Đề tài Một số biện pháp dạy – học môn Ngữ văn ở trường THCS hiệu quả

Một số biện pháp dạy – học môn Ngữ văn ở trường THCS hiệu quả Dạy văn trong nhà trường đang là một thử thách lớn với GV hiện nay. Dạy như thế nào cho hay, hiệu quả cao, tạo sự hứng thú, say mê cho HS quả thực là cả một vấn đề lớn. Việc HS không thích thú với môn văn cũng có nhiều lí do, tuy nhiên có một nguyên nhân khá quan trọng đó là: Thầy cô giáo chưa thực sự tạo ra sự cuốn hút HS bằng bài giảng của mình. Thầy cô chưa thực sự có nhưng bước ngoặt đột phá trong việc đổi mới phương pháp, vẫn nặng về phương pháp truyền thống thế nên việc dạy và học chưa thực sự hiệu quả.  Với vai trò tổ chức, hướng dẫn và điều khiển quá trình học tập của HS, hơn ai hết việc phải tìm ra nhiều biện pháp để phát huy cao nhất tính tích cực sáng tạo của người học, tạo niềm hứng thú say mê học tập ở các em chính là nhiệm vụ quan trọng đối với mỗi người GV đứng lớp.  Xuất  phát  từ  những  vấn  đề  trên,  với mong muốn  góp một  phần  vào  việc  tạo thêm hứng thú cho người học, giúp học sinh tích cực, chủ động tiếp nhận tri thức và hình thành kĩ năng, phát triển nhân cách, đồng thời nhằm góp phần đổi  mới những phương pháp dạy học Ngữ văn truyền thống tôi mạnh dạn xin được trao đổi một số kinh nghiệm của bản thân trong quá trình giảng dạy bộ môn Ngữ văn ở trường THPT. 1. Sân khấu hóa tác phẩm văn học            Để tăng cảm hứng học tập môn ngữ văn cho các em học sinh và khuyến khích tinh thần đọc sách, cũng như sự cảm thụ tác phẩm văn học và đồng sáng tạo cùng nhà văn Gv có thể cho các em hs học theo cách sân khấu hóa tác phẩm văn học. Nghĩa là học Văn bằng... diễn kịch. Nghĩa là hs sẽ chuyển thể tác phẩm văn học thành vở diễn, sau đó thảo luận những vấn đề trọng tâm. Từ đó rút ra những bài học cần thiết của tác phẩm. Gv có thể chọn tác phẩm phù hợp để áp dụng cách này. Mỗi lớp sẽ được chia nhóm thành các êkip. Trong êkip có các ban khác nhau như viết kịch bản, phụ trách diễn xuất, media, hậu cần, nhóm tổ chức hội thảo... học sinh dàn dựng từ chính tác phẩm văn học các em đang học trong trường để chuyển thành vở diễn. Các em tự xây dựng kịch bản, Gv chỉ duyệt. Việc chuẩn bị phục trang, dựng cảnh, phân vai diễn xuất, rồi chọn nhạc, làm tiếng động... để tạo nên một vở diễn ngắn ấn tượng đều là sáng tạo của học sinh. Học là... thảo luận. Khác với việc chỉ dừng lại ở dựng tiểu phẩm tham dự các hội thi, sân khấu hóa tác phẩm văn học được thực hiện tại từng lớp học và trở thành một phần của bài học. Sau phần diễn kịch hs các nhóm sẽ cùng thảo luận về một số vấn đề trọng tâm của bài học. Với cách thức này, tất cả học sinh đều phải đọc tác phẩm để nắm nội dung, tìm những chi tiết đắt giá góp ý cho kịch bản. Việc dựng lại những câu chuyện trong bối cảnh thực tại của hàng chục năm trước trong cái nhìn mới mẻ của chính các em học sinh đã thổi luồng gió mới vào tác phẩm văn học, khiến tác phẩm văn học không xa rời thực tế cuộc sống hiện tại, không nhàm chán, đơn điệu mà có sức hấp dẫn mới. Từ đó rút ra ý