Đề tài Hệ thống nhân vật trong mối quan hệ với các đề tài - cốt truyện của sử thi anh hùng Tây Nguyên

n trong chuoãi söï kieän ña taïp). Keát caáu coát truyeän caùc söû thi ôû nhoùm ñeà taøi naøy haàu nhö ñeàu laëp laïi trong ba tieán trình sau: Söï chieám ñoat vaät quí (Motif vaät quí bò chieám ñoaït) à Söï beá taéc cuûa vieäc ñoøi laïi vaät quiù (Motif cuoäc chieán ñoøi nôï khoâng thaønh coâng ) à Söï thaéng lôïi cuûa cuoäc chieán ñoøi nôï traû thuø (Motif chieán coâng ñoøi nôï, traû thuø) 33 Motif vaät quyù bò chieám ñoaït. Töø caùc söû thi, ta thaáy vieäc tranh chaáp vaät quiù laø coát loõi cuûa cuoäc chieán ñoøi nôï, traû thuø. Vaät quí gaây tranh chaáp khi laø chieác geø röôïu (Ktmon Giôù doøi), khi laø boä chieâng (Ktmon Gioâng Giôù ñoøi Pöpöng traû chieâng - TLCXB), khi laø vaät saên giaù trò bò keû xaáu ngang nhieân cöôùp ñoaït (Ktmon Gioâng ñi saên)... Nhöõng taøi saûn quyù giaù aáy cuûa coäng ñoàng ngöôøi anh huøng bò nhöõng keû gian tham, hung baïo (giaø laøng Ngar Unh, Pöpöng vaø ñoàng boïn...) chieám giöõ. Nguy cô taøi saûn lôùn bò toån thaát khieán chuû nhaân cuûa chuùng lo laéng, suy nghó tìm caùch ñoøi laïi, cöùu vaõn. Vôùi tình baèng höõu giao haûo, Ngar Unh ñaõ deã daøng möôïn ñöôïc cuûa Xeùt chieác geø röôïu nöùc tieáng trong moät leã tieäc lôùn. Nhöng chieác geø quyù aáy bao naêm troâi qua vaãn khoâng ñöôïc ngöôøi möôïn traû veà chuû cuõ. Tham voïng chieám ñoaït vaät quiù cuûa keû xaáu ngaøy caøng boäc loä roõ. Soá phaän vaät quiù trôû neân thaät mong manh 46 (Ktmon Giôù doøi). Thay cho geø quiù bò chieám ñoaït laø chieâng quiù ôû Ktmon ñoàng daïng Gioâng Giôù ñoøi Pöpöng traû chieâng (TLCXB), hay vaät saên laø con traâu röøng ôû Ktmon Gioâng ñi saên . Coù theå noùi raèng geø, chieâng, vaät saên hay cuõng chính laø nhöõng taøi saûn lôùn ñaày haáp löïc. Nhöõng vaät quí aáy luoân loâi cuoán tham voïng tranh chaáp, cöôùp ñoaït. 33 Motif cuoäc chieán ñoøi nôï khoâng thaønh coâng. Coâng cuoäc ñoøi laïi vaät quùi - töông töï cuoäc chieán tieâu dieät "quaùi vaät" cöùu ngöôøi ñeïp - luoân dieãn ra vôùi ñaày nhöõng khoù khaên, thöû thaùch. Ngöôøi ñoøi laïi vaät quiù luoân vaáp phaûi söï choáng ñoái cuûa keû nuoâi tham voïng chieám ñoaït. Ñeå chieám ñoaït vaät quiù, keû xaáu tìm caùch trì hoaõn vieäc hoaøn traû, laïi khoâng töø moät thuû ñoaïn taøn aùc naøo ñeå ngaên trôû vieäc ñoøi laïi vaät quí, thuû tieâu chuû nhaân cuûa chuùng. Tôùi laøng Ngar Unh ñoøi laïi geø quí, Giôù cuøng ñoäi nguõ gia nhaân rôi vaøo caïm baãy boïn baát löông. Keû chuû möu khoâng ai khaùc chính laø con gaùi giaø laøng Ngar Unh - keû möôïn geø. Möu saâu ñöôïc saép saün, tieäc röôïu linh ñình ñoùn khaùch, keát thaân ñöôïc toå chöùc taïi nhaø roâng nhanh choùng bieán thaønh cuoäc baét bôù, ñaùnh ñaäp daõ man. Geø quí khoâng ñoøi laïi ñöôïc, toài teä hôn ngöôøi ñi ñoøi laïi geø quí rôi vaøo tình traïng thaát theá, baát löïc. Nhöõng keû gian tham ñoàng thôøi cuõng laø nhöõng keû maïnh, hung haõn. Tình theá haàu nhö hoaøn toaøn beá taéc. Caâu chuyeän ñoøi laïi vaät quí gian nan aáy ñöôïc laëp laïi (tuy vôùi daïng thaùi coù phaàn ñoåi khaùc) ôû Ktmon Gioâng Giôù