Đề tài Giá trị thông báo của cử chỉ tay và nét mặt trong hệ thống giao tiếp phi lời ở người Việt

cử chỉ nhưng laị biểu lộ hai ý nghĩa trái ngược. 2.2. Bảng giá trị thông báo của tay và nét mặt Cho đến nay các nhà ngôn ngữ học chưa thống kê hết xem có bao nhiêu cử chỉ ngôn ngữ trên thế giới cũng như chưa phân biệt được hết các ý nghĩa của chúng, bởi lẽ, mỗi dân tộc, mỗi tộc người đều có một hệ thống ngôn ngữ cử chỉ cùng ý nghĩa riêng của họ. Và ở Việt Nam cũng vậy, ngôn ngữ cử chỉ cũng rất phong phú và đa dạng. Dưới đây, chúng tôi xin trình bày kết quả thống kê những cử chỉ thường gặp ở tay và nét mặt trong giao tiếp của người Việt. 2.2.1. Giá trị thông báo của tay STT CỬ CHỈ CỦA TAY GIÁ TRỊ THÔNG BÁO 1 Phẩy tay Sự việc nói đến qua nhỏ mọn không đáng để ý hoặc buộc phải đồng ý. 2 Vẫy tay (các ngón hướng về phía người nói) “Lại đây!” 3 Vẫy tay (các ngón hướng ra ngoài) “Đi đi!”, không chấp nhận, muốn tống khứ 4 Vẫy vẫy bằng một tay (tay chuyển động nhẹ) Dấu hiệu để người khác biết, để ý (sang đường) 5 Hai tay vẫy cuống quýt Mong muốn được để ý 6 Hất tay (đầu ngón tay hướng lên trên, khép chặt, lòng bàn tay hướng ra ngoài hất hất) Thể hiện phá bỏ ý kiến của người khác, tất cả vẫn như trước, bày tỏ sức mạnh và sự kiên quyết. 7. Chặt tay (bàn tay để thẳng, các ngón tay khép chặt với nhau như một chiếc búa đang chém xuống) Thể hiện sự quyết đoán, kiên quyết, nhanh chóng gỡ rối mọi việc. 8 Lật tay (lòng bàn tay hướng xuống dưới, ngón tay cái xoè ra, các ngón còn lại hơi cong cong) -Tư thế nhắc nhở người nói cẩn thận, cần kiềm chế tình cảm nhằm mục đích khống chế cuộc nói chuyện. -Tư thế phủ nhận, phản đối … 9 Ngửa tay (lòng bàn tay hướng lên trên, ngón tay cái xoè ra, các ngón còn lại hơi cong cong) - Khen ngợi, xin xỏ, khẩn cầu (giơ tay cao) - Động tác ăn xin thể hiện chân thành lắng nghe ý kiến của mọi người, giành được sử ủng hộ. (tay để ngang) -Không biết phải làm sao (tay hạ thấp). 10 Nắm tay (năm ngón khép chăt, bàn tay nắm chắc) -Thể hiện tình cảm bị kích động, uy quyền, báo thù. -Thể hiện thái độ kiên quyết, nguyện vọng muốn thực hiện điều gì đó … 11 Hai tay nắm vào nhau Ý chí, niềm tin 12 Hai tay giang ra Thể hiện sự chào đón. 12 Hai tay đan vào nhau -Thể hiện tinh thần lo lắng, sốt ruột. -Thể hiện sự trịnh trọng hoặc muốn điều khiển cuộc đàm phán 13 Các ngón tay chạm vào nhau thành hình tháp Thể hiện sự tự tin 14 Khoanh tay -Thể hiện sự chào hỏi, thưa gửi (ở trẻ em, nhất là ngày xưa) -Trạng thái trầm tư, suy nghĩ -Tư thế chờ đợi trong sự nhàn rỗi, sốt ruột, bất lực -Tư thế cô lập, phòng ngự, không hoà nhập hoặc không đồng tình -Thách thức, đương đầu 15 Bàn tay xoè năm ngón -Người nói cảm thấy hồ nghi -Thể hiện sự thẳng thắn, chân thành 16 Tay bắt chéo lên ngực Phản ánh sự tự vệ 17 Giơ tay Dấu hiệu xin phát biểu, đưa ra ý kiến 18 Lấy tay che miệng Ngượng ngùng e thẹn thiếu tự tin 19 Tay xoa cằm Thể hiện sự thông minh lão luyện 20 Tay vò đầu Lúng túng, bối rối, chưa đưa ra giải pháp hoặc không có ý kiến 21 Vung nắm đấm lên Hăm họa 22 Vặn vẹo bàn tay Lúng túng, bối rối 23 Bẻ đốt ngón tay Lúng túng, bối rối 24 Vân vê gấu áo Lúng túng, bối rối 25 Gãi tai Lúng túng, bối rối 26 Vò nát hoặc xé nhỏ cái gì đó trong tay Lúng túng, bối rối 27 Đưa ngón tay trỏ thẳngn lên môi (thường kèm tiếng “suỵt!”) Ra hiệu bí mật không tiếp lộ 28 Giơ ngón tay trỏ -Răn đe chỉ mặt vạch tội (động tác mạnh, ngón tay căng) -Hướng người nghe tập trung vào điều mình đang nói, tách rõ ràng vấn đề,ý tứ khúc triết hơn (tay lia theo từng câu nói). 