Đề tài Đình Bẳng Môn- Giá trị văn hóa, nghệ thuật

trïng víi qu¸ tr×nh kinh tÕ ngµy cµng thÞnh ®¹t, häc vÊn ngµy ®­îc më mang cña Bét Th¸i. Trong kh«ng khÝ khoa cö thÞnh ®¹t cña triÒu Lª, c¸c vÞ cã häc thøc vµ t©m huyÕt víi sù häc cña lµng ®· ®Ò xuÊt më réng ®×nh B¶ng M«n. T×nh h×nh nµy dÉn ®Õn viÖc cÇn cã mét kiÕn tróc võa ®¶m b¶o chøc n¨ng tÝn ng­ìng (thê thµnh hoµng NguyÔn Tuyªn) l¹i võa ®¶m tr¸ch mét yªu cÇu thÕ tôc míi (chèn t«n vinh sù häc vµ c¸c vÞ ®ç ®¹t trong khoa cö cña lµng ngµy mét nhiÒu) nªn ®×nh B¶ng M«n ®­îc chó ý söa ch÷a, t«n t¹o l¹i, vµ còng cã thÓ trong giai ®o¹n nµy, bè côc ch÷ §inh míi ®­îc xuÊt hiÖn. T­ liÖu lÞch sö cho thÊy ®×nh B¶ng M«n ®­îc tu söa lín d­íi triÒu Lª. Vµo n¨m 1743, quan ¸n sø xø NghÖ An lµ cô NguyÔn §iÒn (ng­êi ®ç H­¬ng cèng khoa thi n¨m T©n Hîi-1731) vÒ nghØ h­u t¹i lµng ®· chñ tr× ®øng ra tu söa, t«n t¹o l¹i. Trong s¸ch “Lµng nghÒ thñ c«ng vµ lµng nghÒ khoa b¶ng thêi phong kiÕn ë ®ång b»ng s«ng M·” cña TS Hµ M¹nh Khoa l¹i cho r»ng ®×nh B¶ng M«n ®­îc tu söa l¹i trªn nÒn cò vµo kho¶ng n¨m C¶nh H­ng thø 11 (1750), ®êi vua Lª HiÕn T«ng. Lóc nµy, ®×nh B¶ng M«n ®­îc më réng vÒ quy m« to lín h¬n so víi tr­íc kia ®Ó ®¶m b¶o viÖc tËp trung sinh ho¹t tÝn ng­ìng vµ lµm n¬i lui tíi cña nh÷ng ng­êi theo nghiÖp khoa cö cña lµng. Mét chi tiÕt thó vÞ liªn quan ®Õn ®×nh B¶ng M«n lµ V¨n chØ cña lµng hiÖn nay ®Æt c¹nh ®×nh vèn tr­íc ®©y kh«ng n»m ë vÞ trÝ nµy. Nã ®­îc ®Æt t¹i x· Ho»ng L­u. Nh­ng t­¬ng truyÒn chØ sau mét ®ªm, V¨n chØ ®· ®­îc c¸c ©m binh khiªng vÒ ®Æt ngay s¸t c¹nh ®×nh B¶ng M«n. V¨n chØ lµ n¬i ®Ó c¸c bËc Tóc Nho, c¸c nho sinh trong vïng, xu©n thu nhÞ kú, tô héi ®µm ®¹o v¨n ch­¬ng, th¬ phó. HiÖn nay, V¨n chØ cßn l¹i nÒn cò, mét vµi tÊm bia ®­îc kh¾c l¹i, nh­ng dÊu vÕt cho thÊy ®©y lµ V¨n chØ hµng huyÖn vµo lo¹i lín ë Thanh Ho¸. V¨n chØ huyÖn ®­îc chuyÓn vÒ s¸t sau ®×nh B¶ng M«n kh¼ng ®Þnh, viÖc B¶ng M«n ®­îc coi träng nh­ mét biÓu t­îng, “l¸ cê” cho ®¹o häc cña ng­êi x­a kh«ng nh÷ng cña Ho»ng Léc mµ chung cho c¶ vïng ®Êt häc Ho»ng Ho¸ cña xø Thanh. Chi tiÕt nµy cho thÊy, chØ tõ thêi NguyÔn, vÊn ®Ò häc vÊn, khoa cö, nh÷ng ng­êi ®ç ®¹t cao míi ®­îc ®em vµo t«n vinh trong ®×nh lµng, thêi gian tr­íc ®ã, chøc n¨ng tÝn ng­ìng cña ®×nh chiÕm vÞ trÝ chñ yÕu. QuÇn thÓ kiÕn tróc cßn l¹i ®Õn nay bao gåm 2 d·y nhµ: toµ TiÒn ®­êng n»m phÝa ngoµi vµ toµ HËu cung n»m däc phÝa bªn trong, t¹o thµnh bè côc h×nh ch÷ §inh. -Nhµ HËu cung gåm mét nhµ èng muèng cßn kh¸ nguyªn tr¹ng, cã niªn ®¹i xÐt theo phong c¸ch nghÖ thuËt ch¹m kh¾c gç hiÖn cßn thuéc thÕ kû XVII. DÊu vÕt trïng tu ghi trªn th­îng l­¬ng “Kh¶i §Þnh mËu ngä niªn cöu nguyÖt thÊt nhËt träng tu ®¹i c¸t” th× cho thÊy nã ®­îc tu söa vµo n¨m MËu Ngä niªn hiÖu Kh¶i §Þnh (1918). -Nhµ TiÒn ®­êng: trªn th­îng l­¬ng cã ghi “B¶o §¹i b¸t niªn tuÕ thø quý dËu tam nguyÖt c¸t nhËt träng tu ®¹i c¸t v­îng”, nh­ vËy, c«ng tr×nh nµy ®­îc söa ch÷a vµo n¨m B¶o §¹i thø 8 (1933). Còng t­¬ng tù nh­ di tÝch ®Òn TrÇn Kh¸t Ch©n (VÜnh Léc), c«ng tr×nh nµy ®­îc kiÕn tróc khung m¸i kÕt cÊu b»ng gç, nªn qua h¬n 400 n¨m, ®· qua nhiÒu lÇn trïng tu, kÕt qu¶ lµ nhiÒu líp v¨n ho¸ ®an xen trªn c¸c phÇn kiÕn tróc cña di tÝch. VÊn ®Ò chóng t«i nªu lªn ë ®©y lµ c¸c di vËt v¨n hãa t¹i B¶ng M«n ®×nh hiÖn cßn cã gi¸ trÞ hÕt søc ®Æc biÖt, cÇn ®­îc b¶o tån vµ nghiªn cøu ®Çy ®ñ. Nhµ HËu cung cña ®×nh B¶ng M«n lµ mét kiÕn tróc ®éc lËp mang ®Ëm nhiÒu gi¸ trÞ cña nghÖ thuËt kiÕn tróc thÕ kû XVII. Cã thÓ nhµ TiÒn ®­êng x­a kia lµ lo¹i nhµ TiÒn tÕ, kÕt dÝnh vµo ®èc nhµ HËu cung, kiÓu nh­ ë hai nÕp nhµ cæ phÇn HËu cung ®Òn thê TrÇn Kh¸t Ch©n hiÖn cßn. Nh­ng t¹i ®©y, ng­êi ta ®· th¸o bá nÕp nhµ ngang, mµ thay b»ng mét nhµ ngang lín h¬n nhiÒu (nÕp nhµ ngang TiÒn ®­êng 5 gian nh­ hiÖn cã). §iÓm ®Æc tr­ng cña kiÕn tróc nhµ HËu cung ®×nh B¶ng M«n lµ: tÝnh nguyªn gèc cña mét hËu cung cßn kh¸ nguyªn tr¹ng mang phong c¸ch nghÖ thuËt kiÕn tróc thÕ kû XVII. KiÕn tróc HËu cung hoµn toµn kÕt cÊu b»ng chÊt liÖu gç, duy nhÊt t­êng hËu lµ g¹ch míi x©y. PhÇn lín kÕt cÊu kiÕn tróc nhµ HËu cung ®Òu ®­îc phñ kÝn b»ng ch¹m kh¾c, ®Æc biÖt lµ bÒ mÆt cöa ra vµo, c¸c bé v× bao gåm xµ ngang, gi¸ chiªng, chång r­êng, r­êng n¸ch… Ch­¬ng 2 NghÖ thuËt kiÕn tróc- ®iªu kh¾c ë ®×nh B¶ng M«n 2.1. NghÖ thuËt kiÕn tróc 2.1.1. Kh«ng gian kiÕn tróc ë ®×nh B¶ng M«n KiÕn tróc ®×nh lµng ViÖt th­êng cã mét kh«ng gian réng lín, ®iÒu nµy b¾t ®Çu b»ng viÖc c¸c c«ng tr×nh kh«ng chØ bao gåm phÇn tÕ tù (nh­ tiÒn ®­êng, trung ®­êng, hËu cung) mµ cßn cã c¸c ®¬n nguyªn kh¸c phô trî, ch¼ng h¹n t¶ vu, h÷u vu, s©n ®×nh, thÇn ®¹o, bia ký, b×nh phong, giÕng n­íc, cæng nghi m«n, kh«ng gian cæ thô...®¶m b¶o hµi hßa gi÷a môc ®Ých sö dông vµ trang trÝ. Tuy vËy, ®«i khi nh÷ng h¹ng môc nµy chØ lµ nh÷ng yÕu tè h÷u c¬ hîp thµnh tæng thÓ kiÕn tróc ®×nh lµng, nÕu ®Æt trong mét kh«ng gian sinh ho¹t céng ®ång, kh«ng gian cña nã kh«ng chØ ®Þnh h×nh ®¬n thuÇn b»ng m« tÝp: c©y ®a-bÕn n­íc-s©n ®×nh mµ ph¶i lµ ®iÓm chiÕu liªn kÕt víi c¸c c«ng tr×nh v¨n hãa kh¸c. Kh«ng gian cña B¶ng M«n kh«ng ®¬n thuÇn lµ khu vùc t©m linh vµ thùc hµnh thÕ tôc lµ ®×nh lµng. Nã ph¶i ®Æt trong bèi c¶nh biÓu t­îng tinh thÇn cña Bét Th¸i vµ nh­ vËy nã ph¶i cã diÖn m¹o réng h¬n nhiÒu so víi quy m« hiÖn t¹i ngµy nay. N»m vµo vÞ trÝ trung t©m cña lµng, bªn c¹nh lµ hµng lo¹t c¸c di tÝch tÝn ng­ìng quan träng: nhµ thê tiÕn sÜ Bïi Kh¾c NhÊt, nhµ thê NguyÔn Quúnh, chïa Thiªn Nhiªn, V¨n chØ x· Ho»ng Léc, cÇu §­êng Bét, chî Qu¨ng...hîp thµnh mét tæ hîp kh«ng gian mang tÝnh chÊt v¨n hãa-th­¬ng m¹i. N»m vµo ®Þa thÕ cao r¸o, b»ng ph¼ng, trung t©m cña c¸c con ®­êng ng­îc xu«i, giao l­u tèt víi c¸c x· trong huyÖn Ho»ng Hãa, phÝa kh«ng xa lµ cöa s«ng M· vµ c¸c di tÝch quan träng cña nÒn v¨n hãa cæ §«ng S¬n næi tiÕng. Ph¶i thÕ ch¨ng, tõ rÊt sím ng«i lµng cæ nµy kh«ng dï vÉn nh­ bao lµng quª n«ng nghiÖp thuÇn ph¸c kh¸c, vÉn cã yÕu tè kinh tÕ th­¬ng m¹i len lái, t¹o thµnh nh÷ng kÕt qu¶ tèt ®Ñp vÒ sau, nhÊt lµ vÒ sù häc hµnh, thi cö. H¹t nh©n quan träng h×nh thµnh kh«ng gian v¨n hãa cho ®×nh B¶ng M«n lµ V¨n chØ cña lµng. Tr­íc ®©y, V¨n chØ -M«i tr­êng tù nhiªn: DÔ nhËn thÊy, B¶ng M«n ®¶m b¶o ®­îc mét kh«ng gian tiªu chuÈn cña ®×nh lµng, mÆt b»ng réng r·i, phÝa tr­íc lµ cæng nghi m«n cao vót, tho¸ng ®·ng, tr­íc mÆt tuy kh«ng cã s«ng, hå nh­ng vÉn ®¶m b¶o yÕu tè “tô thñy” trong c¸c c«ng tr×nh kiÕn tróc cæ víi giÕng