Đề tài Lý luận dạy học Vật lý ở trường phổ thông

chứng các giả thuyết thường được thực hiện nhờ thí nghiệm. Chú ý lựa chọn thí nghiệm kiểm chứng sao cho hiện tượng thí nghiệm được đơn nhất, thiết bị thí nghiệm đơn giản, tiến hành thí nghiệm ngắn gọn hợp lí, kết luận rút ra từ thí nghiệm xuất hiện một cách logic và nằm trong phạm vi kiến thức mà học sinh có thể hiểu được. 3. Kiểm tra, vận dụng kết quả Các công việc cụ thể của giai đoạn này là a) Thảo luận kết quả và đánh giá; b) Khẳng định hay bác bỏ giả thuyết đã nêu; c) Phát biểu kết luận d) Đề xuất vấn đề mới Trong giai đoạn này chú ý cho học sinh vận dụng sáng tạo các tri thức đã thu nhận được, tức là vận dụng để giải quyết những tình huống mới, khai thác với những tình huống mới gặp phải khi thu nhận kiến thức. 3.5.4. Ví dụ về dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề Vận đụng dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề để thiết kế tiến trình xây dựng kiến thức "Định luật bảo toàn động lượng" (theo Tài liệu bồi dưỡng giáo viên thực hiện chương trình, SGK lớp 10 THPT, Vật lí nâng cao - Bộ GD&ĐT, HN.2006). 71 - Từ mối liên giữa các lực tương tác theo định luật III Niu-tơn, biểu diễn các lực theo định luật Niu-tơn (theo a ). biểu diễn các a theo ∆v , ∆ v theo v của vật trước và sau tương tác, ta sẽ thấy được mối liên hệ giữa các vận tốc của hai vật trong hệ trước và sau tương tác. - Định luật III Niu-tơn: 12F = - 21F ; Định luật II Niu-tơn: 12F = m2 2a , 21F = m1 1a Biểu thức tính: t vv t va t vv t va ∆ −=∆ ∆=∆ −=∆ ∆= 11112222 ';' m2 2a = - m1 1a ⇒ t vvm t vvm ∆ −−=∆ − 11 1 22 2 '' ⇒ m2 2'v - m2 2v = m1 1'v + m1 1v ⇒ Kết luận: m1 1v + m2 2v = m1 1'v + m2 2'v m1 1v + m2 2v = m1 1'v + m2 2'v - Khái niệm động lượng: Động lượng của một vật chuyển động là đại lượng đo bằng tích của khối lượng và vận tốc của vật p = mv. - Định luật bảo toàn động lượng: Véc tơ tổng động lượng của hệ kín được bảo toàn. Căn cứ vào tiến trình nêu trên có thể xây dựng kế hoạch dạy học cụ thể. Khi hai vật tương tác với nhau, mỗi vật đều thu được gia tốc, nghĩa là vận tốc của mỗi vật bị thay đổi. Có hệ thức nào biểu thị mối liên hệ giữa các vận tốc của hai vật trong hệ trước và sau tương tác không? Xét trường hợp xe 1 chuyển động không có ma sát với vĩ va chạm và gắn chặt vào xe 2 đứng yên * Từ kết luận trên suy ra hệ quả m1 1v = (m1 + m2) 'v , hai xe cùng chuyển động với 'v theo chiều của 1v , suy ra s mm ms 21 1' += (trong cùng t) * Tiến hành thí nghiệm với thiết bị cần rung điện, đo s' và s: hệ quả được xác nhận. (hình vẽ thí nghiệm) Sử dụng phần mềm phân tích phim video để kiểm nghiệm tính đúng đắn của kết luận trên cho trường hợp va chạm của hai vật trên một mặt phẳng nằm ngang. m2= 0,3kg m1 = 0,2kg 72 3.5.5. Các mức độ của dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề Tuỳ theo mức độ tham gia của học sinh vào quá trình nghiên cứu và giải quyết vấn đề người ta phân chia dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề thành bốn mức độ. Mức 1: Giáo viên nêu vấn đề, nêu cách giải quyết vấn đề; Học sinh thực hiện cách giải quyết vấn đề theo hướng dẫn của giáo viên. Giáo viên đánh giá kết quả làm việc của học sinh. Mức 2: Giáo viên nêu vấn đề, gợi ý để học sinh tìm ra cách giải quyết vấn đề. Học sinh thực hiện cách giải quyết vấn đề. Giáo viên và học sinh cùng đánh giá. Mức 3: Giáo viên cung cấp thông tin tạo tình huống, học sinh phát hiện và xác định vấn đề nảy sinh, tự lực đề xuất các giả thuyết và lựa chọn giải pháp, học sinh thực hiện cách giải quyết vấn đề với sự giúp đỡ của giáo viên khi cần. Giáo viên cùng học sinh đánh giá. Mức 4: Học sinh tự lực phát hiện vấn đề nẩy sinh trong hoàn cảnh của mình hoặc của cộng đồng, lựa chọn vấn đề phải giải quyết. Học sinh giải quyết vấn đề, tự đánh giá chất lượng và hiệu quả. 73 CHƯƠNG 4 PHƯƠNG TIỆN DẠV HỌC TRONG DẠY HỌC VẬT LÍ Phương tiện dạy học (còn gọi là đồ dùng, thiết bị dạy học) là các vật thể hoặc một tập hợp các vật thể mà giáo viên và học sinh sử dụng trong quá trình dạy học để nâng cao hiệu quả của quá trình này. Các phương tiện dạy học theo nghĩa rộng có thể bao gồm: Các thiết bị dạy học, phòng dạy học, phòng thí nghiệm, bàn ghế, các phương tiện kỹ thuật... Dưới đây ta sẽ nghiên cứu một số phương tiện dạy học Vật lí chủ yếu. 4.1. CÁC LOẠI PHƯƠNG TIỆN DẠY HỌC 4.1.1. Các phương tiện dạy học truyền thống Trong dạy học Vật lí, các phương tiện dạy học sau đây thường được xem là các phương tiện dạy học truyền thống. 1. Các vật thật trong đời sống và kĩ thuật. 2. Các thiết bị thí nghiệm dùng để tiến hành các thí nghiệm của giáo viên và các thí nghiệm của học sinh. 3. Các mô hình vật chất. 4. Bảng 5. Tranh ảnh và các bản vẽ sẵn. 6. Các tài liệu in: Sách giáo khoa, sách bài tập, sách hướng dẫn thí nghiệm và các tài liệu tham khảo khác. 1.2. Các phương tiện dạy học hiện dại Cùng với sự phát triển của khoa học kĩ thuật, các phương tiện dạy học cũng đã được hiện đại hoá để nâng cao hiệu quả và chất lượng dạy học, hô trợ lao động dạy học của người giáo viên. Trong thực tế dạy học Vật lí hiện nay có các phương tiện dạy học nghe - nhìn sau đang được sử dụng tương đối rộng rãi. 1. Phim học tập: Phim đèn chiếu, phim chiếu bóng, phim học tập trên truyền hình, phim video. 2. Các phần mềm máy vi tính mô phỏng, minh hoạ các hiện tượng. quá trình Vật lí luyện tập cho học sinh giải bài tập và giải quyết các vấn đề học tập trên náy vi tính, tiến hành các thí nghiệm với các thiết bị thí nghiệm hiện đại, trong đó náy vi tính như là máy đo, xử lí các kết quả thí nghiệm. Các thiết bị nghe nhìn hường được trang bị là: Đèn chiếu, máy chiếu phim, máy thu hình, máy sang và hát băng hình, máy chiếu LCD đa năng, máy vi tính... 74 Các phương tiện dạy học sử dụng trong dạy học Vật lí là rất đa dạng và phong )hú. Trong số đó, các thiết bị thí nghiệm dùng cho thí nghiệm của giáo viên và thí lghiệm của học sinh có.vai trò quan trọng hàng đầu và không thể thiếu được, vì nó hể hiện đặc thù của Vật lí là một môn khoa học thực nghiệm và sự cần thiết cho lọc sinh thấy được các hiện tượng Vật lí thực trong đời sống và trong kĩ thuật. 