29 Vỗ vai Động viên, khích lệ 30 Vỗ lưng Động viên, khích lệ 31 Vỗ chán Suy nghĩ 32 Vỗ đầu Suy nghĩ 33 Đập tay xuống Tỏ ý chấm dứt, cắt ngang trước môt vấn đề nào đó 34 Đứng chống tay vào hông Đã sẵn sàng, thể hiện sự hung hăng 35 Tay tì vào má -Đang nghĩ, ước lượng điều gì đó -Thể hiện sự chán ngán 36 Sờ hoặc xoa nhẹ tay lên mũi -Phản đối, nghi ngại, nối dối -Không muốn đề cập đến chủ đề đó nữa 37 Đấm vào lòng bàn tay Biểu kộ cảm xúc vui, mừng rỡ khi hoàn thành một công việc nào đó 38 Xoa tay vào nhau - Chuẩn bị làm việc gì đó -Chứng tỏ biết cách giải quyết việc gì đó. 39 Hai tay quàng sau gáy(Hoặc hai tay vòng ra sau đầu) -Tự tạo cảm giác thoải mái khi mệt mỏi. -Tư thế suy nghĩ một điều gì đó. -Phản ứng lại vấn đề đang bàn tới 40 Gõ tay vào cằm Người đó đang sắp sửa ra quyết định 41 Tay gõ gõ thành nhịp (trên mặt bàn) Sốt ruột, hết kiên nhẫn rồi. 42 Tay cầm điếu thuốc run run Căng thẳng, hưng phấn. 43 Vung tay (động tác mạnh) Sự dứt khoát không chấp nhận, không muốn. 44 Bắt tay -Thể hiện sự chào đón trang trọng, lịch sự,tình hữu nghị. -Chúc mừng -Tin tưởng, tin cậy đối tác. 45 Vô tình phủi bụi trên quần áo hoặc cậy móng tay… Lơ đãng, không chú ý. 46 Cử chỉ đưa tay vẽ một mặt phẳng nằm ngang Dấu hiệu thẻ hiện sự kiên quyết, chắc chắn, tập trung. 47 Khua tay Việc nhắc tới được coi trọng (khua tay múa chân) 48 Cánh tay gập căng lại (ở mức ngang vai), bàn tay nắm chặt Cử chỉ khen ngợi, bày tỏ sự ủng hộ, đoàn kết, tán thưởng. 49 Siết chặt tay người khác (tay cao quá đầu) Bày tỏ niềm tin, tình đoàn kết. 50 Bàn tay nắm lấy một bàn tay -Niềm tin tưởng vào đối phương, tình bạn. -Tìng cảm thương yêu, trìu mến, cảm thông, chia sẻ, an ủi, khích lệ… 51 Tay vuốt râu -Thể hiện sự đắc chí, lão luyện, kinh nghiệm. -Thư thái, thoải mái. 52 Giơ một ngón tay cái lên Khen ngợi, tin tưởng 53 Giơ ngón trỏ và ngón giữa lên hình chữ V Thể hiện sự chiến thắng 54 Đưa ngón tay cái chống dưới cằm Biểu lộ thái độ chỉ trích, tiêu cực 55 Cắn móng tay Bối rối, sợ sệt, đắn đo 56 Vỗ tay -Tán đồng, tâm đắc một ý kiến, một hành vi nào đó -Khen ngợi, khích lệ 57 Vỗ đùi Tâm đắc, tán đồng 58 Tỳ tay lên trán Thể hiện sự suy nghĩ, cân nhắc 59 Đặt lòng bàn tay lên ngực Biểu thị cảm xúc thật thà, chân thật 60 Tay chống hông Sự sẵn sàng hay sự hung hăng 61 Xua tay -Không đồng ý,ra hiệu cho đối tác không cần tiếp tục nói nữa. 62 Tay nghịch tóc (vuốt tóc) -Biểu thị sự bối rối, suy nghĩ vẩn vơ -Sự làm dáng (thường ở nữ giới). 