 2000 là khoảng 7.000 người và tỷ lệ sử dụng thời gian lao động mới đạt khoảng 75% đang là vấn đề xã hội bức xúc cần giải quyết. b) Về chất lượng lao động nông nghiệp Lực lượng lao động nông nghiệp ngoại thành Hà Nội hiện nay được đánh giá là tương đối trẻ, phần lớn đã có trình độ văn hóa cấp II trở lên. Do vậy, trình độ nhận thức tương đối khá và đồng đều. Đây là yếu tố thuận lợi cho nền sản xuất hàng hóa đòi hỏi ngày càng cao các tri thức về tiến bộ khoa học kỹ thuật và công nghệ mới. Thực tế là nông nghiệp Hà Nội đã đi trước nhiều địa phương khác trong cả nước, đó là nền sản xuất nông nghiệp hàng hóa đang phát triển ở mức độ ngày càng cao. Điều đó đã có tác động chi phối tới tư duy, nhận thức và điều hành, quản lý sản xuất của hộ nông dân, của lao động nông nghiệp. Do đó, lao động nông nghiệp ngoại thành Hà Nội có nhiều cơ hội tiếp thu và ứng dụng tiến bộ khoa học kỹ thuật trong sản xuất, và hình thành nền tảng cho nền sản xuất hàng hóa gắn với thị trường có yêu cầu cao về chất lượng nông sản hàng hóa. Tuy nhiên, chất lượng lao động nông nghiệp ngoại thành Hà Nội vẫn còn thấp so với yêu cầu phát triển nền nông nghiệp đô thị. Tỷ lệ lao động nông nghiệp có trình độ từ trung cấp trở lên chỉ chiếm khoảng 1,5% lực lượng lao động nông nghiệp. Các tiến bộ kỹ thuật mới, tiên tiến chưa được phổ biến rộng rãi tới người lao động. Đầu tư cho việc nâng cao chất lượng lao động nông nghiệp còn hạn chế. Vì vậy, còn một bộ phận không lao động nông nghiệp tỏ ra lúng túng và phản ứng chậm trước yêu cầu của kinh tế thị trường. II - CƠ SỞ THỰC TIỄN Quá trình thực hiện chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp cả nước nói chung và Hà Nội nói riêng đòi hỏi giải quyết nhiều vấn đề liên quan rất phức tạp. Vì vậy để có thể thực hiện được các mục tiêu kinh tế - xã hội đã đề ra, trong quá trình xây dựng và thực hiện chuyển dịch, chúng ta nên tham khảo kinh nghiệm của các quốc gia và các vùng đã tiến hành thành công. Dưới đây là một số kinh nghiệm có thể học hỏi: 1. Kinh nghiệm về quản lý và giải quyết vấn đề dư thừa lao động trong quá trình chuyển dịch cơ cấu nông nghiệp của Trung Quốc 1.1. Phát triển các xí nghiệp địa phương để thu hút việc làm, giảm sức ép thất nghiệp Cho đến nay, các doanh nghiệp địa phương đóng vai trò chính trong việc thu hút lực lượng lao động dôi dư. Các chính sách đầu tư của nhà nước đã thúc đẩy sự phát triển của các doanh nghiệp địa phương. Trong những năm đầu tiên có tới 20% trong số tổng thu nhập của người dân nông thôn là từ các doanh nghiệp địa phương. Ở những vùng phát triển hơn, tỷ lệ này lên tới trên 50%. Năm 1992, tổng giá trị sản lượng công nghiệp nông thôn lần đầu tiên chiếm trên 50% tổng giá trị sản lượng xã hội, số lượng lao động làm việc trong khu vực này cũng tăng lên đáng kể, lên đến hàng trăm triệu người. Đây là dấu hiệu cất cánh của công nghiệp hóa nông thôn Trung Quốc mà ưu tiên hàng đầu là tạo ra cơ hội việc làm cho lao động dư thừa. Tốc độ tăng trưởng cao của các doanh nghiệp địa phương đã tạo ra rất nhiều cơ hội việc làm cho lực lượng lao động dôi dư ở khu vực nông thôn. Đã xuất hiện hai mô hình công nghiệp hóa nông thôn đó là mô hình các nhân ở phía Nam tỉnh Giang Tô và mô hình tập thể ở thành phố Giang Châu. Khuyến khích xây dựng các doanh nghiệp địa phương