nghĩa của tác phẩm hay trích đoạn tác phẩm để tất cả học sinh cùng nắm bắt và thấu hiểu. Như vậy, việc sân khấu hóa tác phẩm văn học là một sáng tạo trong phương pháp dạy học văn mà tôi nghĩ không chỉ tạo được hứng thú trong học tập mà còn đem đến hiệu quả trong việc tự học của hs. Học văn bằng diễn kịch, bằng múa, bằng âm nhạc giúp học sinh có thêm nhiều cơ hội tiếp cận và cảm thụ văn bản theo nhiều cách khác nhau. Cách học này khơi dậy lòng yêu thích môn Văn, phát huy khả năng tổ chức, biên kịch, diễn xuất của học sinh. Theo tôi, đổi mới đối với môn Văn trước hết phải thoát khỏi cách học một chiều thầy cứ đọc và trò cứ chép, những bài làm văn của các em lại được đi sao chép, cóp nhặt. Chỉ khi các em được trải nghiệm, được hóa thân vào tác phẩm, nhân vật thì mới có thể khắc sâu vào tâm hồn, suy nghĩ của các em, mới có thể yêu thích môn Văn. “10 giờ dạy học một chiều không bằng 2 giờ các em tự tìm tòi, thể hiện. Chắc chắn những bài học này, những bài văn này sẽ theo các em suốt cuộc đời”. 2. Vận dụng linh hoạt, hiệu quả các phương pháp và kĩ thuật dạy học tích cực.     a. Vận dụng linh hoạt, hiệu quả các phương pháp dạy học tích cực.     Bên cạnh những phương pháp dạy học theo đặc trưng của bộ môn Ngữ văn, việc phát huy các phương pháp dạy học tích cực cũng góp phần vào việc đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn hiệu quả,  đồng thời  khơi dậy niềm hứng thú, yêu thích môn học..Có nhiều phương pháp dạy học tích cực mà GV có thể sử dụng như: Thảo luận nhóm, Đóng vai, Nghiên cứu tình huống, Dự án, Động não, Đặt và giải quyết vấn đề. Trong khuôn khổ bài viết nhỏ này, bên cạnh những phương pháp truyền thống,  tôi chỉ trình bày vài phương pháp mà bản thân đã áp dụng và đem lại hiệu quả giáo dục trong quá trình giảng dạy. Vận dụng linh hoạt, hiệu quả phương pháp Thảo luận nhóm. HS của một lớp học được chia thành các nhóm nhỏ, trong khoảng thời gian giới hạn, mỗi nhóm tự lực hoàn thành các nhiệm vụ học tập trên cơ sở phân công và hợp tác làm việc. Kết quả làm việc của nhóm sau đó được trình bày và đánh giá trước toàn lớp.      Dạy học nhóm nếu được tổ chức tốt sẽ phát huy được tính tích cực, tính trách nhiệm; phát triển năng lực cộng tác làm việc và năng lực giao tiếp của HS. Đồng thời tránh sự nhàm chán, khoi dậy sự hứng thú.      Để tổ chức một hoạt động dạy học theo hình thức thảo luận nhóm, GV vần tiến hành theo các bước:  Bước chuẩn bị(giao nhiệm vụ): chuẩn bị đề tài, nội dung , phương tiện hỗ trợ...Thực hiện nhiệm vụ: Chia nhóm theo yêu cầu , cử nhóm trưởng, người báo cáo,... giáo viên quan sát, đôn đốc, nhắc nhở...Yêu cầu thực hiện :Mỗi thành viên trong nhóm đều được tham gia bàn luận, được lắng nghe , tránh căng thẳng hoặc người được nói quá nhiều, làm việc quá nhiều. Mọi thành viên đều tích cực làm việc.Trình bày kết quả: Đại diện nhóm trình bày kết quả các thành viên bổ sung thêm. Các nhóm khác nhận xét, bổ sung, hỏi thêm. Gv đúc kết , bổ sung, nhấn mạnh, kết luận.     