4.2. CÁC CHỨC NĂNG CỦA PHƯƠNG TIỆN DẠY HỌC 1.2.1. Các chức năng của phương tiện dạy học theo quan điểm của lí luận dạy học Theo quan điểm lí luận dạy học, các phương tiện dạy học có các chức năng sau: 1. Sử dụng phương tiện dạy học để tạo động cơ học tập, kích thích hứng thú nhận thức của học sinh, đặc biệt trong giai đoạn định hướng mục đích nghiên cứu Nhiều thí nghiệm Vật lí đơn giản, các đoạn phim video... có thể được sử đụng để giới thiệu vấn đề học tập, tạo tình huống có vấn đề, kích thích hứng thú nhận thức, phát triển kĩ năng quan sát của học sinh. 2. Sử dụng phương tiện dạy học để hình thành kiến thức, kĩ năng mới Các phương tiện dạy học như thiết bị thí nghiệm Vật lí, mô hình, tranh ảnh, sách giáo khoa, phim học tập, các phần mềm máy vi tính... được sử dụng để cung cấp các cứ liệu thực nghiệm nhằm khái quát hoá hoặc kiểm chứng các kiến thức về các khái niệm, định luật Vật lí, mô phỏng các hiện tượng, quá trình Vật lí vi mô, giới thiệu các ứng dụng của các kiến thức Vật lí trong đời sống và kĩ thuật. Các thí nghiệm thực hành được sử dụng ngay trong khi nghiên cứu tài liệu mới để tăng cường hoạt động tự lực và rèn luyện kĩ năng thực hành thi nghiệm cho học sinh. 3. Phương tiện dạy học có thể được sử dụng để củng cố kiến thức, kĩ năng của học sinh (ôn tập, đào sâu, mở rộng, hệ thống hoá) Khi củng cố, ôn tập kiến thức có thể sử dụng các phương tiện dạy học để nâng cao hiệu.quả của hoạt động này. Có thể trong quá trình hình thành kiến thức, kĩ năng mới do nhiều nguyên nhân học sinh chưa tri giác thật sự đầy đủ hoặc độ ghi nhớ chưa được bền vững vì vậy việc sử dụng các phương tiện dạy học trong quá trình này là cần thiết. Tuy nhiên, cũng như bản thân việc củng cố và ôn tập kiến thức cần phải tổ chức một cách sáng tạo, tránh sự lặp lại giản đơn gây nhàm chán dẫn đến giản hiệu quả của việc củng cố, ôn tập. 4. Sử dụng phương tiện dạy học để kiểm tra kiến thức, kĩ năng mà học sinh đã thu được Việc khai thác tiềm năng của các phương tiện dạy học để kiểm tra, đánh giá kiến thức, kĩ năng của học sinh trong dạy học Vật lí hiện nay vẫn chưa được đầy đủ đặc biệt là các phấn mềm máy vi tính. 5. Phương tiện dạy học góp phần phát triển năng lực nhận thức của học sinh 75 Khi tổ chức cho học sinh tiến hành các thí nghiệm với các thiết bị thí nghiệm thực hành là cơ hội tốt nhất để giáo viên phát triển các năng lực nhận thức của học sinh Trong quá trình thí nghiệm, học sinh phải tiến hành một loạt các hoạt động trí tuệ - thực tiễn như lập phương án, kế hoạch thí nghiệm, vẽ sơ đồ thí nghiệm, lập bảng giá trị đo, bố trí và tiến hành thí nghiệm, thu nhận và xử lí kết quả thí nghiệm (bằng số, bằng đồ thị), tính toán sai số, xét nguyên nhân của sai số. Thông qua các hoạt động đó các phẩm chất cá nhân của học sinh được hình thành. 6. Việc sử dụng phương tiện dạy học đem lại hiệu quả xúc cảm, thẩm mĩ cho học sinh do những đặc tính bên ngoài (hình dạng, màu sắc), cách bố trí, do hình ảnh, các hiện tượng quan sát được trái với quan niệm của học sinh hoặc không được nhìn thấy hàng ngày. 7. Hiệu quả của việc điều khiển quá trình nhận thức của học sinh sẽ được nâng cao nếu các phương tiện dạy học được thiết kế, chế tạo và được giáo viên nghiên cứu sử dụng một cách hợp lí. Có thể thấy rõ điều này khi sử dụng các thiết bị thí nghiệm Vật lí, các phần mềm dạy học và sự phối hợp giữa chúng. 