lµng phÝa tr­íc. Bªn h«ng lµ V¨n chØ cña lµng -MÆt b»ng s©n ®×nh kh«ng nh­ mét sè ng«i ®×nh kh¸c theo kh¶o s¸t cã ®é dèc thÊp, ®é cao tõ s©n chÝnh cña tiÒn ®­êng so víi nÒn g¹ch tiÒn ®­êng chØ vµo kho¶ng 30cm, thÊp h¬n nhiÒu so víi c¸c c«ng tr×nh lµ ®×nh lµng. Mét sè ®×nh lµng B¾c Bé, nh­ T©y §»ng, Chu QuyÕn (Hµ Néi) mµ nhÊt lµ M«ng Phô (S¬n T©y, Hµ Néi) kho¶ng c¸ch nµy lµ kh¸ cao, T©y §»ng ®¹t kho¶ng 50cm, trong khi M«ng Phô lªn ®Õn 60cm. Mét sè ®×nh lµng ë Thanh Hãa, ®é cao kho¶ng c¸ch nµy còng t­¬ng ®èi lín nh­ Quan Chiªm, §« Mü, ®×nh Trung (Hµ Trung, Thanh Hãa) lu«n ®¹t ®é cao tèi thiÓu gi÷a mÆt ph¼ng s©n vµ mÆt ph¼ng sµn cña ®×nh tõ 45-50cm. T¹i sao ®é cao cña ®×nh B¶ng M«n l¹i kh«ng lín? cã thÓ lý gi¶i theo h­íng chøc n¨ng cña nã. Mét khi yÕu tè trung t©m tÝn ng­ìng cña lµng (thê thµnh hoµng) ph¶i chia sÎ víi môc ®Ých thÕ tôc (n¬i héi häp khoa cö) th× viÖc ®¶m b¶o kiÕn tróc hµi hßa lµ mét viÖc ph¶i ®­îc tÝnh ®Õn. V× lÏ vËy, nÒn mãng cña nã kh«ng ®­îc qu¸ cao t¹o t©m lý lµ chèn uy nghiªm dµnh riªng cho viÖc thê cóng vµ còng kh«ng qu¸ thÊp ®Ó dÔ hiÓu nhÇm nã lµ mét kiÕn tróc d©n sinh b×nh th­êng. -S©n chÝnh: +Réng kho¶ng: ....m2 +Xung quanh l¸t g¹ch khæ 20x20cm. S©n ®×nh phÝa tr­íc th«ng tho¸ng, phÝa ngoµi cïng lµ nghi m«n cña ®×nh, c¸c nghi m«n nµy ®­îc lµm vµo giai ®o¹n sau nµy, chÊt liÖu b»ng g¹ch v÷a, t¹o t¸c kiÓu phæ biÕn trong c¸c ®×nh lµng ViÖt. Cét nanh cao vót, bèn c¹nh soi chØ, trªn lµ c¸c con nghª nh×n xuèng, bèn phÝa nã cét lµ c¸c h×nh chim ph­îng chÇu. +Xung quanh s©n chÝnh cã t­êng bao quanh, phÝa ngoµi di tÝch hiÖn cßn mét giÕng g¹ch, t¹o t¸c rÊt ®éc ®¸o, víi kü thuËt xÕp g¹ch xÐo khÐo lÐo, c¸c viªn g¹ch ®­îc xÕp so le, t¹o thµnh h×nh x­¬ng c¸ hay nh­ c¸ch bè trÝ c¸c l¸ trªn tµu dõa. Lßng giÕng trßn, víi ®­êng kÝnh kho¶ng....m. Mét sè nhµ nghiªn cøu mü thuËt cæ ®o¸n ®Þnh ®©y lµ kiÓu GiÕng Ch¨m (GiÕng Hêi) th«ng qua kü thuËt gièng víi c¸c giÕng do ng­êi Ch¨m x©y dùng. LÇn gië l¹i lÞch sö, quan ®iÓm ®ã kh«ng ph¶i kh«ng cã c¨n cø, khi ta biÕt r»ng nhiÒu lµng x· ë xø Thanh, trong lÞch sö tõng lµ n¬i tËp trung vµ tiÕp nhËn nhiÒu tï binh Chiªm thµnh vÒ lµm gia n« trong c¸c ®iÒn trang cña quý téc, quan t­íng triÒu ®×nh. RÊt cã thÓ c¸c gia n« ng­êi Ch¨m ®· tõng sinh sèng t¹i lµng lµ chñ nh©n cña giÕng nµy, ®©y h¼n lµ mét chi tiÕt quan träng ®Ó t×m hiÓu râ thªm vÒ lÞch sö x©y dùng ®×nh B¶ng M«n. -§­êng thÇn ®¹o cña ®×nh B¶ng M«n vÒ c¬ b¶n ®­îc hiÖn râ, kh«ng mang tÝnh h×nh thøc nh­ c¸c c«ng tr×nh ®×nh lµng kh¸c t¹i Thanh Hãa, ®­êng thÇn ®¹o cña ®×nh hoµn toµn kh«ng mang tÝnh chÊt “trang trÝ”. §­êng thÇn ®¹o (linh ®¹o) rÊt quan träng víi B¶ng M«n, nã lµ con ®­êng thiªng dÉn vµo di tÝch, con ®­êng ®i cña thµnh hoµng linh thiªng vµ quan träng, con ®­êng “chÝnh trùc” vinh danh, ng­êi “qu©n tö” (c¸c vÞ ®¹i khoa, ng­êi ®ç ®¹t). ChiÒu dµi ®­êng thÇn ®¹o kho¶ng...m, ®é réng....m, lµ s¶n phÈm kiÕn tróc cña thêi NguyÔn, th«ng qua c¸ch thøc bè trÝ linh vËt bè trÝ ®¨ng ®èi hai bªn cho biÕt yÕu tè thø bËc, t«n ty trËt tù rÊt ®­îc coi träng. -Bia ký: tÊm bia hiÖn cßn ®Õn nay ®­îc l­u gi÷ t¹i lµng nh­ mét cuèn sö cña Ho»ng Bét lµ tÊm “§­êng Bét kiÒu bi”, néi dung cña nã chñ yÕu nãi vÒ viÖc h­ng c«ng, tu söa cÇu ®­êng bét, võa lµ nót giao th«ng huyÕt m¹ch, võa thÓ hiÖn sù h­ng thÞnh cña vïng ®Êt häc. -Kh«ng gian kiÕn tróc tr­íc thÕ kû thø XIX-XX +Theo t­ liÖu lÞch sö vµ phong c¸ch kiÕn tróc, còng nh­ thÇn ph¶ ®×nh B¶ng M«n, chÝ Ýt ng«i ®×nh còng cã lÞch sö ngãt nghÐt h¬n 300 n¨m. Tuy nhiªn, viÖc nhËn thøc mét c¸ch râ rµng diÖn m¹o ban ®Çu cña nã t­¬ng ®èi h¹n chÕ. Víi ®Æc tr­ng kiÕn tróc gç truyÒn thèng ViÖt qua c¸c thêi kú lµ kh«ng bÒn v÷ng, nÆng tÝnh ch¾p v¸, t­ liÖu h×nh ¶nh l­u tr÷ còng rÊt giíi h¹n (c«ng nghÖ nµy chØ cã tõ thêi Ph¸p thuéc), v× vËy kh«ng gian kiÕn tróc cña nã tr­íc ®©y (kho¶ng thÕ kû XIX-XX) chñ yÕu ®­îc nhËn thøc qua t­ liÖu d©n gian vµ suy ®o¸n th«ng qua kh¶o s¸t khoa häc. §iÒu ch¾c ch¾n, kiÕn tróc ch÷ §inh ®· ®­îc ®Þnh h×nh vµ tån t¹i ®Õn ngµy nay. Qua niªn ®¹i c¸c linh thó chÇu hai bªn cho phÐp nghÜ ®Õn viÖc ®· xuÊt hiÖn ®­êng thÇn ®¹o dÉn vµo s©n nhµ tiÒn ®­êng. GiÕng cæ phÝa tr­íc (nghi ngê chñ nh©n lµ ng­êi Ch¨m), víi kü thuËt x©y dùng vµ c¸ch thøc t¹o t¸c th× cã thÓ, nã cßn cã mÆt sím h¬n thêi ®iÓm thÕ kû XIX-XX, cã lÏ nã ®­îc lµm tõ khi cã nh÷ng nhãm tï binh ng­êi Ch¨m ®Çu tiªn ®Õn lao ®éng vµ sinh sèng t¹i ®©y. Còng rÊt cã thÓ, víi -Kh«ng gian kiÕn tróc ngµy nay 2.2.Gi¸ trÞ v¨n ho¸ cña nghÖ thuËt kiÕn tróc ®×nh B¶ng M«n -Sù ®éc ®¸o cña kiÕn tróc ®×nh B¶ng M«n (c¸c líp v¨n ho¸ ®­îc b¶o l­u t¸ch b¹ch gi÷a nhµ tiÒn ®­êng vµ nhµ hËu cung, cã niªn ®¹i c¸ch nhau trªn 200 n¨m) -Ng«n ng÷ kiÕn tróc cña hai ®¬n nguyªn kiÕn tróc nhµ tiÒn ®­êng vµ nhµ hËu cung mang theo hai phong c¸ch cña hai thêi kú lÞch sö kh¸c nhau (th«ng qua cÊu tróc tæng thÓ, kÕt cÊu, kÝch th­íc, biÓu c¶m thÈm mü vµ c«ng n¨ng) -KiÕn tróc nhµ tiÒn ®­êng Mét c¨n nhµ ë cña tÇng líp b×nh d©n, mét dinh thù cña quý téc, quan l¹i vµ mét kiÕn tróc tÝn ng­ìng cña ng­êi ViÖt cã nh÷ng nÐt kh¸c nhau g×? Ch¾c ch¾n lµ diÔn biÕn theo xu h­íng ®­a kiÕn tróc tho¸t x¸c tõ mét n¬i tró ngô tù nhiªn cña con ng­êi, chuyÓn dÇn ®Õn mét kiÕn tróc võa lµ n¬i ë cña ng­êi sèng, võa lµ n¬i thê tù nh÷ng ng­êi qu¸ cè, ®Õn mét kiÕn tróc chuyªn phôc vô cho ho¹t ®éng tÝn ng­ìng? Trong kiÕn tróc t«n gi¸o cña ng­êi ViÖt, rÊt Ýt cã c«ng tr×nh sö dông chÊt liÖu ®¸ víi mét quy m« ®å sé ®­îc ch¹m kh¾c phñ kÝn hµng v¹n mÐt vu«ng liªn hoµn nh­ ë Angkok hay Borobudure. MÆt kh¸c, kiÕn tróc ViÖt chñ yÕu cßn l¹i ngµy nay cho thÊy cã mét diÔn biÕn chËm h¬n mét nhÞp so víi trong khu vùc. C¸c c«ng tr×nh kiÕn tróc chïa, mét lo¹i kiÕn tróc ®iÓn h×nh sím ®­îc nhµ n­íc quan t©m x©y dùng còng chØ cã tõ thêi Lý (TK XI). PhÇn lín c¸c c«ng tr×nh kiÕn tróc nµy còng sö dông chÊt liÖu hçn hîp ®¸- g¹ch nung- gç, cµng vÒ sau sè l­îng vËt liÖu ®¸ trong kiÕn tróc gi¶m dÇn. Trong khi ®ã kiÕn tróc nhµ ë (bao gåm c¶ kiÕn tróc dinh thù cña quý téc) th× chñ yÕu b»ng gç, nh­ng ngµy nµy nh÷ng c«ng tr×nh kiÕn tróc gç cßn l¹i còng kh«ng thÓ cã niªn ®¹i sím h¬n thÕ kû XIX, tuy nhiªn mét sè ®×nh, ®Òn, chïa, víi nhiÒu m¶ng ch¹m kh¾c gç cã niªn ®¹i muén, Ýt nhÊt còng tõ XVII. MÆt kh¸c mét ®Æc tr­ng trong kiÕn tróc ViÖt lµ tÝnh møc ®é, c¶ vÒ quy m« vµ h×nh thøc, ®Æc biÖt kh«ng ph¸t triÓn theo chiÒu cao mµ th­êng hoµ víi thiªn