ñoøi Pöpöng traû chieâng (TLCXB), thieân bi ca cuûa cuoäc chieán ñoøi nôï, traû thuø. ÔÛ tröôøng hôïp naøy Gioâng, Giôù cuøng gia nhaân ñi ñoøi laïi chieâng quí Pöpöng möôïn Xeùt laâu naêm khoâng traû. Nhöng taøi saûn quí rôi vaøo tay keû khaùc khoâng deã gì ñöôïc vaõn hoài. Tieäc röôïu, thöù caïm baãy quen thuoäc laïi ñöôïc chaêng ra. Bôûi daùm ñoøi laïi chieâng quí, Gioâng, Giôù cuøng ñoàng ñoäi bò boïn tham lam baét tra taán töôûng khoâng coøn cô hoäi soáng soùt trôû veà. Haønh trình gian khoå ñoøi laïi vaät quí luoân aùm aûnh ngöôøi xöa. Moät laàn nöõa caâu chuyeän aáy laïi ñöôïc taùi dieãn trong Ktmon Gioâng ñi saên. Ñeå ñöôïc höôûng phaàn coâng söùc ñoái vôùi vaät saên laø con traâu röøng chaøng ñaõ 47 baén bò thöông vaø ñuoåi theo töø "thöôïng nguoàn" xuoáng "haï nguoàn" nhöng laïi baát ngôø bò boïn Jrai, Lao ñoaït maát, Gioâng kieân trì thöïc hieän cuoäc ñieàu ñình. Nhöng taát thaûy nhöõng cuoäc thöông löôïng ñaày tinh thaàn seû chia höõu haûo cuûa hoï ñeàu bò boïn tham lam choái töø. Thaäm chí, ñeán moät "nhuùm nhoû" thòt aên tröôùc luùc ra veà maø Gioâng ñích thaân ñeà nghò, boïn xaáu vaãn khoâng maûy may chaáp thuaän. Lôïi loäc ñaõ laøm môø maét boïn ngöôøi thoâ bæ aáy. Coâng cuoäc ñoøi laïi vaät quí bò chieám ñoaït haàu nhö luoân gaëp khoù khaên, beá taéc. Khoâng chòu töø boû vaät quí moät caùch deã daøng, boïn gian tham tìm moïi caùch ñeå ñoaït laáy vaät quí hoaøn toaøn. Vaät quí tieáp tuïc bò chieám ñoaït, ngöôøi ñi ñoøi laïi vaät quí rôi vaøo hoaïn naïn, nhöõng keû baát löông taïm thôøi thoûa maõn tham voïng cuûa chuùng. 33 Motif chieán coâng ñoøi nôï, traû thuø Söï nghieäp ñoøi laïi vaät quí duø traûi qua bao thaêng traàm cuoái cuøng vaãn ñi ñeán keát thuùc thaéng lôïi. Ngöôøi anh huøng xuaát hieän, tình theá xoay chuyeån, baïi chuyeån thaønh thaéng, yeáu thaønh maïnh, toån thaát chia li thaønh thaønh coâng, ñoaøn tuï, beø luõ cöôùp vaät quí, haõm haïi ngöôøi ngay phaûi traû giaù. Cuoäc chieán ñoøi nôï, traû thuø thaéng lôïi luoân kheùp laïi caùc söû thi, nhöõng traùng ca nöùc loøng ngöôøi. Nhö moät qui luaät, thôøi cuoäc "bó" roài laïi "thaùi", khi vieäc ñoøi laïi vaät quí laâm vaøo tình traïng beá taéc, aáy laø luùc ngöôøi anh huøng ra tay. Caùi thôøi khaéc toûa saùng vaø chan chöùa hi voïng aáy ñöôïc ñoùn ñôïi dieãn ra vaø taát yeáu seõ dieãn ra, ñaùp öùng tôùi cuøng khaùt voïng "tröø gian dieät baïo" cuûa muoân ngöôøi. Vôùi Ktmon Giôù doøi, nhôø thöù buøa ngaûi (pôgang) thaàn kyø cuûa XeÑak, Gioâng laønh beänh, chaøng aên thaät nhieàu vaø nhanh choùng hoài phuïc söùc khoûe. Chaøng leân ñöôøng ñoøi laïi "taøi saûn" bò cöôùp, laäp laïi coâng baèng, trò toäi nhöõng keû gian tham. Chaøng ñi tôùi ñaâu, söï chia li hoaïn naïn luøi böôùc ñeán ñaáy. Ñoaøn tuï hai laõo gia nhaân trung thaønh Mañong, Mavaét, caùc veä só khoûe maïnh, duõng caûm Xemñum, 48 Xemtreng, tìm laïi ñöôïc Giôù, chaøng laïi tieáp tuïc taäp hôïp löïc löôïng tieán haønh cuoäc chieán tröøng trò nhöõng keû tham baïo, baát nhaân. Cuoäc chieán "truùc cheû tro bay" ñoøi laïi "vaät quí", quyeát tieâu dieät theá löïc Ngar Unh ñen toái, ñem laïi thaùi bình, thònh vöôïng