8. Phương tiện dạy học góp phần thực hiện một trong các nhiệm vụ dạy học Vật lí là phát triển tối ưu nhân cách của từng học sinh Để phát triển tối ưu nhân cách từng học sinh thì cần cá biệt hoá học sinh trong quá trình hoạt động hoạt động trí tuệ - thực tiễn của họ. Có hai khả năng cá biệt hoá học sinh: Biến đổi mức độ yêu cầu đặt ra cho từng học sinh (thể hiện ở nội dung, nhiệm vụ học tập; Biến đổi mối quan hệ giữa hoạt động chỉ đạo của giáo viên và hoạt động tự lực của học sinh. Việc sử dụng phương tiện dạy học trong dạy học Vật lí có khả năng thực hiện hai khả năng nêu trên. Trước hết giáo viên khai thác khả năng phân hoá học sinh thông qua việc lựa chọn phương tiện dạy học, tiếp đến đặt ra các nhiệm vụ khác nhau cho từng đối tượng học sinh, quan tâm giúp đỡ các học sinh yếu, khuyến khích hoạt động tự lực, sáng tạo đối với học sinh khá giỏi... Ngoài ra, bản thân các phương tiện dạy học cũng tạo ra hiệu quả phân hoá học sinh phụ thuộc vào hứng thú và năng lực từng học sinh. 4.2.2. Các chức năng của phương tiện dạy học theo quan điểm tâm tí học học tập Theo quan điểm của tâm lí học học tập, hoạt động nhận thức của học sinh trong quá trình học tập có thể diễn ra trên các bình diện khác nhau: Bình diện hành động đối tượng - thực tiễn, bình diện trực quan trực tiếp, bình diện trực quan gián tiếp và bình diện nhận thức khái niệm ngôn ngữ trong đó vai trò của ngôn ngữ tăng dần và vai trò của trực quan Giảm dần. 1. Bình diện hành động đối tượng - thực tiễn: Ví dụ sử dụng các thiết bị thí nghiệm dùng cho thí nghiệm của học sinh. 2. Bình diện trực quan trực tiếp: Ví dụ như việc sử dụng các vật thật, các ảnh chụp, các thiết bị dùng cho thí nghiệm của giáo viên, các phim học tập quay các cảnh 76 thật... 3. Bình diện trực quan gián tiếp: Khi sử dụng các thí nghiệm mô hình, các phim hoạt hình, các phần mềm máy vi tính mô phỏng các hiện tượng, quá trình Vật lí, các mô hình vật chất, các hình vẽ, sơ đồ. 4. Bình diện nhận thức khái niệm - ngôn ngữ: Các phương tiện dạy học như sách giáo khoa, sách bài tập, sách tham khảo, các phần mềm vi lính dùng cho ôn tập tạo điều kiện cho học sinh hoạt động nhận thức trên cơ sở các khái niệm, các kết luận khái quát, tức là hoạt động trên bình diện khái niệm - ngôn ngữ. Trong thực tiễn dạy học Vật lí ở trường phổ thông hiện nay cho thấy tiềm năng của phương tiện dạy học trong việc tích cực hoá hoạt động nhận thức của học sinh chưa được khai thác đầy đủ. Đó là một trong các nguyên nhân làm cho kiến thức của học sinh hời hợt, không bền vững, ít có khả năng vận dụng. Để nâng cao chất lượng nắm vững kiến thức của học sinh, người giáo viên Vật lí cần nghiên cứu nắm vững ưu nhược điểm của từng loại phương tiện dạy học, biết phối hợp hài hoà chúng khi dạy học từng kiến thức, kỹ năng cụ thể, vừa làm cho quá trình dạy học hiệu quả, vừa tránh được sự phức tạp khi sử dụng các phương tiện dạy học không hợp lí. 4.3. MỘT SỐ ĐỊNH HƯỚNG CHUNG VỀ PHƯƠNG PHÁP SỬ DỤNG PHƯƠNG TIỆN DẠY HỌC Từ các chức năng của phương tiện dạy học đã nêu ở trên, có thể rút ra một số định hướng chung về phương pháp sử dụng phương tiện dạy học trong dạy học Vật lí ở nhà trường phổ thông. 