Thực hiện đổi mới phương pháp giáo dục, nhiều gv đã sử dụng phương pháp này. Song qua việc dự giờ đồng nghiệp , tôi thấy rằng nhiều người có sử dụng phương pháp này chỉ mang tính hình thức, chưa đem lại hiệu quả giáo dục. Có tình trạng thảo luận nhóm nhưng chỉ có một, hai người trong mỗi nhóm là làm việc còn những thành viên khác ngồi chơi hoặc không tích cựa. Khi nhận xét kết quả có tình trạng qua loa, quá nhanh khiến học sinh trong lớp không nắm bắt được đâu là nội dung đúng, sai, trọng tâm cần nắm... Chính vì vậy để phương pháp này đem lại hiệu quả, góp phần khơi dậy sự hào hứng trong học tập theo tôi, người gv cần chủ động tổ chức thảo luận nhóm một cách linh hoạt. Tùy từng đơn vị kiến thức, quỹ thời gian trong bài học mà chọn phương pháp thảo luận nhóm cho phù hợp.     Qua quá trình giảng dạy, tôi thấy rằng khi dạy các bài Tiếng Việt, Làm văn mà có phần thực hành hay chữa bài tập thì việc sử dụng phương pháp này rất hiệu quả, tạo được sự hứng thú cho hs, tránh nhàm chán, lớp trầm lắng. Đặc biệt tránh tình trạng day những bài này theo cách truyền thống, bài thực hành, luyện tập nhưng chỉ là GV thực hành, luyện tập là chính, còn các em thì lại xem thực hành, xem luyện tâp. Để cải thiện tình trạng này và sử dụng phương pháp thao luận nhóm hiệu quả, tạo sự hứng thú cho hs tôi đã thực hiện như sau: Vận dụng linh hoạt, hiệu quả phương pháp hương pháp đóng vai Đóng vai là phương pháp tổ chức cho HS thực hành, “ làm thử” một số cách ứng xử nào đó trong một tình huống giả định. `Đây là phương pháp nhằm giúp HS suy nghĩ sâu sắc về một vấn đề bằng cách tập trung vào một sự việc cụ thể mà các em vừa thực hiện hoặc quan sát được. Việc “diễn” không phải là phần chính của phương pháp này mà điều quan trọng là sự thảo luận sau phần diễn ấy. Có thể tiến hành đóng vai theo các bước sau: Giáo viên nêu chủ đề, chia nhóm và giao tình huống, yêu cầu đóng vai cho từng nhóm. Trong đó có quy định rõ thời gian chuẩn bị, thời gian đóng vai của mỗi nhóm.  Các nhóm thảo luận chuẩn bị đóng vai. Các nhóm lên đóng vai. Lớp thảo luận, nhận xét về cách ứng xử và cảm xúc của các vai diễn; về ý nghĩa của các cách ứng xử. GV kết luận, định hướng cho HS về cách ứng xử tích cực trong tình huống đã cho. Một số yêu cầu khi đóng vai: Tình huống đóng vai phải phù hợp với chủ đề bài học, phù hợp với lứa tuổi, trình độ HS và điều kiện, hoàn cảnh lớp học. Tình huống không nên quá dài và phức tạp, vượt quá thời gian cho phép. Tình huống phải có nhiều cách giải quyết. Tình huống cần để mở để HS tự tìm cách giải quyết, cách ứng xử phù hợp; không cho trước “ kịch bản”, lời thoại. Mỗi tình huống có thể phân công một hoặc nhiều nhóm cùng đóng vai. Phải dành thời gian phù hợp cho HS thảo luận xây dựng kịch bản và chuẩn bị đóng vai Cần quy định rõ thời gian thảo luận và đóng vai của các nhóm. Trong khi HS thảo luận và chuẩn bị đóng vai, GV nên đi đến từng nhóm lắng nghe và gợi ý, giúp đỡ HS khi cần thiết. Các vai diễn nên để HS xung phong hoặc tự phân công nhau đảm nhận. Nên khích lệ cả những HS nhút nhát cùng tham gia.   