cho buoân laøng ñaõ keát thuùc thaéng lôïi. Töông töï, thoaùt khoûi söï haõm haïi cuûa boïn GlaihPhang cöôùp chieâng, nhôø söï trôï giuùp cuûa ngöôøi em gaùi BiaLuùi taøi ba, Gioâng laäp töùc daãn ñaàu cuoäc phuïc thuø. Chieâng quí ñöôïc traû veà chuû cuõ, keû tham baïo moät laàn nöõa bò tröøng trò (Ktmon Gioâng, Giôù ñoøi Pöpöng traû chieâng - TLCXB). ÔÛ Ktmon Voi Broâng (TLCXB), Gioâng laø ngöôøi xoay chuyeån tình theá cuoäc chieán choáng laïi beø luõ cöôùp geø, khi Giôù cuøng nhöõng trai traùng khaùc ñaõ khoâng coøn göôïng noåi tröôùc "haøng traêm haøng nghìn" keû hung baïo. Chaøng mang theo khieân ñao ñi ngay ra chieán traän, xoâng tôùi giao tranh vôùi hai teân HnguangTu, HnguangTun, con trai NgarUnh , lôùn tieáng sæ nhuïc chuùng laø keû tham lam, hieáu chieán. Boïn giaëc bò Gioâng cheùm cheát "rôi laû taû, la oai oaùi, khoùc loùc, than van. Trôøi ñaát boãng trôû neân toái taêm, muø mòt, maët ñaát rung chuyeån döõ doäi". Trong moïi cuoäc chieán tröøng phaït theá löïc tham baïo, ngöôøi anh huøng Gioâng luoân ñoùng vai troø ñoân ñoác, toå chöùc löïc löôïng, daãn ñaàu ñoaøn quaân. Chaøng "khoan thai ñi tröôùc daãn ñöôøng, phía sau chaøng ngöôøi uøn uøn keùo theo khoâng theå naøo ñeám heát. Ngöôøi ñen ñaëc ñöôøng nhö kieán chaïy nhö moái boø. Ñi töø luùc maët trôøi vöøa moïc khoûi ñænh nuùi, ñi maõi ñi maõi, qua khoâng bieát bao nhieâu laø nuùi cao, röøng raäm. Doøng ngöôøi leân nuùi, xuoáng nuùi, vöôït haàm baêng soâng. Khaép nôi nôi daøy ñaëc nhöõng ngöôøi laø ngöôøi" [44, 100]. Cuoäc giao tranh dieãn ra, ngöôøi anh huøng vaãn laø trung taâm chieán traän, laø noãi kinh hoaøng cho caùc ñoái thuû. Nhö baát kyø cuoäc giao tranh naøo khaùc, ñaây laø cuoäc giao tranh quyeát lieät, döõ doäi khieán "trôøi nhö muoán raùch ñaát nhö muoán suïp. Khoâng moät keû naøo "daùm ñoái dieän vôùi 49 Gioâng" trong cuoäc chieán aáy, chaøng "cheùm phaêng phaêng" khieán quaân giaëc cheát rôi xuoáng ñaát "nhieàu nhö laù ruïng" [44, 103]. Caùc cuoäc chieán ñoøi nôï, traû thuø cuûa ngöôøi anh huøng luoân giaønh ñöôïc thaéng lôïi, keû gian tham bò tröøng trò, coäng ñoàng ngöôøi chieán thaéng trôû neân huøng maïnh, baát khaû xaâm phaïm. Söù meänh ngöôøi anh huøng laø phaûi laäp coâng, giaønh thaéng lôïi, ñem laïi cho coäng ñoàng söï sung tuùc, thònh vöôïng. Khoâng chæ tieâu dieät nhöõng keû gian tham, cuoäc chieán naøy coøn qui phuïc nhöõng keû bieát hoài taâm, aên naên hoái loãi. Tieán haønh cuoäc tröøng phaït boïn cöôùp geø, Gioâng keâu goïi daân laøng chuùng: "Neáu ai coù loøng toát, xin haõy mau thu xeáp gia saûn theo chuùng toâi veà laøng. Coøn nhö ai coù loøng xaáu thì xin haõy cöù ôû laïi" (Ktmon Gioâng, Giôù ñoøi Pöpöng traû chieâng - TLCXB). Trong caùc söû thi veà chieán coâng phuïc thuø, khoâi phuïc cuûa daân toäc EÂñeâ nhö Xing Nhaõ, Ñaêm Di v.v... nhöõng lôøi keâu goïi ñoái phöông qui thuaän ñoù vaãn vang leân khaúng ñònh tinh thaàn khoan thöù cuûa löïc löôïng ngöôøi anh huøng. Ngoaøi nhöõng ñieåm dò bieät trong heä thoáng tình tieát truyeän, hieän töôïng caûi bieân raát ñaëc tröng cuûa vaên hoïc daân gian, söï khaùc nhau ôû caùc söû thi treân laø vieäc thay theá caùc vaät nôï (geø, chieâng hoaëc vaät saên). Ñoù ñeàu laø nhöõng "vaät quí", laø taøi saûn lôùn bò keû xaáu xaâm phaïm, cöôùp ñoaït. Nhöõng taùc phaåm khaùc nhau hay nhöõng dò baûn vôùi raát nhieàu neùt töông ñoàng aáy ñaõ naâng cao theâm taàm voùc, yù nghóa cuûa chieán coâng ñoøi nôï traû thuø, chieán coâng baûo veä coäng ñoàng cuûa ngöôøi anh huøng. + Chieán coâng phuïc thuø, khoâi phuïc vaø töï veä. (Qua ñeà taøi - coát truyeän cuoäc chieán phuïc thuø, khoâi phuïc vaø töï veä) Daãn ñaàu cuoäc chieán phuïc thuø, khoâi phuïc vaø töï veä laø söù meänh cuûa ngöôøi anh huøng söû thi Taây Nguyeân, vò thuû lónh quaân söï cuûa buoân laøng. Nhö nguùn löûa trong caùc khan, htri, htmon laø hieän thöïc lòch söû Taây Nguyeân xöa vôùi naïn chieán tranh laøng, chieán tranh toäc ngöôøi ngaám ngaàm, dai daúng. Nhöõng xung ñoät, cöôùp boùc vaø tranh chaáp khoác lieät laø thöù tai hoïa luoân ñe doïa, taøn phaù cuoäc soáng con ngöôøi nôi ñaây. Hieän thöïc lòch söû naøy vaãn toàn taïi khi nhöõng con ngöôøi cuûa theá giôùi vaên 50 minh ñaët chaân ñeán vuøng ñaát naøy (xem hoài kyù Nhöõng ngöôøi Bahnar daõ man cuûa P.Dourisboure). Song, nhöõng taán thaûm kòch lòch söû aáy döôøng nhö ñaõ khoâng chòu phoâi phai trong kyù öùc cuûa moät xöù sôû. Noù ñaõ baèng moïi caùch ñeå ñöôïc soáng laïi, ñöôïc hieän hình trong caùc caâu chuyeän, coá gaéng maùch baûo cho nhöõng theá heä sau moät ñieàu gì ñoù cao hôn taát caû nhöõng gì ñaõ xaûy ra. Nhöõng caâu chuyeän ñaãm chaát lòch söû aáy laø caùc khan, htri, htmon vôùi voâ soá söï bieán thaùi chi tieát nhöng laïi gaàn guõi veà ñeà taøi vaø coát truyeän nhö: Xing Nhaõ, Ñaêm Di ñi saên, Chi Lô Koêh, Xeùt giaøu coù vaøng (TLCXB), Gioâng, Giôù ñaùnh giaëc töø thuôû beù (TLCXB), Gioâng maøi ñao (TLCXB). Neáu löôïc hoùa, ta seõ coù sô ñoà keát caáu coát truyeän caùc söû thi ôû daïng ñeà taøi naøy nhö sau: Cuoäc taán coâng laøng buoân ngöôøi anh huøng (Motif cuoäc taán coâng cöôùp phaù) à Söï thaát theá cuûa laøng buoân ngöôøi anh huøng (Motif söï thaát theá, ñau thöông) à Thaéng lôïi cuûa cuoäc chieán phuïc thuø, khoâi phuïc vaø töï veä (Motif chieán coâng phuïc thuø, khoâi phuïc vaø töï veä) 33 Motif söï taán coâng cöôùp pha ù. Söï giaøu coù, ñoâng vui cuûa caùc buoân laøng (nhö laøng Giarô Koát ôû khan Xing Nhaõ, laøng Ñaêm Di ôû khan Ñaêm Di ñi saên, laøng Xeùt vôùi Ktmon Xeùt Giaøu coù vaøng (TLCXB) v.v...) khieán laém keû “ghen töùc” daãn ñeán cuoäc thoân tính, cöôùp phaù. Thôøi cô thuaän lôïi cho cuoäc tieán ñaùnh thöôøng laø khi ngöôøi ñöùng ñaàu laøng ñi vaéng, trai traùng trong laøng coøn baän vaøo röøng saên baét... Cuõng khoâng ngoaïi tröø tình huoáng keû xaáu keùo ñoàng boïn ngang nhieân tieán haønh cuoäc saùt haïi, cöôùp boùc, bieán söï thònh vöôïng, saàm uaát cuûa moät buoân laøng thaønh tan hoang , ñoå naùt. Khuùc daïo ñaàu ñau thöông aáy ñaõ luoân laø söï khôûi ñaàu caùc söû thi. 33 Motif söï thaát theá, ñau thöông. Nhöõng cuoäc taán coâng cöôùp phaù luoân dieãn ra nhanh nhö nhöõng côn loác xoaùy. Keû bò taán coâng boãng choác rôi vaøo tình traïng thaát theá; ñau thöông, li taùn khoâng keå xieát. Beø luõ Carô Buù (khan Ñaêm Di ñi saên) nhaèm ngaøy Ñaêm Di vaø trai laøng ñi 51 vaéng ñaõ "oà aït tieán vaøo vaây laøng, vaây nhaø" hoï. Cha meï Ñaêm Di chöa kòp döùt lôøi than tröôùc tai hoïa xaûy ñeán thì "boïn Carô Buù ñaõ aäp tôùi. Carô Buù, Carô Ba xoâng vaøo cöûa tröôùc. Carô La, Carô Möng voøng aäp cöûa sau. Chuùng baét Bra Lô-tang nhö baét moät con gaø trong loàng, chuùng troùi Hô-bia Rô-sun nhö troùi con lôïn trong cuõi...". Ngöôøi ngöôøi baát löïc, boïn giaëc laïi baét ñaàu vô veùt cuûa caûi "chuùng hoø heùt boïn toâi tôù noâ leä vô veùt vaät bieát ñi cuûa bieát boø, chieâng coàng, chum cheù, ngaø voi, söøng teâ giaùc, vaøng baïc trong guøi, voøng ñoàng trong hoøm, keâ trong kho, thoùc trong choøi, ngoâ, ñoã... trong boà, trong bòch, lôïn trong cuõi, gaø treân oå, traâu trong chuoàng, boø ngoaøi baõi, deá ngoaøi saân..."[26, 62]. Cuûa caûi ñaõ cöôùp saïch, chuùng laïi "chaâm löûa ñoát nhaø, noåi ñuoác thieâu kho". Ñoát xong nhaø, quaân giaëc "baét taát caû daân laøng Ñaêm Di, töù oâng giaø raâu baïc, baø giaø coøng löng, ñeán phuï nöõ coù mang, treû con chaäp chöõng moãi ngöôøi phaûi mang moät thöù, guøi moät vaät ñem veà cho haén". Boïn "hoå aùc", "soùi döõ" ñaõ trieät phaù tan hoang laøng buoân chaøng Ñaêm Di trong nhaùy maét. Meï cha Ñaêm Di bò baét laøm toâi tôù, noâ leä, trôû thaønh keû ñi "giöõ khæ nöông ngoâ", "ñuoåi vöôïn nöông baép", "aên côm chaùy ñuøm trong laù", "uoáng nöôùc thiu nöôùc thoái ñöïng trong oáng". Daân laøng Ñaêm Di thaønh "keû hoát phaân lôïn, doïn phaân gaø cho boïn aùc Carô Buù". Trong hoaïn naïn chung, naøng Hôbia Rô Sun keâu cöùu ngöôøi yeâu vaø than cho söï li taùn: "Ô anh Ñaêm Di, töø nay chuùng ta phaûi côm khaùc noài, nöôùc khaùc baàu, ngoài söôûi khaùc beáp, leân nhaø khaùc caàu thang, khaùc buoàng nguû, khaùc loái leân nöông veà laøng; aùo khaên khaùc nôi, ngöôøi khaùc choán..."[26, 64]. Taán coâng laøng Giarô Koát (khan Xing Nhaõ), Giarô Buù vieän côù: "Sao ta ñi ñaøo cuû maøi, tieáng chieâng baèng cuûa maøy cuõng choïc vaøo tai tao, tao ñi ñaøo cuû raùy, tieáng chieâng nuùm cuûa maøy cuõng doäi ñeán raãy tao". Lyù leõ aáy "khaùc naøo moät tieáng saám noå giöõa trôøi gioâng, moät tieáng dieàu haâu keâu treân raãy"[20, 17 ]. Vaø theá laø con voi döõ "voán gieát ngöôøi khoâng bieát sôï ruïng ñoâi ngaø" ñaõ ñöôïc Giarô Buù vaø ñoàng boïn thaû ra nhanh choùng saùt haïi Giarô Koát "noù huøng huïc chaïy tôùi, gioù cuoán 52 theo nhö baõo Giarô Koát traùnh sang buïi tre, voi daøy naùt buïi tre, traùnh buïi loà-oâ, naùt buïi loà-oâ; khi traùnh ñeán goác caây Kô-nia thì Giarô Koát bò noù ñaâm cheát"[20, 18 ]. Ñeå ngaên chaën cuoäc phuïc thuø, tröôùc khi "daãn traêm noâ leä vaøo nhaø, daãn nghìn toâi tôù vaøo buoân", teân Giarô Buù daïy baûo ñoàng boïn: "Ñeå tranh khoâ khoâng soáng laïi, röôïu caïn khoâng ngoït nöõa, ñeå con mang, con nai khoâng daùm choïc gaáu ñöông uoáng maät, treû con khoâng daùm choïc coïp ñöông giôõn boùng, luõ bay phaûi coá gieát cho ñöôïc thaèng beù con Xing Nhaõ"[20, 18, 19 ]. Ñaùm noâ leä ñuoåi theo gaàn kòp Xing Nhaõ, oâng Goãn (thaàn trôøi) lieàn "thaû moät lôùp maây ñen, moät con choù