1. Ở các khâu khác nhau của quá trình dạy học cần sử dụng phối hợp các phương tiện dạy học trên các bình diện khác nhau của hoạt động nhận thức. Chẳng hạn, khi dạy học các ứng dụng kiến thức Vật lí trong đời sống và kĩ thuật, cần sử dụng phối hợp các phương tiện dạy học: Vật thật hoặc bức ảnh chụp vài thật, thí nghiệm của giáo viên hoặc của học sinh về nguyên tắc hoạt động của thiết bị, mô hình chức năng của thiết bị, hình vẽ về sơ đồ bố trí thí nghiệm, về nguyên tắc hoạt động của thiết bị (tranh vẽ hoặc tấm bản trong chiếu lên tường nhờ máy chiếu) hoặc phần mềm máy vi tính minh hoạ cấu tạo, nguyên tắc hoạt động của thiết bị. 2. Gắn việc sử dụng phương tiện dạy học với các hoạt động trí tuệ - thực tiễn của học sinh, tạo ra các kích thích đa dạng về mặt Cơ học, âm học, Quang học... phù hợp với quá trình thu nhận và xử lí thông tin của học sinh, kích thích sự tranh luận tích cực của học sinh về đối tượng nhận thức. 3. Việc sử dụng phương tiện dạy học trong quá trình hình thành và vận dụng kiến thức phải góp phần làm sáng tỏ tính biện chứng giữa cái chung và những cái riêng, cái giống nhau và cái khác nhau của các hiện tượng, quá trình Vật lí. 4. Việc sử dụng phương tiện dạy học phải góp phần làm tăng tính chính xác và tính 77 hệ thống của các kiến thức mà học sinh lĩnh hội. Cụ thể: Việc sử dụng phương tiện dạy học thích hợp sẽ làm sống lại các sự kiện cảm tính - cụ thể mà học sinh đã tri giác trong đời sống hàng ngày để không những tận dụng vốn kinh nghiệm mà còn nhằm phát hiện và góp phần khắc phục các sai lầm của học sinh. Ví dụ: Tiến hành thí nghiệm với thiết bị thí nghiệm mới về định luật Pa-xcan để loại bỏ sự nhầm lẫn phổ biến của học sinh về tính chất của chất rắn và chất lỏng trong sự truyền áp suất và áp lực tác dụng từ ngoài; Sử dụng các thí nghiệm về sự rơi của các vật trong không khí và trong ống thuỷ tinh dã hút hết khí để bác bỏ quan niệm sai lầm dựa vào kinh nghiệm hàng ngày "vật nặng rơi nhanh hơn vật nhẹ" của học sinh. Đặc biệt, khi sử dụng nhiều lần một số phương tiện dạy học ở nhiều chương, nhiều phần khác nhau của chương trình Vật lí sẽ tạo điều kiện làm nổi bật mối liên hệ giữa các kiến thức mà học sinh đã lĩnh hội. 4.4. GHI VÀ VẼ HÌNH TRÊN BẢNG Mặc dù hiện nay có các phương tiện kĩ thuật hỗ trợ việc dạy học của giáo viên như máy vi tính và đèn chiếu... song đối với người giáo viên Vật lí các kĩ năng ghi và vẽ hình trên bảng vẫn rất cần thiết. 