Như vậy, vào một “ vai giả định” như trên học sinh có điều kiện được trình bày, bộc lộ những suy nghĩ, cảm nhận và ứng xử của bản thân. Nhằm giúp các em có một suy nghĩ sâu sắc, một cách ứng xử về một vấn đề bằng cách đứng từ chỗ đứng,  góc nhìn của người trong cuộc .   b.  Vận dụng linh hoạt, hiệu quả các kĩ thuật dạy học tích cực. Có nhiều kĩ thuật day học như: kĩ thuật chia nhóm, kĩ thuật giao nhiệm vụ, kĩ thuật đặt câu hỏi, kĩ thuật khăn trải bàn, kĩ thuật phòng tranh, kĩ thuật các mảnh ghép, kĩ thuật hỏi chuyên gia, kĩ thuật hoàn tất một nhiệm vụ,... Kĩ thuật khăn trải bàn: - Hình thức: trên khổ giấy A3, chủ đề thảo luận ghi ở chính giữa, chia các phần còn lại thành 4-6 phần theo số thành viên trong nhóm. Mỗi người sẽ cùng ghi câu trả lời của mình vào các phần đã được chia (trong khoảng 3-5 phút) . Sau đó đại diện nhóm dán giấy A3 lên bảng, thuyết trình.. Các nhóm khác nhận xét, bổ sung ý kiến (nếu có)  - Gv nhận xét, bổ sung, nhấn mạnh trọng tâm (thống nhất ý kiến hoặc điều chỉnh cách hiểu nếu có cách hiểu, lý giải vấn đề, định hướng nếu sai lệch) - Mục đích : + Xác định trọng tâm bài học, ý nghĩa tác phẩm. + Hiểu tác phẩm, đồng sáng tạo với nhà văn. + Giáo dục kĩ năng sống, rút ra bài học cho bản thân.    Tôi nhận thấy với cách này, thay vì chỉ có 1-2 em được trình bày ý kiến, suy nghĩ của mình mà tất cả các em buộc phải suy nghĩ, phải viết ý kiến đó ra trong cùng một khoảng thời gian nhất định. Vừa tiết kiệm thời gian vừa tạo điều kiện cho nhiều hs cùng hoạt động trong một bài tập. Cũng tránh được sự nhàm chán và ỷ lại , lười suy nghĩ của các em.     Kĩ thuật “ Hỏi và trả lời”      Đây là KTDH giúp cho HS có thể củng cố, khắc sâu các kiến thức đã học thông qua việc hỏi và trả lời các câu hỏi. Kĩ thuật này có thể tiến hành như sau: GV nêu chủ đề . GV (hoặc 1 HS) sẽ bắt đầu đặt một câu hỏi về chủ đề và yêu cầu một HS khác trả lời câu hỏi đó. HS vừa trả lời xong câu hỏi đầu tiên lại được đặt tiếp một câu hỏi nữa và yêu cầu một HS khác trả lời. HS này sẽ tiếp tục quá trình trả lời và đặt câu hỏi cho các bạn cùng lớp,... Cứ như vậy cho đến khi GV quyết định dừng hoạt động này lại.      Mục đích: Kích thích, dẫn dắt học sinh suy nghĩ , khám phá tri thức, tạo điều kiện cho học sinh tham gia vào quá trình dạy học. Kiểm tra , đánh giá kiến thức của các em và sự quan tâm, hứng thú của các em đối với nội dung học tập. Thu thập, mở rộng thông tin kiến thức.     Yêu cầu câu hỏi: Ngắn gọn, rõ ràng, dễ hiểu. Phù hợp với thời gian thực tế. Không ghép nghiều câu hỏi cùng thành một câu hỏi móc xích, Không hỏi nhiều vấn đề cùng một lúc...     Kĩ thuật này tôi thường áp dụng khi day các tiết tự chọn về các tác phẩm văn học, khi cần hệ thống lại, ôn lại kiến thức cả tác phẩm. có bài thì tôi cho các em tự chuẩn bị câu hỏi, có bài thì tôi biên soạn sẵn, ghi ra nhiều phiếu nhỏ, gấp lại và sau câu trả lời của mình em đó tự đặt câu hỏi hoặc  lại gắp thăm câu hỏi cho bạn kế tiếp. về  tự ôn lại kiến thức sau đó áp dụng kĩ thuật này     Qua việc áp dụng kĩ thuật này trong việc dạy của giá viên và việc học của hs sinh, tôi nhận thấy rằng việc hệ thống kiến thức trong ôn tập hiệu quả hơn rất nhiều so với cách truyền thống là gv tự hệ thống cho các em hoặc gv cứ tự đặt câu hỏi và yêu cầu các em cứ trả lời. Thay vì gv hỏi thì hs sẽ được hỏi, hs sẽ hào hứng và thích thú khi được tham gia vào quá trình dạy học , giờ học cũng vì thể mà bớt đơn điệu, nhàm chán.     