63 Phủi tay Giũ bỏ và kết thúc một việc gì đó 2.2.2. Giá trị thông báo của mặt STT CỬ CHỈ CỦA MẶT GIÁ TRỊ THÔNG BÁO 1 Gật đầu -Sự tán đồng, chấp thuận - Hài lòng. 2 Lắc đầu -Tỏ ý phủ nhận, không tán đồng -Chê trách, phê phán, không hài lòng -Kinh hãi hoặc thán phục trước một sự việc ngoài sức tưởng tượng -Sự cảm thông, thương cảm trước một tình cảnh mà mình đành chịu bất lực, không biết làm gì -Tâm trạng buồn chán, thất vọng, bi quan. 3 Xoa đầu Hành vi thân thiện, biểu thị thái độ bề trên với dưới 4 Cúi đầu Băn khoăn suy nghĩ 5 Ngả đầu vào tay Tỏ ý buồn rầu 6 Nghiêng đầu Thích thú lắng nghe và tôn trọng người khác nói . 7 Nhăn trán -Ngạc nhiên -Phẫn nộ, bất mãn. 8 Nhăn mặt (cau mặt) Bực dọc, khó chịu, không hài lòng 9 Mặt hầm hầm Tức giận, tình cảm bị dồn nén 10 Mặt cúi gằm Xấu hổ, ngại ngùng, ăn năn, nhận lỗi 11 Mặt đỏ lựng Xấu hổ, ngại ngùng, nhút nhát. 12 Quay mặt đi Không hài lòng, phủ nhận hoặc e ngại 13 Ngẩng đầu Sẵn sàng lắng nghe, tiếp nhận điêu gì đó. 14 Hất hàm Thách thức, khiêu khích. 15 Cằm ngửa cao Kiêu ngạo, cho mình giỏi, lòng tự trọng cao. 16 Tặc lưỡi -Sự cho qua mọi chuyện, miễn cưỡng tiếp nhận hành vi và gián tiếp thể hiện tính bề trên của người phát ngôn -Nhắc nhở phải giữ kín điều gì đó. 17 Lè lưỡi -Chế giễu, trêu đùa -Lúng túng, xấu hổ -Không đồng ý hẳn -Ngạc nhiên, thán phục, kinh sợ. 18 Cắn chặt môi -Sốt ruột, băn khoăn, suy nghĩ -Tự kiểm điểm, chế giễu, trách móc bản thân. 19 Liếm môi Sự hưng phấn,căng thẳng, không muốn người khác biết hoặc khi nói dối điều gì hay trong lòng có sự dao động 20 Nhếch mép Thể hiện sự mỉa mai, khinh thường 21 Bĩu môi Mỉa mai, coi thường 22 Phát ra tiếng “xì”ở mũi -Coi thường người khác -Thở dài ngao ngán. 23 Mũi nở to Tình cảm bị kìm nén khi không hài lòng hoặc đắc ý. 24 Mũi ra mồ hôi Tâm lý lo lắng, căng thẳng 25 Lỗ mũi hướng về đối phương Thể hiện sự coi thường 26 Một bên lông mày dương lên Sự không hiểu hoặc nghi ngờ 27 Hai lông mày nhướn lên (dương mày) -Hứng thú, vui vẻ, phấn khởi, ngạc nhiên -Cố nhìn rõ mọi vật xung quanh khi nguy cơ đe doạ giảm xuống. 28 Nhún mày (lông mày dương lên rồi ngừng một lát sau đố hạ xuống) -Ngạc nhiên -Buồn phiền 29 Lông mày giữ thẳng Biểu lộ thái độ nghiêm túc, thận trọng hoặc bàng quan. 30 Nhíu mày (chau mày) Sốt ruột, khó chịu, tức giận, băn khoăn, suy nghĩ, không đồng tình, hoài nghi. 31 Lông mày dựng nghiêng (một bên hạ xuống, một bên dương lên) -Tâm lý nghi ngờ -Sự phấn khích, nỗi lo sợ. 32 Lông mày lay động (dương lên rồi nhanh chóng hạ xuống) -Bày tỏ sự chào đón thân thiện -Nhấn mạnh giọng điệu. 33 Mí mắt mở to Sự chăm chú 34 Mí mắt sẽ nhắm Không hiểu hoặc ác cảm 35 Đồng tử mắt mở to Thái độ yêu quý, chăm chú 36 Đồng tử mắt thu nhỏ Tức giận, chán ghét, lạnh nhạt. 37 Mắt nhìn ngó lung tung, không nhìn trực diện vào người đối diện -Sốt ruột -Suy nghĩ phức tạp. -Sự lừa dối -Lúng túng, băn khoăn -Không quan tâm -Nhút nhát, khép kín. 38 Mắt nhìn ngang ngửa khi nói Nóng ruột, bất an, không tập trung. 39 Mắt chăm chăm nhìn xa Không chú ý tới lời người khác nói, trong lòng đang tính toán việc khác. 40 Mắt nhìn chằm chằm Tập trung chú ý, hứng thú. 41 Chớp chớp mắt Dồn nén tình cảm, lúng túng, bối rối. 42 Chaỷ nước mắt -Buồn, tủi thân -Vui sướng, cảm động 43 Quắc mắt Thái độ bực tức, giận giữ 44 Mắt thẫn thờ Đang suy nghĩ hoặc mệt mỏi. 45 Cụp mắt xuống Bối rối, sợ sệt 46 Nháy mắt -Dấu hiệu tán tỉnh, làm quen với ai -Ra hiệu cho người khác đồng ý với mình,đứng về phía mình để cùng thực hiện một điều gì đó -Ra hiệu (thường kèm cử chỉ hất hàm) để chỉ cho một người về ai đó. 47 Mắt long sòng sọc Hăm doạ, tức giận, hung hãn 48 Mắt long lanh Hạnh phúc, chân thành, nhạy bén, nhiệt tình. 49 Ánh mắt không chuyển dờ, vẻ u tối Bộc lộ sự gây hấn, căm tức. 50 Ánh mắt láo liên Trạng thái cá nhân gian xảo, lừa dối 51 Ánh mắt quét từ đầu đến chân đối phương Kiêu ngạo, dò xét. 52 Ánh mắt chân thành, hiền hoà Sự khoan dung, tôn trọng, có giáo dục 53 Đôi mắt vẩn đục, buông thả Người có ý định xấu 54 Ánh mắt ngời sáng Người có tấm lòng ngay thẳng 55 Ánh mắt trìu mến Tình cảm thân thiết, gần gũi 56 Ánh mắt tinh nghịch Người vui tươi, nhí nhảnh. 57 Ánh mắt thiết tha Tình cảm chan chứa, cháy bỏng 58 Ánh mắt tập trung, không chuyển dời Sự kiên định, quan tâm tới vấn đề đang được đề cập tới, hoặc quan tâm tới người đối diện. 59 Mắt trừng trừng Nghiêm nghị, hà khắc 60 Mắt lơ đãng, nhìn chỗ khác -Chán ngán -Bối rối -Sợ sệt 61 Nhắm mắt (trừ trạng thái ngủ) Say sưa, tập trung, có hứng thú (nghe nhac…) 62 Mắt lim dim -Buồn ngủ, mỏi mệt -Chán ngán, không có hứng thú. 63 Nheo mắt Tập trung nhìn khi có ánh sáng quá mạnh hoặc ánh sáng quá yếu. 64 Lườm Bực tức, tỏ thái độ không hài lòng 65 Một mắt nhắm chặt, một mắt mở Tập trung nhìn 66 Nghiến răng Bực dọc, giận dữ, ấm ức, đay nghiến. 67 Giọng hơi dài, nũng nịu Sự vòi vĩnh, yêu chiều 68 Giọng nhỏ nhẹ -Người tính dịu hiền, hoà nhã, dễ gần -Nhắc nhở, động viên, an ủi ai -Mong muốn, yêu cầu ai làm điêù gì đó… 69 Giọng căng, đanh, to -Người quyết đoán, cá tính mạnh -Cãi cọ, tức giận -Thuyết phục 70 Giọng lí nhí Thiếu tự tin, không quyết đoán 71 Mỉm cười -Đồng ý một cách kín đáo, tế nhị, vẻ hài lòng -Cảm giác thân thiết, vui vẻ 72 Cười ruồi Thể hiện sự mỉa mai, coi thường 73 Cười gượng Thể hiện tình cảm một cách bắt buộc, qua loa, thiếu cảm xúc chân thật 74 Cười khiêu khích Tỏ thái độ khích bác người khác 75 Cười đắc thắng Mãn nguyện khi đạt được một điều gì đó 76 Cười đau khổ Trạng thái thất vọng 77 Cười tinh nghịch Sự hồn nhiên nhí nhảnh 78 Cười châm chọc Thái độ mỉa mai, chế giễu 79 Cười cay độc Người nham hiểm, có ý đồ xấu xa 80 Cười thương hại Người tỏ vẻ ban ơn, thương hại,nhưng thực ra là độ coi thường. 3. Một vài nhận xét, đánh giá về ngôn ngữ cử chỉ của tay và nét mặt 3.1. Đặc điểm ngôn ngữ cử chỉ của tay và nét mặt 3.1.1. Ngôn ngữ cử chỉ của tay và nét mặt được tiếp nhận qua thị giác Lời nói được tiếp nhận chủ yếu qua kênh thính giác còn cử chỉ , điệu bộ của một người lại được tiếp nhận chủ yếu qua kênh thị giác. VÍ dụ: cử chỉ giơ tay ra hiệu, bắt tay, phẩy tay, nháy mắt, gật đầu, bĩu môi,…đếu được người tham gia đối thoại tiếp nhận nhờ việc quan sát hành vi của người kia. Thực tế cho thấy, khi giao tiếp trực diện, không một người nào lại chỉ sử dụng hoặc yếu tố ngôn ngữ hoặc ngôn ngữ cử chỉ (trong điều kiện bình thường). Nếu họ chỉ sử dụng một trong hai loại thì hiệu quả giao tiếp sẽ thấp hơn nhiều so với