nhiªn. KiÕn tróc ®×nh lµng ViÖt qua c¸c thêi kú, mang nh÷ng h×nh thøc kiÕn tróc kh¸c nhau, kh«ng chØ biÓu hiÖn ë kh«ng gian kiÕn tróc víi nh÷ng c¸ch x¾p xÕp ngo¹i thÊt (cæng ®×nh, s©n ®×nh, nhµ tiÒn tÕ, kho, giÕng n­íc) vµ hÖ thèng kiÕn tróc néi thÊt (nÒn mãng, gian thê chÝnh, bµn thê Thµnh Hoµng lµng, ®å thê, kiÕn tróc c¸c gian, trang trÝ c¸c m¶ng kiÕn tróc ë c¸c vÞ trÝ kh¸c nhau), ®©y lµ c¶ mét hÖ t­ liÖu lÞch sö quý gi¸ mµ ngµy nay chóng ta cã thÓ ng­îc t×m l¹i nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ ViÖt truyÒn thèng quý hiÕm. §×nh lµng Thanh Ho¸ chiÕm mét sè l­îng t­¬ng ®èi lín trong c¸c thÓ lo¹i kiÕn tróc gç truyÒn thèng ë Thanh Ho¸ cßn l¹i ®Õn ngµy nay. PhÇn lín c¸c ®×nh lµng ë Thanh Ho¸ ®Òu ®­îc khëi dùng tËp trung vµo thêi kú Nhµ NguyÔn. Do ra ®êi muén h¬n c¸c ®×nh lµng phÝa B¾c (so víi T©y §»ng, Chu QuyÕn, Phï L­u, §×nh B¶ng...) V¾ng bãng ®Ò tµi sinh ho¹t d©n gian trªn c¸c ®×nh lµng xø Thanh. Ch­a cã mét h×nh thøc hån nhiªn, t­¬i vui, d©n d· víi nh÷ng c¶nh trai g¸i ghÑo nhau, c¶nh ca móa ®ïa giìn, c¶nh chî lµng, c¶nh héi hÌ nh­ ch¹m kh¾c ë c¸c ®×nh T©y §»ng, §×nh B¶ng… Kh«ng t×m thÊy mét thøc kiÕn tróc cã tÝnh hoµn chØnh nghiªm chÆt, víi mét kh«ng gian néi thÊt, gian gi÷a cã g¸c ban thê Thµnh hoµng ®Çy ®ñ trong ®å ¸n kiÕn tróc. Tuy vËy còng cã vµi n¬i, ®­îc x©y thªm hËu cung mét c¸ch ch¾p v¸, ch¾c ch¾n lµ cña thêi sau. Mét ®iÒu dÔ nhËn ra nÐt ®Æc tr­ng cña ®×nh lµng xø Thanh lµ kh«ng gian kiÕn tróc kh¸ réng lín, thÓ hiÖn ­u thÕ cña vïng ®Êt ch­a ph¶i bÞ søc Ðp vÒ mËt ®é d©n sè nh­ phÝa B¾c. H¬n n÷a yÕu tè v¨n ho¸ Nho gi¸o ®­îc biÓu hiÖn râ nÐt trong tÊt c¶ sù bµi trÝ vµ ch¹m kh¾c. Ng­êi ta nhËn thÊy c¸c häa tiÕt trang trÝ mang tÝnh nhÊt qu¸n lµ "tø linh, tø quý" hoÆc sù biÕn ®iÖu cña linh vËt, linh ®iÓu, hoa l¸ tù nhiªn. VÒ mÆt mËt ®é ph©n bè ®×nh lµng hiÖn cßn, th× Hµ Trung, Yªn §Þnh, Ho»ng Ho¸ lµ nh÷ng ®Þa ph­¬ng cã sè l­îng ®×nh nhiÒu h¬n c¶. HÇu hÕt c¸c c«ng tr×nh nµy ®Òu ®­îc khëi dùng, trïng tu lín vµo nh÷ng n¨m c¸c vua NguyÔn trÞ v×. MÆt kh¸c, nh÷ng c«ng tr×nh mang gi¸ trÞ tiªu biÓu cña kiÕn tróc ®×nh lµng xø Thanh, nh­ tÝnh hoµnh tr¸ng vÒ kh«ng gian, tÝnh ch¾c ch¾n vÒ cÊu tróc, tÝnh d¶n dÞ vµ b×nh d©n vÒ néi thÊt, tÝnh nghiªm chÆt vÒ kh¾c ho¹ trang trÝ theo tinh thÇn Nho gi¸o ®Òu tËp trung ë c¸c ®Þa ph­¬ng trªn. C¸c c«ng tr×nh tiªu biÓu cã thÓ kÓ ra nh­: ®×nh Lµng G¹o (Hµ Lan- BØm S¬n), ®×nh Gia Miªu, §éng Bång, Quan Chiªm, §« Mü ë khu vùc Hµ Trung; ®×nh B¶ng M«n, Tµo Trô, Phó Khª ë Ho»ng Ho¸; ®×nh lµng SÐt, ®×nh TrÞnh §iÖn ë khu vùc Yªn §Þnh; Tam L¹c ë TriÖu S¬n… Kh«ng gian kiÕn tróc cña c¸c c«ng tr×nh kiÕn tróc ®×nh, ®Òn, chïa ViÖt th­êng cã nÐt chung ë c¸c tÝnh quy m« vµ kh«ng gian ngo¹i thÊt cña c«ng tr×nh. §©y lµ vÊn ®Ò biÓu hiÖn nh÷ng ®Æc ®iÓm v¨n ho¸, kinh tÕ, tÝn ng­ìng cña mçi d©n téc. Kh«ng gian ®×nh, ®Òn, chïa ViÖt th­êng cã tÝnh hoµ quyÖn, Èn trong kh«ng gian tù nhiªn. Nh÷ng m¸i ®×nh cã ®é cao nh­ Chu QuyÕn (chiÒu cao ®Õn mòi k×m bê nãc trªn 16m, chiÒu dµi m¸i ngang ®Õn 40m, réng ®Õn15m, nh­ng do dé mÒm m¹i cña ®­êng cong kiÕn tróc vµ ®é dµi cña nhiÒu ngang, l¹i t¾m m×nh trong kh«ng gian cã kho¶ng réng phÝa tr­íc s©n ®×nh vµ tæ hîp giÕng ®×nh, ao ®×nh, c©y cæ thô bªn ®×nh, mµ kiÕn tróc ®×nh kh«ng bÞ t¸ch b¹ch, kh«ng g©y c¶m gi¸c v­¬n lªn kh«ng gian chiÒu cao nh­ kiÕn tróc chïa th¸p, hoÆc kiÕn tróc nhµ thê g«tÝch. C¸c kiÕn tróc ®×nh lµng, ®Òn, chïa lµng ë Thanh Ho¸ cßn cã hiÖu øng thu nhá h¬n trong m«i tr­êng c¶nh quan kiÕn tróc, v× ®é lín cña s©n ®×nh ë Thanh Ho¸ th­êng kh¸ réng, tû lÖ chiÒu réng tr­íc cña s©n ®×nh th­êng gÊp trªn 8 lÇn chiÒu réng cña ®×nh, ch­a kÓ nhiÒu ®×nh kh«ng gian trªn lµ t­¬ng ®èi v× c¸c v­ên c©y ®ång ruéng quanh ®×nh nh­ mét nÒn c¶nh «m lÊy ®×nh, khiÕn cho kiÕn tróc ng«i ®×nh cµng trë nªn møc ®é vµ Êm cóng víi ng­êi d©n. §×nh, ®Òn, chïa lµng ViÖt lµ n¬i thiªng liªng ®èi víi mçi ng­êi d©n, do vËy, chØ khi lÔ tÕt, kh«ng khÝ ë ®©y míi trë nªn s«i ®éng vµ cã nhiÒu nghi thøc lÔ tÕ vµ vui ch¬i héi hÌ. Kh«ng gian kiÕn tróc ®×nh, ®Òn, chïa lµng ViÖt chØ lµ t­¬ng ®èi, mÆc dï nh÷ng bia ®¸ lµm mèc giíi cã ghi ch÷ "h¹ m·" nh­ nh¾c nhë dÊu hiÖu vµo khu vùc thiªng, nh­ng thùc ra kh«ng gian m«i tr­êng lµ réng h¬n nhiÒu giíi h¹n thùc tÕ, bëi biÓu t­îng ng«i ®×nh, ®Òn, chïa lµng ViÖt lµ tinh thÇn th©n thuéc cña mçi ng­êi d©n, hä tù hoµ vÒ nguån gèc sinh c­ lËp nghiÖp cña tæ tiªn vµ n¬i ®Æt niÒm tin tÝn ng­ìng, kh¸t väng céng sinh cña mçi mét con ng­êi. Bè côc kiÓu ch÷ ®inh víi mét tiÒn ®­êng 2 tÇng m¸i d¹ng ph­¬ng ®×nh n»m ngang vµ mét hËu cung däc phÝa sau. NghÌ NguyÖt Viªn ë lµng NguyÖt Viªn (Ho»ng Quang- Ho»ng Hãa) mang Ên t­îng vÒ mét kiÕn tróc gç truyÒn thèng duyªn d¸ng, thanh tho¸t ®Õn l¹ kú. ThÓ hiÖn sù mÒm m¹i kiÕn tróc b»ng c¸ch t¹o ra tßa tiÒn ®­êng 2 tÇng m¸i, 4 gãc n©ng ®ì b»ng hÖ thèng kÎ gãc cã nhiÖm vô gióp tÇng m¸i trë nªn thanh tho¸t nhÑ nhµng. TiÒn ®­êng quay mÆt vÒ h­íng Nam, phÝa tr­íc lµ dßng s«ng M· ch¶y ngang qua. TiÒn ®­êng cã 3 gian, 1 gian chÝnh 2 gian bªn, kÕt cÊu kiÕn tróc chØ dùa trªn 2 v× chÝnh, 8 v× gãc 4 phÝa c¶ tÇng m¸i trªn, d­íi, mét hËu cung däc n»m phÝa sau nèi liÒn tiÒn ®­êng. KÕt cÊu kiÕn tróc ch¾c ch¾n, bé khung liªn kÕt b»ng kü thuËt ngoµm l¾p tinh vi, trang trÝ chñ yÕu lµ ®Ò tµi rång, ph­îng, tø linh, tø quý ®a d¹ng, phong phó. Khi ®¸nh gi¸ vÒ phong c¸ch kiªn tróc, nhiÒu nhµ nghiªn cøu cho r»ng, NguyÖt Viªn cã niªn ®¹i vµo cuèi thÕ kû XVI, nh­ng kiÕn tróc gç cßn l¹i rÊt mê nh¹t ngoµi mét sè hiÖn vËt ch¹m kh¾c ®¸ cã niªn ®¹i sím nh­ hai sÊu ®¸ ë thÒm cöa tr­íc lèi ®i vµo nghÌ, s¶n phÈm kiÕn tróc mµ ta thÊy ®­îc hiÖn nay chñ yÕu lµ kiÕn tróc mang phong c¸ch NguyÔn ®Ëm nÐt. Th­îng l­¬ng tiÒn ®­êng nãi râ, nghÌ ®­îc söa ch÷a lín vµo c¸c n¨m §inh Hîi niªn hiÖu Minh MÖnh (1827); n¨m BÝnh Th©n niªn hiÖu Thµnh Th¸i (1896). Theo chóng t«i, rÊt cã thÓ, bé phËn kiÕn tróc phÝa ngoµi (tøc tiÒn ®­êng) lµ c«ng tr×nh ®­îc khëi dùng tr­íc tiªn vµ phÇn kiÕn tróc chu«i vå phÝa sau ®Ó t¹o nªn diÖn m¹o bè côc kiÓu ch÷ ®inh hiÖn nay cña nghÌ lµ bé phËn ®­îc lµm thªm vµ ghÐp l¹i theo kiÓu g¾n nèi víi kÕt cÊu kiÕn tróc phÝa tr­íc, thÊy râ tÝnh kh«ng t­¬ng ®ång vÒ nghÖ thuËt ch¹m kh¾c ë c«ng tr×nh lµm vµo giai ®o¹n sau. B¶ng M«n ®×nh thuéc th«n §×nh B¶ng, x· Ho»ng Léc, huyÖn Ho»ng Hãa, x­a kia nã cßn cã tªn gäi lµ lµng Bét Th¸i, mét vïng ®Êt cã tiÕng lµ hiÕu häc