ñen". Bieát yù thaàn khoâng cho gieát Xing Nhaõ, ñaùm noâ leä "vung göôm cheùm ñöùt ñoâi con choù, vaø trôû laïi ñöa göôm cho chuû". Cuoäc taán coâng taøn phaù, cöôùp boùc khieán ngöôøi ngöôøi baát löïc, laøng buoân tan hoang, li taùn thöôøng laëp ñi laëp laïi trong caùc söû thi Bahnar. Coù khi leùn luùt ñaàu ñoäc nguoàn nöôùc, taøn haïi daân laøng Xeùt laø hai keû mang teân Xor Mam, Pöpöng vôùi ñoäc chaát Jrao-Lung khuûng khieáp. Tai hoïa aäp ñeán, khoâng ai trôû tay kòp, traâu, boø, lôïn, gaø cheát haøng loaït khoâng coøn moät con soáng soùt. Con ngöôøi cuõng "laên ra cheát la lieät" vaø "chính Xeùt cuõng cheát nhö moïi ngöôøi" (Ktmon BiaPhu mang thai ñaù -TLCXB). Moät tai hoïa nhö theá giaùng xuoáng gia ñình, laøng buoân Xeùt nhöng keû giaùng hoïa laïi khoâng phaûi laø con ngöôøi. Nguyeân do bôûi Bia Xin ñeå laáy ñöôïc Xeùt xöa kia ñaõ töøng caàu cöùu tôùi söï giuùp ñôõ cuûa thaàn caây ña (Yang Jri). Ngaøy thaùng troâi qua, cuoäc soáng ñoâi vôï choàng Xeùt, Bia Xin vaø laøng buoân hoï trôû neân giaøu coù, sung tuùc nhöng leã vaät taï ôn thaàn vaãn khoâng sao tìm ñöôïc. Naøng Bia Xin toäi nghieäp khaát laàn vieäc taëng leã vaät, nhöng thaàn caây ña khoâng coøn ñuû kieân nhaãn chôø ñôïi ñaõ gieo hoïa xuoáng laøng buoân keû thaát leã. Ñaàu tieân, haøng loaït traâu boø laên ra cheát, tieáp theo laø söï luïi taøn cuûa muøa maøng, caây coái. Cuoái cuøng laø söï traû giaù ñaét cuûa chính con ngöôøi. Söï tröøng phaït ngaám ngaàm nhöng khoác lieät cuûa thaàn khieán moät buoân laøng ñoâng ñuùc trôû neân hoang taøn, vaéng veû. Ñaïi hoïa ñaõ gieát saïch con ngöôøi chæ coøn soùt laïi Bia Xin vaø hai con Gioâng, Giôù (Ktmon Gioâng 53 ngheøo taùm vôï). Taán coâng ñoái phöông, caùch thöùc keû xaáu coù khi laø vôø toû tình giao haûo, toå chöùc yeán tieäc lôùn. Khi röôïu chuoác ñuû say, chuùng giôû troø baét bôù, ñaùnh ñaäp, bieán baïn höõu thaønh naïn nhaân . Baèng caùch thöùc quen thuoäc aáy, Jrai, Lao cuøng ñoàng boïn ra tay laøm tan naùt gia ñình Xeùt do "caêm töùc" söï giaøu coù ñeán möùc "coù vaøng" cuûa hoï (h'mon Xeùt giaøu coù vaøng - TLCXB). Tai hoïa coù khi laïi baát ngôø xaûy ñeán vôùi ngöôøi duõng só. Ñoù laø khuùc môû ñaàu bi ñaùt cuûa Ktmon Gioâng maøi ñao (TLCXB). Moät mình maøi ñao beân suoái vaéng, Gioâng voâ tình loït vaøo voøng vaây nhöõng keû voán "caêm gheùt", ñoái ñòch vôùi chaøng, ñoù laø boïn Klot Maêng. Boïn aùc ñoät ngoät xuaát hieän, teân naù giöông saün, laêm laêm. Tröôùc tình theá ñoù, Gioâng khoâng bieát laøm gì khaùc hôn laø caát lôøi keâu xin tha maïng. Nhöng boïn aùc khoâng chuùt ñoäng loøng, baén lieàn naêm muõi teân, gieát cheát chaøng trai treû. Söï thaát theá vaø caùi cheát aäp ñeán vôùi duõng só Gioâng nhö theá thaät oan nghieät. Roõ raøng laø baát kyø luùc naøo, ôû ñaâu keû aùc cuõng coù maët, möu toan, rình raäp. Vôùi lyù leõ neáu Gioâng laø ngöôøi toát nhö nhöõng lôøi ñoàn ñaïi côù sao chaøng laïi coøn ñi maøi ñao? YÙ raèng ñao laø hung khí, chæ coù keû xaáu môùi duøng ñao. Lôøi caùo buoäc aáy (ñuùng hôn laø söï vu oan giaù hoïa) thaät lôïi haïi. Bôûi theá, khi beø luõ Klot Maêng vaây quanh, naù teân tua tuûa, chaøng