4.4.1. Yêu cầu nội dung và kĩ thuật ghi chép trên bảng Ghi chép và hình vẽ trên bảng kèm theo lời trình bày của giáo viên là một phương tiện bổ trợ nhưng rất quan trọng và hiệu quả trong việc tập trung chú ý của học sinh lên cái chính trong nội dung của bài học, nó hỗ trợ cho việc chia nhỏ và chính xác hoá các tri giác của học sinh, suy nghĩ trên nội dung học tập và củng cố nội dưng đó trong từ nhớ của học sinh, khắc sâu và làm rõ loạc các vấn đề thảo luận... Việc ghi chép và vẽ hình cẩn thận, hợp lí trên bảng trong thời gian giảng bài của giáo viên sẽ giúp cho người giáo viên phân chia tài liệu phức tạp, khối lượng lớn của bài học thực hành ra các phần, tách ra được cái chính, thể hiện rõ ràng, trực quan các thời điểm trình bày tài liệu. Nhờ đó tạo thuận lợi cho việc phát triển tư duy logic của học sinh và trí nhớ thị giác của họ. Vì vậy ngoài việc sử dụng các phương tiện trực quan khác nhau như bảng, biểu mẫu, phim ảnh, đèn chiếu, người giáo viên vẫn cần phải ghi và vẽ hình trên bảng. Việc ghi bảng và vẽ hình đúng phương pháp sẽ góp một phần đáng kể vào việc nâng cao chất lượng của một giờ học. 1. Ghi chép trên bảng cần đảm bảo một suyễn cầu cơ bản sau a) Việc ghi chép cần có hệ thống, phản ánh được quá trình phát triển của vấn đề do giáo viên trình bày. b) Vạch rõ được bản chất vật lí của vấn đề nghiên cứu, nhất là các suy luận Toán học. c) Tập trung được sự chú ý của học sinh vào những vấn đề cần thiết, quan trọng. d) Củng cố được tài liệu nghiên cứu trong giờ học. 78 e) Hướng dẫn được học sinh ghi chép vào vở và học tập ở nhà. 2. Nội dung ghi trên bảng Để thoả mãn yêu cầu trên, kết hợp với việc sử dụng các phương tiện trực quan khác Giáo viên có thể ghi lại trên bảng những điểm sau: a) Dàn bài (tên đề mục và các mục nhỏ). b) Các hình vẽ, sơ đồ, đồ thị. c) Những công thức và những hệ quả suy ra từ những công thức đó. d) Những số liệu thu dược từ thí nghiệm và những kết luận rút ra từ thí nghiệm. e) Bài giải mẫu (bài tập Vật lí). g) Những thuật ngữ mới, tên các nhà bác học, tài liệu lịch sử và kĩ thuật h) Bài làm về nhà (số mục phải đọc theo sách giáo khoa, số bài tập trong sách giáo khoa hay sách bài tập...). Tuỳ nội dung cụ thể của từng bài học mà ghi chép trên bảng những điểm cần thiết, phù hợp với các yêu cầu nêu trên. Giáo viên cần chuẩn bị chu đáo nội dung ghi bảng ngay từ khi soạn kế hoạch chi tiết cho mỗi bài học. Nói chung nên phân chia nội dung ghi chép trên bảng làm hai phần: Một phần cần giữ lại trên bảng trong suốt giờ học (dàn bài, công thức, định nghĩa, định luật, đồ thị, hình vẽ quan trọng nếu cần thiết...), một phần có thể xoá đi khi đã dùng xong (chẳng hạn những phép tính, những hình vẽ trung gian...). Phần giữ lại ghi ở một bên bảng dưới dạng tóm tắt, phần thứ hai tuỳ theo kích thước của bảng mà lường trước việc xoá bảng đúng lúc cần thiết. Kích thước và hình vẽ phải đủ lớn để cho học sinh toàn lớp có thể quan sát được Nên dùng phần mẫu để làm nổi bật những điểm cần chú ý. Tránh viết tắt, đặc biệt những cách viết tắt gây ra sự hiểu sai, tránh viết sai văn phạm hoặc mắc lỗi chính tả khi viết. Tuy nhiên cũng cần tránh nhữg xu hướng lạm dụng việc trình bày trên bảng, trình bày dày đặc các công thức và biến đổi Toán học. Kết quả của cách ghi bảng như vậy là học sinh không xác định được trọng tâm của bài, không tập trung được vào phương pháp lập luận giải thích vấn đề, vì vậy, chỉ nên ghi trên