cña tØnh Thanh. §×nh B¶ng M«n n»m trong quÇn thÓ di tÝch t­¬ng ®èi phong phó cña x· Ho»ng Léc bao gåm V¨n ChØ x· Ho»ng Léc, chïa Thiªn Nhiªn, nhµ thê b¶ng nh·n Bïi Kh¾c NhÊt, nhµ thê NguyÔn Quúnh…Tuy nhiªn, tõ l©u ®×nh B¶ng M«n lu«n ®­îc xem lµ niÒm tù hµo cña ng­êi d©n bëi n¬i ®©y lµ biÓu t­îng tr­êng tån ®Ó t«n vinh nÒn häc vÊn, khoa b¶ng, ®ç ®¹t cña lµng. Theo truyÒn thuyÕt, ng«i ®×nh cã tõ thÕ kû XV nh­ng dÊu vÕt c¸c hiÖn vËt cßn l¹i kh«ng chøng minh ®­îc ®iÒu ®ã mµ cho thÊy ®©y lµ dÊu tÝch cña c¸c ®Ò tµi ch¹m kh¾c thuéc thÕ kû XVI vµ thÕ kû XVII. Theo thÇn ph¶ th× lóc ®Çu ®×nh B¶ng M«n vèn lµ n¬i thê Thµnh Hoµng lµng NguyÔn Tuyªn, vÞ ®¹i t­íng lµm quan d­íi triÒu Lý. VÒ sau, do sù thµnh ®¹t vÒ häc vÊn, khoa b¶ng cña lµng mµ ®×nh ®­îc söa ch÷a cho khang trang, bÒ thÕ ®Ó lµm n¬i kû niÖm, t«n vinh 12 vÞ ®¹i khoa cña lµng qua c¸c v­¬ng triÒu phong kiÕn. QuÇn thÓ kiÕn tróc cßn l¹i hiÖn nay cña ®×nh bao gåm 2 d·y nhµ: tßa TiÒn ®­êng n»m ngang phÝa ngoµi vµ mét HËu cung däc n»m phÝa bªn trong t¹o thµnh bè côc kiÕn tróc kiÓu ch÷ §inh (chu«i vå). Theo quan ®iÓm cña nhiÒu nhµ nghiªn cøu th× 2 ®¬n nguyªn kiÕn tróc ®ang cßn l¹i cña ®×nh hiÖn nay kh«ng ®ång d¹ng víi nhau vÒ mÆt niªn ®¹i. Cô thÓ, tßa TiÒn ®­êng bªn ngoµi n»m trªn mét nÐt ngang, lµ ng«i nhµ cã niªn ®¹i t­¬ng ®èi muén ®­îc lµm ë giai ®o¹n sau. Trªn th­îng l­¬ng cña toµn TiÒn ®­êng cã ghi niªn ®¹i trïng tu: “B¶o §¹i b¸t niªn tuÕ thø quý dËu tam nguyÖt c¸t nhËt träng tu ®¹i c¸t v­îng”, nh­ vËy, cã nghÜa lµ c«ng tr×nh nµy ®­îc söa ch÷a vµo n¨m B¶o §¹i thø 8 (1933) cßn tßa HËu cung l¹i ®­îc trïng tu sím h¬n so víi TiÒn ®­êng mét chót. C¨n cø vµo dßng ch÷ H¸n ghi trªn th­îng l­¬ng HËu cung: “Kh¶i §Þnh mËu ngä niªn cöu nguyÖt thÊt nhËt träng tu ®¹i c¸t” th× HËu cung ®­îc trïng tu vµo n¨m mËu ngä niªn hiÖu Kh¶i §Þnh (1928). Tuy hai c«ng tr×nh ®­îc söa ch÷a lín vµo nh÷ng n¨m trÞ v× cña c¸c vÞ vua triÒu NguyÔn nh­ng c¨n cø vµo dÊu vÕt kiÕn tróc vµ nghÖ thuËt biÓu hiÖn cã thÓ thÊy râ r»ng HËu cung ®×nh lµ ng«i nhµ cã niªn ®¹i sím h¬n nhiÒu so víi TiÒn ®­êng. TiÒn ®­êng bªn ngoµi cã chiÒu dµi 14.1m, réng 8.4m, cÊu tróc gåm 5 gian, 4 hµng ch©n cét, kÕt cÊu v× kÌo kiÓu gi¸ chiªng- chång r­êng- kÎ bÈy. Tæng thÓ kiÕn tróc lµ mét khèi méc th«, kháe kho¾n, kh«ng chó träng ®Õn trang trÝ mµ chó träng ®Õn mèi liªn kÕt ch¾c ch¾n cña bé khung gç chÞu lùc. HËu cung lµ ng«i nhµ däc, thÊp nhá cã chiÒu dµi 6.3m, réng 4.5m, cÊu tróc gåm 3 gian, 4 bé v× nãc, 2 hµng ch©n cét, kÕt cÊu bé v× kiÓu gi¸ chiªng- chång r­êng- bÈy hiªn. HËu cung lµ n¬i ®Æt thÇn vÞ cña Thµnh Hoµng, hiÖn nay gian trong cïng cña HËu cung cßn mét ng«i mé ®¸ n»m d­íi nÒn ®Êt. Nh×n tæng thÓ HËu cung lµ mét kiÕn tróc thÊp, bÐ h¬n so víi TiÒn ®­êng. Kh«ng gian, m«i tr­êng kiÕn tróc ®×nh lµng ë xø Thanh th­êng cã ®é tho¸ng, réng cao h¬n c¸c ®×nh lµng phÝa B¾c, do søc Ðp d©n sè ch­a cao, th­êng s©n ®×nh cã ®é réng gÊp 5-8 lÇn ®é réng cña ®×nh, giÕng n­íc chung cña lµng vµ c©y cæ thô th­êng ë mÆt tiÒn, h­íng ®«ng, hoÆc ®«ng- nam. KiÕn tróc ®×nh lµng ë Thanh Ho¸ th­êng cã niªn ®¹i ë TK XIX muén h¬n so víi c¸c tØnh phÝa B¾c, tinh thÇn kiÕn tróc mang tÝnh b×nh d©n h¬n. Th­êng c¸c ®×nh lµng ë Thanh Ho¸ Ýt ®­îc quan t©m ®Õn ngo¹i thÊt, trang trÝ néi thÊt rÊt gi¶n ®¬n, ch­a thÊy cã mét mÆt nÒn cao h¬n 80cm nh­ Chu QuyÕn hay T©y §»ng, mµ th­êng lµ nh÷ng nÒn ®×nh cao h¬n s©n chõng 50cm. C¸c kiÕn tróc ®Òn thê ë Thanh Ho¸ ph¸t triÓn nhiÒu ë tõ TK XVIII, nhiÒu ®Òn thê cßn l¹i tiªu biÓu nh­ B¶ng M«n §×nh,TrÇn Kh¸t Ch©n, §Õn Thiªn- §Õ ThÝch, Lý Th­êng KiÖt, §éc C­íc, Tø VÞ Th¸nh N­¬ng (L¹ch B¹ng) víi nhiÒu thøc kiÕn tróc nh­ ch÷ nhÊt, ch÷ ®inh, ch÷ c«ng, hay kÕt hîp c¸c thøc ®¬n thµnh mét tæ hîp. Sù ph¸t triÓn kinh tÕ, v¨n ho¸, x· héi lµm cho kiÕn tróc ®­îc trïng tu, n©ng cÊp, khiÕn cho c¸c líp v¨n ho¸ chång lÊn trong mét c«ng tr×nh trë thµnh phæ biÕn. Trong kiÕn tróc ®×nh lµng nhiÒu dÊu tÝch níi réng hiªn cho kh«ng gian néi thÊt ®×nh ®­îc réng ra nhê cã c¸c bÈy hiªn vµ thªm hµng cét hiªn míi. NhiÒu kiÕn tróc ®×nh vµ ®Òn c¶i thiÖn bé v× kÌo ë hai ch¸i, b»ng c¸ch thªm c¸c xµ löng, c¸c cét hiªn ch¸i, c¸c trô trèn, biÕn c«ng tr×nh tõ nhµ hai m¸i tr­íc sau, chuyÓn thµnh bèn m¸i, víi ®­êng bê nãc mÒm m¹i vµ duyªn d¸ng dÇn lªn, gÇn gòi víi kiÕn tróc chïa truyÒn thèng. MÆc dï ch­a thÊy mét ban thê quy m« ë gian gi÷a kiÓu nh­ Chu QuyÕn hay T©y §»ng, nh­ng kiÕn tróc ®×nh lµng Thanh Ho¸ th­êng biÓu hiÖn mÆt tréi vÒ tÝnh kÕt cÊu vµ tÝnh ®a d¹ng (nhãm ®×nh kiÓu truyÒn thèng 5 gian hai ch¸i, nhãm ®×nh vu«ng vµ gÇn vu«ng cã xu h­íng chiÒu cao t¨ng dÇn kiÓu ph­¬ng ®×nh, nhãm xuÊt hiÖn nhµ hËu cung nh­ chu«i vå). Sù kÕt hîp ®×nh-®Òn- chïa lµng trong nh÷ng nghi thøc lÔ tÕt, sinh ho¹t tÝn ng­ìng ë lµng x·, ph¶n ¶nh s©u s¾c mét qu¸ tr×nh tÝch hîp, chung sèng, hoµ thuËn ë kh«ng gian v¨n ho¸ ViÖt thuÇn ph¸c. Th«ng qua ®Æc tr­ng kiÕn tróc ®×nh lµng mµ nhiÒu vÊn ®Ò nghiªn cøu x· héi häc vÒ Thanh Ho¸ thêi phong kiÕn ®­îc s¸ng tá thªm. VÝ nh­ viÖc gi¶i m· kiÕn tróc ®×nh lµng xø Thanh t¹i sao chØ chó träng trang trÝ phÇn trªn c¸c bé v× kÌo, xµ, hoµnh, mµ phÇn nÒn vµ ngay c¶ ®iÖn thê Thµnh Hoµng l¹i thiÕu phÇn chi tiÕt vµ kh«ng cÇu kú nh­ phÝa B¾c. C¸c ®×nh phÝa B¾c mµ tiªu biÓu lµ T©y §»ng cã mét nÒn ®iÖn ph©n c¸ch c¶ vÒ chiÒu cao thø bËc vµ kiÕn tróc ®iÖn thê cho gian chÝnh, nh­ng ch­a thÊy cã mét nÒn ®×nh nµo ë Thanh Ho¸ ®­îc chia líp, ph©n tÇng nh­ trªn. Chóng t«i t¹m ®­a ra gi¶ thiÕt r»ng: tinh thÇn Nho gi¸o thuéc tÇng trªn (Trang trÝ trªn c¸c bé v×, xµ, hoµnh), cßn nÒn ®×nh lµ n¬i tô héi cña b×nh d©n (nªn chØ mét líp, mét ®é cao). Cho thÊy sù b×nh ®¼ng, d©n chñ cña céng ®ång lµng x· ë xø Thanh cã thÓ cëi më h¬n ch¨ng? TiÒn ®­êng: dµi 14.1m, réng 8.4m, cÊu tróc gåm 5 gian, 4 hµng ch©n cét, mÆt tr­íc ®×nh ®Ó trèng kh«ng cã cöa ra vµo. PhÝa trªn lµ 6 bé v× nãc liªn kÕt víi nhau theo chiÒu däc, d­íi ®Çu c¸c cét c¸i, cét qu©n lµ c¸c xµ th­îng, h¹ gi»ng ngang. -ChiÒu cao tõ m¸i giät gianh xuèng nÒn ®Êt lµ 2.1m -ChiÒu cao tõ nÒn ®Êt lªn th­îng l­¬ng lµ 5.3m -B­íc gian gi÷a cã chiÒu réng lµ 3.1m -C¸c gian bªn cã chiÒu réng lµ 2.6m -Kho¶ng c¸ch cét: +Tõ m¸i giät gianh tr­íc ®Õn cét qu©n lµ 76cm +Cét qu©n ®Õn cét c¸i lµ 1.7m (mÆt tr­íc) +Cét c¸i ®Õn cét c¸i lµ 3.2m (gi÷a) +Cét c¸i ®Õn cét qu©n lµ 1.8m (mÆt sau) +Cét qu©n ®Õn m¸i hiªn sau lµ 80cm -KÕt cÊu bé v× kiÓu “gi¸ chiªng- chång