là một trong những giải pháp quan trọng của Trung Quốc nhằm giải quyết vấn đề việc làm nông thôn, góp phần giảm sức ép về việc làm. Đây là một bài học bổ ích cho chúng ta trong quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp, nông thôn hiện nay. 1.2. Xây dựng các đô thị quy mô vừa và nhỏ để giảm bớt lao động nhập cư ở các thành phố lớn 1.2.1. Vai trò của các đô thị nhỏ trong việc giảm bớt lao động nhập cư vào các thành phố lớn Sự phát triển các đô thị nhỏ ở các vùng nông thôn sẽ thu hút lao động dư thừa, góp phần tối đa hóa việc phân bổ các nguồn lực ở các khu vực và thu hẹp khoảng cách giữa các thành phố và vùng nông thôn. Các đô thị mới được thành lập ở các vùng nông thôn thúc đẩy nhu cầu về phát triển công nghiệp nông thôn và là nền tảng cho quá trình chuyển đổi bộ mặt xã hội của nông thôn. Vai trò của các thành phố nhỏ là phân bổ các sản phẩm nông nghiệp và các sản phẩm phụ, trong vòng 10 trở lại đây, các đô thị nhỏ đã trở thành trung tâm sản xuất, dịch vụ, giải trí cũng như giáo dục và thông tin. Do vậy, người nông dân không còn phải quan tâm nhiều đến quy mô của đô thị là lớn hay nhỏ như trước kia. Sự phát triển của các đô thị nhỏ thúc đẩy quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp và thu hẹp khoảng cách giữa thành thị và nông thôn. 1.2.2. Các lợi thế của đô thị nhỏ trong việc thu hút lao động dư thừa ở nông thôn Trước tiên, ở các đô thị nhỏ có nhiều cơ hội việc làm hơn bởi các đô thị này có dân số thấp. Những ngành công nghiệp mới sẽ có khả năng thu hút nhiều lao động hơn. Những người nông dân có kỹ năng sẽ có cơ hội tham gia vào các ngành công nghiệp và dịch vụ mà không phải tham gia vào sản xuất nông nghiệp. Những đô thị nhỏ nằm giữa các thành phố và khu vực nông thôn sẽ đem lại cho nó những đặc trưng về lối sống của cả hai khu vực nên những người nông dân ở đây sẽ dễ dàng định cư hơn là các thành phố lớn. Các chi phí ở đây cũng thấp hơn các thành phố lớn và đặc biệt hơn, về mặt giao thông, những đô thị này sẽ thuận lợi hơn cho việc gia nhập của nông dân ở các vùng lân cận. Những người nhập cư vào các đô thị nhỏ có thể dễ tìm được việc làm nhanh hơn so với các đô thị lớn. Ngoài ra, ở các đô thị nhỏ, người nông dân sẽ dễ dàng hơn trong việc khởi sự kinh doanh, vì ở đây có điều kiện cạnh tranh thấp hơn và yêu cầu vốn ít hơn. 2. Nông nghiệp Thành phố Hồ Chí Minh: 2.1. Cơ cấu sản xuất nông nghiệp: Có thể thấy biến động cơ cấu sản xuất nông nghiệp của ngoại thành thành phố Hồ Chí Minh trước hết qua biến động cơ cấu đất nông nghiệp nói chung và đất canh tác một số nhóm cây trồng chính nói riêng. Bảng 7 : Tình hình sử dụng đất ở thành phố Hồ Chí Minh thời kỳ 1999 - 2000 Đơn vị: 1.000 ha Loại đất 1990 1995 2000 Chênh lệch 2000 - 1995 2000 - 1990 Tổng diện tích 209,376 209,377 209,501 126 126 I. Đất nông nghiệp 101,461 99,164 95,288 -3,876 -6,173 - Đất trồng cây hàng năm 80,824 75,289 68,712 -6,577 -12,112 - Đất vườn tạp 12,068 12,068 11,294 -0,774 -0,774 - Đất trồng cây lâu năm 6,186 7,822 10,856 3,034 4,670 - Đất có dùng vào chăn nuôi 0,063 0,276 0,277 0,001 0,214 - Đất có mặt nước trồng thủy sản 2,320 3,710 4,149 0,440 1,829 II. Đất lâm nghiệp 33,360 34,658 33,472 -1,185 -158 - Rừng tự nhiên 12,962 10,150 -2,811 10,150 - Rừng trồng 21,694 23,322 1,628 23,322 - Đất ươm cây t