bảng các kết luận từng giai đoạn của quá trình suy luận sau khi học sinh đã hiểu rõ phương pháp giải quyết vấn đề nêu ra. 4.4.2. Yêu cầu về vẽ hình trên bảng Hình vẽ mà giáo viên thực hiện trên bảng có mục đích chủ yếu làm sáng tỏ bài tảng của giáo viên. Hình vẽ là phương tiện trực quan quan trọng bên cạnh lời giảng của giáo viên. Vì vậy khi vẽ hình người giáo viên cần lưu tâm trước hết tới tính chất 79 Sư phạm của chúng, sau đó là mặt mĩ thuật của hình vẽ. Sự hạn chế về thời gian trong một tiết học đòi hỏi phải vẽ hình trên bảng sao cho được nhanh chóng. Vì thế trước hết cần quan tâm theo những yêu cầu cơ bản sau: 1. Hình vẽ phải đơn giản rõ ràng để học sinh có thể thấy được những điểm chủ yếu, đồng thời cũng để cho giáo viên và học sinh có đủ thời gian vẽ ngay tại lớp không ảnh hưởng tới tiên trình bài học Muốn cho hình vẽ được đơn giản và rõ ràng, trong nhiều trường hợp sao chép lại những hình vẽ trong sách giáo khoa mà giáo viên phải cải biến, tước bỏ một số chi tiết không cần thiết hoặc chuyển từ cách vẽ này sang cách vẽ khác trong những trường hợp thật cần thiết (ví dụ từ cách vẽ phối cảnh sang cách vẽ chiếu...). Để làm nổi bật một số chi tiết quan trọng, chủ yếu trên hình vẽ có thể dùng phấn màu hay dùng những nét đặc biệt. Chẳng hạn, có thể dùng nét đậm vẽ vòng dây phía ngoài và nét nhỏ vẽ vòng dây phía trong. 2. Hình vẽ trước hết phải thể hiện rõ được nguyên tắc Vật lí của đối tượng đang nghiên cứu sau đó đến những chi tiết về kĩ thuật Trên hình vẽ phải nổi bật những cơ cấu chủ yếu của máy móc, dụng cụ mà ở đó thể hiện được hiện tượng cần nghiên cứu. 3. Hình vẽ phải đúng kĩ thuật hoạ hình Trong dạy học Vật lí người ta dùng 3 cách vẽ sau: a) Vẽ chiếu vuông góc: Theo cách vẽ này các tia sáng đều coi như vuông góc với mặt hình vẽ, do vậy ta chỉ nhìn thấy mặt ngoài của vật theo một phương nào đó hoặc từ đằng trước lại hoặc từ trên xuống. Cách vẽ này được dùng khi cần phân biệt sự bố trí trước sau; b) Vẽ cắt: Cách này mô tả hình dạng của vật trong mặt phẳng bổ dọc hay bổ ngang, thường được sử dụng khi cần thấy rõ cấu tạo bên trong của máy móc, dụng cụ: (ví dụ: vẽ cắt để nghiên cứu cấu tạo của loa điện động hình 1). c) Vẽ phối cảnh: Cách vẽ này cho thấy hình dạng của vật trong không gian, phân biệt rõ vị trí của các bộ phận sắp xếp trong không gian ba chiều. 80 Trong cách vẽ phối cảnh, những bộ phận nào ở xa sẽ nhỏ, những bộ phận nằm trong cùng một mặt phẳng song song với mặt phẳng hình vẽ thì giữ nguyên tỉ lệ kích thước, những bộ phận đường vuông góc với mặt phẳng hình vẽ quy tụ lại ở một điểm gọi là chú điểm. Chú điểm có thể ở rất xa để các đường vuông góc với mặt phẳng hình vẽ song song với nhau. Hình 2 là cách phối cảnh hình lập phương với chú điểm ở gần và ở rất xa. Cách vẽ phối cảnh nói chung là khó, đòi hỏi nhiều thời gian, vì thế chỉ dùng khi hai cách trên không cho phép mô lả đầy đủ hình dạng và cấu tạo của vật. Việc chọn cách thể hiện hình vẽ này hay hình vẽ khác tuỳ thuộc vào yêu cầu giảng dạy từng trường hợp cụ thể, nhiều khi phải phối hợp hai cách vẽ mới mô tả được hết cấu tạo và hoạt động của dụng cụ. Trong các hình vẽ cần chú ý lấy tỉ lệ đúng hoặc gần với thực tế, phù hợp với tương quan của từng thiết bị thực hoặc giữa các phần của chúng. 