việc kết hợp cả hai. 3.1.2. Ngôn ngữ cử chỉ mang tính đa nghĩa Bản thân mỗi cử chỉ, điệu bộ của tay và nét mặt thường bao gồm nhiều nghĩa khác nhau. Ví dụ 1: Hành vi “lắc đầu” của một người có thể biểu thị các ý nghĩa sau: 1.Tỏ ý phủ nhận, không tán đồng 2.Tỏ ý chê trách, phê phán, không hài lòng 3. Tỏ vẻ kinh hãi hoặc thán phục trước một sự việc ngoài sức tưởng tượng 4. Thể hiện sự cảm thông, thương cảm trước một tình cảnh mà mình bất lực đành chịu không biết làm gì 5. Thể hiện tâm trạng buồn chán, thất vọng, bi quan. Ví dụ 2: Hành vi “khoanh tay” của một người có thể biểu thị các ý nghĩa sau: 1. Chào hỏi, thưa gửi (ở trẻ em, nhất là ngày xưa) 2. Trạng thái trầm tư, suy nghĩ 3. Tư thế chờ đợi trong sự nhàn rỗi, sốt ruột, bất lực 4. Tự cô lập, phòng ngự, không hoà nhập hoặc không đồng tình 5. Thách thức, đương đầu. Các biểu hiện của tay và nét mặt có thể mang tính chủ đinh hoặc chỉ là vô tình. Ví dụ 1: Trong giao tiếp, một người có thể mỉm cười để tỏ thái độ thân mật, thích thú, đồng ý một cách kín đáo, tế nhị. Song, khi đang nói chuyện về một đề tài nghiêm túc, người đó chợt nhớ đến một chuyện cười nào đó rồi bật cười. Tuy là hành vi không chủ đích nhưng nó tỏ ra mơ hồ nên dễ bị đối tác hiêủ nhầm, dẫm đến phản ứng tiêu cực. Ví dụ 2: Khi hai người A và B đang nói chuyện với nhau về một vấn đề quan trọng. A muốn xem phản ứng và ý định của B trước vấn đề vừa nêu ra. Đúng lúc đó, A phẩy nhẹ tay với ý định xua con muỗi (không chủ định) nhưng B hiểu nhầm tưởng A cho việc đó là quá nhỏ mọn không đáng để ý, có thể cho qua … 3.1.3. Ngôn ngữ củ chỉ mang tính đa kênh (đồng nghĩa) Người ta có thể sử dụng nhiều cử chỉ, điệu bộ để cùng biểu thị một thái độ, tình cảm. Ví dụ: Khi một người tỏ ra giận dữ, họ có thể biểu hiện thông qua hàng loạt cử chỉ, điệu bộ khác nhau: Chau mày, nhăn mặt, nghiến răng, trợn mắt, dậm chân, đập tay … Nếu như ngôn ngữ mang bản chất tuyến tính,( tức là ta phải nói và nghe lần lượt, nối tiếp) thì hành vi phi ngôn ngữ có thể tiếp nhận đồng thời nhiều giác quan (thị giác, thính giác, xúc giác, khứu giác, vị giác). Có thể nói ngôn ngữ mang tính đơn kênh, còn ngôn ngữ cử chỉ thì mang tính đa kênh. Ví dụ: Một bàn tay nắm lấy một bàn tay, người trong cuộc có thể nhìn thấy tay run rẩy, cảm giác ấm áp … 3.1.4. Tính liên tục của ngôn ngữ cử chỉ Ngôn ngữ cử chỉ, điệu bộ xuất hiện khi xuất hiện hai đối tác giao tiếp và kết thúc khi một trong hai người không hiện diện trong tầm nhìn của người kia. Đây cũng là điểm khác biệt so với giao tiếp thông qua ngôn ngữ. Bởi vì giao tiếp bằng ngôn từ bắt đầu khi lơi nói được phát ra thông qua các âm thanh có tổ chức và kết thúc khi các âm thanh đó kết thúc. Ví dụ 1: Khi đối tác quay mặt đi, nhìn xuống đất, chau mày, không diễn ra hành vi ngôn ngữ nhưng hành vi phi ngôn ngữ vẫn tiếp tục tồn tại và truyền tải một thông điệp nhất định. Ví dụ 2: Khi một người bước đi nhưng chưa khuất tầm mắt người kia thì cử chỉ, điệu bộ:bước đi nặng nhọc, đầu cúi gầm,cắn môi, đầu tóc bơ phờ…của người đó vẫn truyền đi nội dung thông điệp nào đó. 3.1.5. Khi có sự mâu thuẫn giữa thông điệp