Kĩ thuật “Trình bày một phút”    Đây là kĩ thuật tạo cơ hội cho HS tổng kết lại kiến thức đã học và đặt những câu hỏi về những điều còn băn khoăn, thắc mắc bằng các bài trình bày ngắn gọn và cô đọng với các bạn cùng lớp. Các câu hỏi cũng như các câu trả lời HS đưa ra sẽ giúp củng cố quá trình học tập của các em và cho GV thấy được các em đã hiểu vấn đề như thế nào.    Kĩ thuật này có thể tiến hành như sau: Cuối tiết học (thậm chí giữa tiết học), GV yêu cầu HS suy nghĩ, trả lời các câu hỏi sau: Điều quan trọng nhất các em học đuợc hôm nay là gì? Theo các em, vấn đề gì là quan trọng nhất mà chưa được giải đáp?...HS suy nghĩ và viết ra giấy. Các câu hỏi của HS có thể dưới nhiều hình thức khác nhau. Mỗi HS trình bày trước lớp trong thời gian 1 phút về những điều các em đã học được và những câu hỏi các em muốn được giải đáp hay những vấn đề các em muốn được tiếp tục tìm hiểu thêm.    Kĩ thuật này tôi thường áp dụng ở phần tổng kết bài học nhằm kiểm tra xem khả năng nắm bắt kiến thức mà các em thu hoạch được và khả năng vận dụng cũng như kĩ năng diễn đạt khi trình bày một ý, một nội dung nào đó của các em. Chẳng hạn như sau khi học xong bài thơ Vội vàng(Xuân Diệu), tôi hỏi hs: Câu thơ nào (hình ảnh thơ nào) trong bài thơ khiến em ấn tượng, yêu thích nhất? Vì sao? Hoặc hỏi Theo em, qua bài thơ, tác giả muốn gửi tới người đọc thông điệp gì ? Hoặc hỏi: Điều quan trọng nhất các em học được từ bài học hôm nay là gì?... 3. Lồng ghép trò chơi trong dạy - học môn Ngữ văn Trò chơi vừa là một hoạt động giải trí vừa là một phương pháp giáo dục: giáo dục bằng trò chơi - một phương pháp đã được nhiều nền giáo dục tiên tiến trên thế giới vận dụng. Lồng ghép trò chơi trong dạy và học môn Ngữ văn, kết hợp với những phương pháp dạy học khác sẽ có ý nghĩa tích cực đối với yêu cầu đổi mới hiện nay đồng thời tạo được hứng thú trong học tập cho hs.     Giới thiệu hình thức lồng ghép trò chơi trong tổ chức lớp học ở các giờ học Ngữ Văn THPT nhằm bổ sung và đổi mới những phương pháp dạy học Ngữ văn truyền thống. Qua phân tích ý nghĩa, mối quan hệ của việc học mà chơi, để giới thiệu một cách có hệ thống về các hình thức lồng ghép trò chơi, minh hoạ một số trò chơi và những khả năng lồng ghép trò chơi đối với cả ba phân môn: Đọc văn, Tiếng Việt và Làm văn. Nhằm hướng đến mục đích cuối cùng là cải tiến phương pháp dạy học, tạo thêm hứng thú cho người học, giúp học sinh tích cực, chủ động tiếp nhận tri thức và hình thành kĩ năng, phát triển nhân cách.     