Gioâng löøng tieáng chæ coøn bieát haï vuõ khí: "Chaøng ñaët ngay löôõi ñao xuoáng beân caïnh taám khieân, chaép tay van xin chuùng tha maïng". Baát chaáp lôøi keâu xin, nhöõng muõi teân baén ñi töø ñaùm thuû lónh laäp töùc ñaõ cöôùp ñi maïng soáng cuûa chaøng trai ñeïp ñeõ, can tröôøng. Duø Gioâng ngaõ xuoáng nöôùc cheát, boïn thuû aùc vaãn giöông teân naù baén tieáp. Thi theå chaøng trai caém ñaày haøng traêm haøng nghìn muõi teân nhoïn saéc. Söï vieäc keû aùc haïi ngöôøi nhö theá khieán ta lieân töôûng ñeán nhöõng xung ñoät ngaám ngaàm, tieàm aån trong xaõ hoäi Taây Nguyeân xöa. Söï taøn phaù, gieát choùc cuûa keû aùc thaät traêm hình nghìn veû, coù theå giaùng xuoáng baát kì ai. Söï thònh vöôïng cuûa moät coäng ñoàng, söï soáng toát ñeïp traøn treà sinh löïc cuûa con ngöôøi döôøng nhö luoân ñaët tröôùc söï ñe doïa thoân tính, taøn haïi 54 cuûa chuùng. Tình theá ñoù trong caùc caâu chuyeän khaùc nhau, laø haàu nhö khoâng thay ñoåi. 33 Motif chieán coâng phuïc thuø, khoâi phuïc vaø töï veä. Vôùi söû thi Taây Nguyeân, söï thaát theá, ñoå vôõ chæ laø taïm thôøi. Söï taøn phaù, gieát choùc cuûa theá löïc ñoái ñòch khoâng bao giôø thuû tieâu ñöôïc ñoái phöông. Nhöõng keû bò haïi hoaëc soáng soùt, hoaëc hoài sinh, gaëp cô hoäi thuaän lôïi laïi ñöùng leân phuïc thuø, giaønh thaéng lôïi. Ngöôøi anh huøng - con ngöôøi loãi laïc ñöùng ñaàu coâng cuoäc khoâi phuïc, taát yeáu seõ ñöùng leân laõnh ñaïo cuoäc chieán phuïc thuø, laäp coâng lôùn. Ñaây laø nhaân vaät luoân chieám lónh vò trí trung taâm cuûa caùc söû thi. Moïi tình theá bi ñaùt, nguy nan döôøng nhö chæ laø söï saép saün, laø ñieàu kieän cho söï xuaát hieän cuûa ngöôøi anh huøng. Döôùi nhieàu caùi teân khaùc nhau (Xing Nhaõ, Ñaêm Di, Hôlaùt dang, Gioâng...) nhaân vaät ngöôøi anh huøng söû thi laïi khoâng heà khaùc bieät nhau. Ñoù laø nhöõng con ngöôøi vôùi taát caû cao ñoä cuûa yù chí phuïc thuø. Söï thaéng theá cuûa keû aùc khoâng khieán nhöõng con ngöôøi naøy maát ñi nhueä khí tieán coâng, yù thöùc ñoøi laïi coâng lyù. Vöøa nghe xong caâu chuyeän ñau thöông veà ngöôøi cha xöa, chaøng Xing Nhaõ ñoâi maét vuït "ñoû nhö chôùp löûa". Haønh ñoäng ñaàu tieân nhö voâ thöùc cuûa chaøng laø "voäi vaøng chaïy ñeán ñoáng tranh muïc, tìm xöông soï cha, keâu khoùc thaûm thieát". Tieáng keâu khoùc cuûa chaøng baøy toû söï phaãn noä: "Ô cha! Cha mua con voi ñöïc baèng coâng luùa treân raãy, cha ñoåi cheù tuùc chieâng nuùm, chieâng baèng vôùi con lôïn vaø con traâu, boø döôùi chuoàng. Cha khoâng ñuïng chaïm cuûa ai , vieäc lôùn vieäc nhoû khoâng heà coù, chæ taïi ngöôøi ta theøm traùi chuoái chín, caây mía ngoït thoâi"[20, 32 ]. Vôùi noãi caêm hôøn "ñaõ moïc reã trong buïng", haønh ñoäng tieáp theo cuûa Xing Nhaõ laø caàm khieân "taäp thöû"! Nhöng moái thuø lôùn laïi caàn ñeán thöù chieán khí töông öùng. Vì theá, chieác khieân vöøa "nhoû", vöøa "moït" cuûa theá heä cha, chuù chaøng vöøa quay maïnh noù ñaõ "baén ra töøng maûnh". Töø khi bieát moái thuø xöa, Xing Nhaõ "ngoài khoâng ñöôïc, nguû 55 khoâng noåi, ñöùng cuõng khoâng yeân". Haønh ñoäng tieáp theo cuûa chaøng laø ñoøi phaûi coù "moät traêm