do ngôn ngữ truyền tải với ngôn ngữ cử chỉ thông báo, người ta có xu hướng tin vào thông điệp của ngôn ngữ cử chỉ hơn. Trong giao tiếp, không phải bao giờ ngôn ngữ cử chỉ cũng bổ sung sắc thái và diễn đạt cùng một ý nghĩa cho lời nói mà có những tình huống cử chỉ, điệu bộ và lời nói lại mâu thuẫn với nhau. Sự mâu thuẫn đó có thể tạo ra một cách có chủ định hoặc chỉ là vô tình; công khai hoặc hàm ẩn; nhẹ nhàng, ít gây chú ý hoặc rõ ràng, mạnh mẽ. Căn cứ vào cử chỉ, điệu bộ để xét hành vi ngôn từ trong trường hợp xuất hiện hành vi mâu thuẫn giữa cử chỉ và lời nói: - Verderber (1987: 85)cho rằng trong những trường hợp có mâu thuẫn:... “các thông điệp phi ngôn từ mà ta đưa ra có khả năng được coi trọng hơn so với ngữ nghĩa ngôn từ - người quan sát có xu hướng tin vào cái được biểu thị một cách phi ngôn ngữ bởi nó ít chịu lệ thuộc hơn vào sự khống chế của ý thức”. - Zimmerman et al.(1986: 80): Cùng quan điểm trên nhưng tỏ ra thận trọng và có lý hơn khi nêu ra và xử lý vấn đề: “Chúng ta coi thông điệp nào - ngôn từ hay phi ngôn từ- là đáng tin cậy hơn? Không có một câu trả lời dứt khoát. Tuy nhiên chúng tôi đồ rằng, trong phần lớn các trường hợp, số lượng và tính hiển minh của các biểu hiện phi ngôn từ, kết hợp với những trải nghiệm trong quá khứ, trong đó người ta đã sử dụng các thông điệp ngôn từ để lôi kéo hoặc đánh lạc hướng-ta hãy xem những người sử dụng mỹ phẩm để che giấu tuổi tác thực của họ hay những người khoe mẽ với những chiếc xe thời thượng để tạo vẻ sang giàu. Trong nhiều trường hợp, các thông điệp ngôn từ cũng có thể chuyển tải nghĩa chân thực. Sự ngừng trệ giao tiếp (communication breakdown) xảy ra khi người tiếp nhận các thông điệp có mâu thuẫn chọn sai biểu hiện được coi là chính xác nhất”. Ví dụ : Trên xe khách, vì quá đông nên mọi người chen lấn, xô đẩy nhau trên xe. Một cô gái vô tình dẫm lên chân một anh chàng trên xe. Cô thốt lên: - Ôi, em xin lỗi. Anh có sao không ạ? Anh kia trấn an: - Anh không sao đâu! (Nhưng mặt nhăn, miệng xuýt xoa, răng nghiến chặt răng). Trong cuộc sống, chúng ta còn bắt gặp một số cử chỉ khác mang nghĩa trái ngược với nội dung của lời (phủ định thông tin) như cái bĩu môi xuất hiện cùng với một lời khen có nghĩa là chê, và khi lời nói xua đuổi “đi đi!”mà đôi mắt lại thiết tha mời gọi thì phải được hiểu là “xin hãy ở lại”. Không nhận biết được giá trị của giao tiếp bằng ngôn ngữ cử chỉ thì sẽ dẫn đến những ứng xử đáng tiếc.Có đoạn thơ rất hay nói về nội dung này, xin đưa ra như một ví dụ: “Em bảo anh “đi đi” Sao anh không ở lại Em bảo anh “đừng đợi” Sao anh lại đi ngay? Ôi lời nói gió bay Đôi mắt đen đẫm lệ Sao mà anh ngốc thế Không nhìn vào mắt em. (thơ dịch) Nhiều công trình nghiên cứu ngôn ngữ và tâm lý cho rằng các biểu hiện của ngôn ngữ cử chỉ mang tính tức thời hơn và ít bị khống chế hơn so với các biểu hiện của ngôn ngữ. Do vậy, chúng cũng dễ dàng bộc lộ tình cảm và thái độ của người nói hơn so với các biểu hiện của lời nói. Chính vì thế, khi gặp những trường hợp các tín hiệu mâu thuẫn với nhau, người ta thường tin vào ngôn ngữ không lời hơn lời nói. 