Một số hình thức lồng ghép trò chơi trong dạy và học Ngữ văn ở THPT:     Nguyên tắc: Giáo viên cần chú ý đến đặc thù của từng phân môn; lưu ý mối quan hệ giữa trò chơi với hệ thống câu hỏi; vận dụng linh hoạt, hợp lí, đúng mức và đúng lúc để không xáo trộn nhiều không gian lớp học, nhanh chóng ổn định lớp học khi trò chơi kết thúc; trò chơi phải phù hợp với nội dung, mục tiêu cần đạt, không vận dụng cho tất cả các tiết học, đôi khi gây phản cảm, phản tác dụng; trò chơi bao giờ cũng kết thúc bằng thưởng cho người (đội) thắng hoặc xử phạt nhẹ nhàng cho vui (dí dỏm, tế nhị).     Một số hình thức lồng ghép trò chơi: Xem trò chơi là một hình thức tổ chức cho một đơn vị kiến thức nhỏ trong giờ học để triển khai ở các bước khác nhau của bài giảng (phần tìm hiểu chung, tìm hiểu ngữ liệu, phần đọc - hiểu văn bản, phần luyện tập, củng cố bài). Tổ chức tiết học thành một trò chơi lớn đối với một số tiết ôn tập hoặc khái quát.     Một số trò chơi có thể vận dụng lồng ghép trong dạy học Ngữ văn: giáo viên có thể tự sáng tạo ra những trò chơi phù hợp với tiết học (trò chơi phát động, trò chơi hoạt động, trò chơi luỵên trí, trò chơi chú ý và quan sát, trò chơi huy động kiến thức, trò chơi vận dụng kiến thức), tự đặt tên trò chơi (theo nguyên tắc vừa phù hợp, vừa kích thích sự tò mò của các em. Ví dụ: Ô chữ, nhanh trí-nhanh tay, Bình thơ văn, Tiếp sức, Hùng biện     Có nhiều trò chơi có thể lồng ghép vào giờ học Ngữ văn nhằm tạo không khí lớp học sôi nổi, tạo hứng thú học tập cho các em. Tôi sẽ trình bày một số trò chơi dễ áp dụng đem lại hiệu quả học tập cao:     Trò chơi nhanh tay - nhanh trí     Trò chơi tiếp sức  Xuất phát từ yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học môn Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực, việc áp dụng một số biện pháp dạy – học hiệu quả trong giờ học Ngữ văn là rất cần thiết . Việc làm này sẽ có tác dụng nâng cao hiệu quả dạy của GV và học của HS. Nó sẽ góp phần nâng cao hứng thú của HS trong mỗi giờ học Ngữ văn, góp phần nâng cao chất lượng bộ môn Ngữ văn. GV giảng dạy Ngữ văn ngoài việc phải không ngừng tự học để nâng cao chuyên môn, bồi dưỡng kiến  thức  lí  luận, kiến  thức  từ  thực  tế đời  sống, còn cần phải thường xuyên học hỏi kinh nghiệm của đồng nghiệp, nghiên cứu thêm về nghệ thuật sư phạm, tìm tòi các biện pháp tự bồi dưỡng những phương pháp dạy học  tích cực. Với một tiết dạy học cụ thể đòi hỏi GV phải có sự sáng tạo, lòng yêu nghề. Vận dụng  linh hoạt  trong  từng  tiết dạy  để gây hứng thú học tập, tạo một không khí học tập vui vẻ, thoải mái giúp HS ngày càng yêu thích bộ môn Ngữ văn, giúp việc dạy và việc học đạt kết quả cao. Những biện pháp mà tôi đề xuất trao đổi trên đây không quá khó thực hiện, cũng không cần các phương tiện dạy học quá hiện đại mà các nhà trường hiện nay không thể đáp ứng được, do vậy các đồng nghiệp có thể dễ dàng áp dụng. Tuy nhiên đây không phải là những biện pháp duy nhất để có thể tạo hứng thú cho HS trong giờ học môn Ngữ văn, để một giờ học có hiệu quả về kiến thức cũng như tạo được hứng thú cho HS, GV cần áp dụng linh hoạt các biện pháp, phương pháp một cách phù hợp với từng tiết dạy cụ thể.