4. Cần phối hợp giữa việc vẽ và giới thiệu hình vẽ đồng bộ với việc trình bày bằng lời của giáo viên, hình vẽ xuất hiện đúng lúc cần thiết để minh hoạ được cho lời giải thích của giáo viên Trường hợp hình vẽ phức tạp có thể vẽ trước ở bảng con hoặc giấy khổ lớn, những chỉ vẽ mờ, hoặc chưa điền các kí hiệu và khi giảng thì mới tô đậm lên điền các kí hậu thích hợp vào đó. Hiện nay máy vi tính và đèn chiếu là các phương tiện hiện đại đã được trang bị ở hầu hết các trường phổ thông, vì vậy việc vẽ hình và sử dụng các hình vẽ tĩnh hoặc động, chiếu lên màn hình lớn là hoàn toàn có thể thực hiện được. Điều này góp phần nâng cao hiệu quả trực quan trong dạy học, đồng thời giảm đáng kể thời gian dành cho việc vẽ hình, ghi bảng, người giáo viên sẽ có nhiều thời gian hơn để tổ chức các hoạt động dạy học. 4.5. SỬ DỤNG CÁC VẬT THẬT Trong dạy học Vật lí, các vật thật có thể được sử dụng để nghiên cứu các hiện tượng, quá trình Vật lí. Ví dụ: Có thể sử dụng các đồ chơi, các dụng cụ đo dùng trong gia đình như cân, đồng hồ, nhiệt kế...; Để nghiên cứu các ứng dụng của kiến thức Vật 81 lí trong đời sống và kĩ thuật.có thể dùng các dụng cụ sẵn có trong đời sống, chẳng hạn các dụng cụ cơ học như kìm, kẻo; Các dụng cụ điện. Rau chuông điện, đi-na-mô xe đạp, đèn gìn...; Các dụng cụ quang học như máy ảnh, ống nhòm, kính lúp... Các vật thật có ý nghĩa quan trọng trong dạy học Vật lí, nó giúp khai thác tốt các kinh nghiệm sống hàng ngày của học sinh, đồng thời là bằng chứng sinh động về việc vận dụng các kiến thức Vật lí vào thực tiễn. Có thể sử dụng các vật thật ở các giai đoạn khác nhau của quá trình dạy học. Để sử dụng hiệu quả các vật thật vào quá trình dạy học, người giáo viên cần nghiên cứu kĩ đặc điểm các vật này sao cho đảm bảo tính trực quan và làm rõ được bản chất các hiện tượng, quá trình Vật lí nằm trong nguyên lí hoạt động của các vật này. 4.6. CÁC THIẾT BỊ THÍ NGHIỆM Các thiết bị thí nghiệm có vai trò quan trọng đối với dạy học Vật lí, chúng tạo điều kiện để xây dựng các thí nghiệm nhằm nghiên cứu một cách có hệ thống, trực quan các hiện tượng, quá trình Vật lí, hình thành các khái niệm, định luật Vật lí, tạo điều kiện nghiên cứu các ứng dụng kĩ thuật của Vật lí. Người ta phân biệt hai loại thiết bị thí nghiệm: Thiết bị thí nghiệm biểu diễn dùng để tiến hành các thí nghiệm của giáo viên và thiết bị thí nghiệm thực hành dùng cho các thí nghiệm của học sinh. 4.6.1. Thiết bị thí nghiệm biểu diễn Đặc điểm của các thiết bị thí nghiệm biểu diễn là chúng được chế tạo với kích thước đủ lớn sao cho học sinh trong cả lớp có thể quan sát được rõ các chi tiết quan trọng của thiết bị, tri giác đầy đủ các hiệu ứng Vật lí diễn ra trong thí nghiệm. Các thiết bị thí nghiệm này có thể được trang bị các dụng cụ đo với các phép đo khá chính xác. Các thiết bị thí nghiệm biểu diễn có thể được chế tạo để sử dụng một cách độc lập (ví dụ: Bộ thí nghiệm