3.1.6. Ngôn ngữ cử chỉ giúp thấy rõ tình cảm thật của người nói hơn so với giao tiếp bằng lời Tình cảm của con người đa dạng và phức tạp.Trong thực tế, ngôn ngữ không thể mô tả chính xác các trạng thái tình cảm tinh tế khác nhau mà chỉ biểu thị được một khía cạnh tình cảm hoặc trạng thái cảm xúc nào đó mà thôi. Lúc này, ngôn ngữ cử chỉ sẽ thể hiện rõ vai trò của mình. Ví dụ: Một người phụ nữ đau khổ trước cái chết của chồng. Để diễn tả nỗi khổ này nếu dùng ngôn ngữ thông thường,có thể nói rằng “Cô ấy vô cùng đau khổ”.Nhưng nếu dùng ngôn ngữ cử chỉ thì ta có thể mô tả chính xác hơn nhiều: + Cô nằm gục bên xác chồng, gào tên chồng đến lạc giọng, nước mắt dàn dụa trên khuôn mặt tái dại. + Cô ngồi bên xác chồng, khuôn mặt vô hồn, ánh mắt vô định, không một giọt nước mắt, chỉ có sự im lặng. + Cô cúi xuống khuôn mặt chồng, thì thầm gọi tên anh, không một tiếng khóc, nước mắt từng giọt chảy xuống, lăn dài trên khuôn mặt hoá đá. + Tóc cô xoã xượi, mắt cô mở to nhìn trừng trừng vào khuôn mặt người đã chết, rồi cô cười phá lên, tiếng cười lanh lảnh, hoang dại. 3.1.8. Cử chỉ, điệu bộ của tay và nét mặt có thể thay đổi theo vị trí, mức độ thể hiện a. Cử chỉ của tay - Mức độ chặt hay lỏng, mạnh hay yếu, nhanh hay chậm, kéo dài hay dừng ngay … giữa hai tay cũng cho thấy tính chất tình cảm giữa người nói đối với sự việc hoặc mang sắc thái thông báo khác. Ví dụ 1: “nắm chặt tay” thể hiện niềm tin, sự quyết tâm thực hiện nguyện vọng… Nhưng cử chỉ rời rạc của hai bàn tay lại cho thấy người nói không tin tưởng, không chắc chắn, còn mơ hồ về điều họ nói ra. Ví dụ 2: Khi vỗ tay: + Mức độ lia lịa, ran hoặc vỗ tay lâu, kéo dài thể hiện sự hoàn toàn tán đồng một ý kiến, một hành vi nào đó, tâm đắc kèm ý khen ngợi, khích lệ. + Vỗ tay lẹt đẹt, chậm rãi thể hiện sự tán đồng do phép lịch sự để động viên, cảm ơn xã giao hoặc buộc phải đồng ý. - Một điệu bộ sẽ được lí giải khác nhau tuỳ theo từng người, từng hoàn cảnh. Thế nhưng vẫn có thông lệ chung trong cách hiểu ý nghĩa cử chỉ, điệu bộ - Cử chỉ của hai tay giống nhau là dấu hiệu nhấn mạnh hơn so với cử chỉ của một tay. Ví dụ: Một người sang đường “vẫy vẫy một tay” để người khác biết, để ý. Còn người dùng hai tay “vẫy cuống quýt” là dấu hiệu mong muốn được để ý, thể hiện thái độ vội vàng, gấp gáp, cần kíp. - Vị trí khác nhau của các cử chỉ ở tay có thể mang những giá trị thông báo khác nhau. Ví dụ: “Ngửa tay” (lòng bàn tay hướng lên trên, ngón tay cái xoè ra, các ngón còn lại hơi cong cong). + Ngửa tay, cánh tay cao thể hiệ sự khen ngợi +Ngửa tay, tay để ngang thể hiện động tác ăn xin hoặc chân thành lắng nghe ý kiến người khác. +Ngửa tay, tay hạ thấp thể hiện thái độ không biết phải làm sao b. Điệu bộ của nét mặt - Vị trí của một số yếu tố trên mặt có sự dịch chuyển tạo ra giá trị thông báo mới. Ví dụ: Sự thay đổi vị trí của lông mày sẽ cho ta biết các giá trị thông báo khác nhau: + Khi một bên mày nhếch lên: biểu thị sự hoài nghi. + Khi hai bên mày nhếch lên: biểu thị sự kinh ngạc. + Khi hai bên mày rũ xuống: biểu thị sự đau xót, bi thương. + Khi hai bên mày hướng ra ngoài biểu thị: sự phẫn nộ, tức giận. - Trong một số trường hợp, mức độ cũng ảnh hưởng tới giá trị thông báo của nét mặt. Ví dụ: + Cười vang rộ, to: thể hiện sự hoàn toàn tán thành, khen ngợi, tâm đắc hoặc cũng có thể là sự chế giễu, buồn cười, với ý cho là đáng đời hay từ chối. + Cười mỉm, tủm tỉm: biểu thị sự đồng ý một cách kín đáo, tế nhị vẻ hài lòng. 3.2. Vị trí, chức năng của cử chỉ tay và nét mặt trong giao tiếp Khi giao tiếp người ta không chỉ viện tơí yếu tố ngôn từ mà họ còn giao tiếp thông qua các kênh ngôn ngữ sau: + “Ngôn ngữ thân thể” (body language): cử chỉ, ánh mắt, biểu hiện trên mặt,… + “Ngôn ngữ vật thể” (object language): quần áo, đồ trang sức, túi sách tay,… + “Ngôn ngữ môi trường” (environmental language): hệ thống ánh sáng nơi giao tiếp, địa điểm giao tiếp, khoảng cách giao tiếp,… Tầm quan trọng của “ngôn ngữ” này là không thể bác bỏ khi nghiên cứu giao tiếp. Theo Levine và Adelman (1993) “ một nghiên cứu được tiến hành ở Mỹ đã cho thấy 93% thông điệp được chuyển tải bằng giọng điệu (tone of voice) và diện hiện (facial expressions) của người nói. Chỉ có 7% thái độ của người nói được chuyển tải bằng ngôn từ”. Theo Albert Maerabian, trao đổi thông tin diễn ra qua các phương tiện bằng lời (chỉ bằng lời) chiếm có 7%, qua các phương tiện âm thanh (bao gồm: giọng nói, ngữ điệu và các âm thanh khác) chiếm 38%, còn các phương tiện không lời khác chiếm 55%. GS. Berd Wissel thì thống kê rằng trung bình một người nói bằng lời mỗi ngày chỉ trong vòng 10-11 phút, mỗi câu phát ra trung bình không quá 2,5s. Giao tiếp bằng lời trong khi trò chuyện chiếm ít hơn 35%, trong khi thông tin được trao đổi nhờ các phương tiện trao đổi không lời chiếm 65%. Trong cuộc du hành vòng quanh thế giới, nhà tâm lý học người Anh Michael Archil đã tính được rằng, trong 1 giờ trò chuyện, người Italia sử dụng điệu bộ 80 lần, người Pháp 120 lần, người Mêhicô sử dụng điệu bộ tới 180 lần. Những con số mà các nhà nghiên cứu đưa ra ở trên khiến ta không thể không lưu tâm tới ngôn ngữ cử chỉ, nó khẳng định một lần nữa vai trò của của các yếu tố phi ngôn ngữ trong giao tiếp. Trong phạm vi của bài, chúng tôi chỉ xin đưa ra một số đánh giá về vai trò cử chỉ của tay và nét mặt. 3.2.1. Điều chỉnh chiến lược giao tiếp nhờ việc quan sát cử chỉ của tay và nét mặt Trong quá trình giao tiếp, kể cả người phát tin và người nhận tin đều biểu lộ thái độ tình cảm qua cử chỉ, điệu bộ. Vì thế, con người luôn có xu hướng quan sát phản ứng của đối tác. Qua phản ứng của người nhận tin, người páht tin có thể hiểu được một phần suy nghĩ của đối tác về lời nói của mình. Trên cơ sở đó, họ có thể thay đổi chiến lược giao tiếp cho phù hợp. Ngược lại, đối với người nhận tin, cùng với việc tiếp thu nội dung thông báo, việc quan sát cử chỉ, điệu bộ của người phát tin sẽ làm cho họ hiểu rõ hơn về những điều mà người kia muốn diễn đạt. Điều này sẽ giúp rất nhiều trong việc giao tiếp, kí kết các giao kèo và giúp cho con người tự theo dõi bản thân để giữ bộ mặt và tâm trạng của mình. Khi nói chuyện, vận dụng cử chỉ của tay rất nổi bật và có hiệu quả. Diễn thuyết, dạy học,