ngöôøi khoûe, moät nghìn ngöôøi maïnh ñi tìm caây to laøm khieân" tieán ñaùnh keû thuø. Ñoán caây Kôlông to lôùn ñeán möùc "phaûi ñi voøng moät naêm môùi giaùp goác, naêm thaùng môùi muùt caønh, laù daøi hôn moät daëm caùnh chim bay", Xing Nhaõ chöùng toû söï hôn haún cuûa chaøng vôùi moïi ngöôøi. Nhöõng nhaùt rìu cuûa chaøng "toùe löûa", "baén nhöõng maûnh caây bay töù phía", "bay tôùi nhaø Giarô Buù"[20, 33, 34 ]. Chieác khieân to naøy laøm töø caây Kôlông chæ mình Xing Nhaõ nhaác leân noåi. Söù meänh lôùn ñaõ coù ngöôøi gaùnh vaùc, ñaûm nhaän. Söùc löïc ñaõ ñuû, vuõ khí laïi phi thöôøng, Xing Nhaõ "suy nghó tính chuyeän ñi ñoøi xöông cho cha, traû thuø cho meï"[20, 35 ]. Tuy nhieân, ta bieát tröôùc khi Xing Nhaõ thöïc hieän cuoäc baùo thuø, söùc löïc taøi naêng cuûa chaøng coøn ñöôïc nhaân leân gaáp boäi bôûi thöù thuoác oâng Goãn (thaàn trôøi) ban taëng. Thöù thuoác naøy theo lôøi oâng Goãn "bieát löôïn, bieát neùm, thuoác coù pheùp ñöa chaùu leân taän trôøi xanh, taän nuùi cao, khoâng ai theo kòp, chaúng ai cheùm ñöôïc"[20, 38 ]. Cuoäc chieán phuïc thuø dieãn ra khoâng theå ñaûo ngöôïc. Theá maïnh theá thaéng taát yeáu thuoäc veà Xing Nhaõ. Ñieàu ñoù ñöôïc baùo tröôùc khi Giarô Buù vöøa giô taám khieân haén leân ñònh muùa "laøm côn gioù xoaùy" ñe doïa ñoái phöông thì boãng "chieác khieâng vôõ tung rôi xuoáng loaûng xoaûng". Toài teä hôn, taám khieân Xing Nhaõ, anh em haén ñeàu khoâng ai nhaác noåi , khoûe maïnh nhaát laø Pôrong Möng cuõng chæ khieán taám khieân "rôøi khoûi maët ñaát vöøa loït ñöôïc caùi löng cuûa con gaø troáng "[20, 57 ]. Xing Nhaõ thöïc hieän cuoäc baùo thuø vôùi loøng caêm haän thoâi thuùc, nung naáu. Ñieàu aáy ñöôïc boäc loä qua vieäc chaøng nghe tieáng chieâng cuûa keû thuø ñaùnh leân: "Giarô Buù vaøo buoàng , laáy chieâng cöôùp ñöôïc cuûa cha Xing Nhaõ ra ñaùnh. Tieáng chieâng keâu rung maët ñaát, vang khaép chín taàng maây, noù keâu nhö roáng vaøo taän maøng tai trong cuûa Xing Nhaõ. Maët Xing Nhaõ ñoû röïc nhö coù löûa cuûi kô-tu ñoát chaùy trong tim gan boác leân"[20, 55 ]. Keû baùo thuø quyeát lieät ñaõ laàn löôït gieát cheát caùc loaïi tay sai cuûa ñoái thuû: "baày gaø troáng cöïa daøi, moû saéc; ñaøn lôïn ñöïc "nanh daøi oâm laáy moõm"; baày voi döõ saùu con vaø tieáp ñeán laø con voi ñöïc 56 khoûe maïnh nhaát. Ñeán löôït Xing Nhaõ tính soå vôùi Giarô Buù, chaøng "quay khieân muùa. Ñaát buïi bay mòt muø nhö maây trôøi thaùng baûy. Xing Nhaõ nhaûy qua traùi nuùi, löôïn qua con suoái, baêng qua ñaàu ñeøo, nhanh hôn baày chim dieàu, chim où. Giarô Buù nhìn theo, toái maøy toái maët, khoâng ñoaùn ñöôïc ñöôøng ñao cuûa Xing Nhaõ chóa voâ höôùng naøo"[20, 66 ]. Caùi keát cuïc thaûm haïi laø thuoäc veà Giarô Buù, keû ñi gieo hoïa: "Xing Nhaõ môùi ñi moät böôùc ñaõ cheùm truùng ngay chaân Giarô Buù. Maùu phoït leân trôøi, ñoû nhö chieác daây maây löûa, Giarô Buù muùa tieáp, Xing Nhaõ cheùm luoân caùnh tay phaûi, chieác ñao rôi "roûn reûn""[20, 66, 67 ]. Cuoäc giao tranh keùo daøi, baát phaân thaéng baïi giöõa Xing Nhaõ vôùi sieâu ñoái thuû Pôrong Möng khieán "maây möa muø mòt, gioù baõo aàm aàm, ñoå caây lôû nuùi" cuoái