MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN.i
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT .v
DANH MỤC BẢNG.vi
DANH MỤC HÌNH.vii
MỞ ĐẦU .1
1. Lí do chọn đề tài.1
2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu.4
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu.5
4. Phương pháp nghiên cứu .6
5. Giả thuyết khoa học .7
6. Đóng góp của luận án .8
7. Kết cấu của luận án .8
CHƯƠNG 1 .10
TỔNG QUAN VỀ PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ĐỌC HIỂU VĂN BẢN
CHO HỌC SINH PHỔ THÔNG.10
1.1. Những nghiên cứu về năng lực và phát triển năng lực cho học sinh phổ thông .10
1.1.1. Những nghiên cứu về năng lực. 10
1.1.2. Những nghiên cứu về phát triển năng lực cho học sinh phổ thông. 14
1.2. Những nghiên cứu về đọc hiểu và phát triển năng lực đọc hiểu văn bản
cho học sinh phổ thông .17
1.2.1. Những nghiên cứu về đọc hiểu. 17
1.2.2. Những nghiên cứu về phát triển năng lực đọc hiểu văn bản cho
học sinh phổ thông . 23
CHƯƠNG 2 .38
CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VẤN ĐỀ PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC
ĐỌC HIỂU VĂN BẢN CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG
TRONG DẠY HỌC NGỮ VĂN.38
2.1. Văn bản và năng lực đọc hiểu văn bản .38
2.1.1. Văn bản . 38
2.1.2. Năng lực đọc hiểu văn bản. 44
267 trang |
Chia sẻ: Thành Đồng | Ngày: 06/09/2024 | Lượt xem: 30 | Lượt tải: 0
Bạn đang xem trước 20 trang tài liệu Đề tài Phát triển năng lực đọc hiểu văn bản cho học sinh Trung học Phổ thông trong dạy học Ngữ văn (Qua dữ liệu Lớp 10), để xem tài liệu hoàn chỉnh bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên
- Tiếp tục với kế hoạch dạy
đã dự kiến.
- Điều chỉnh việc dạy đối với
bài học ĐH hiện tại hoặc bài
học sau đó.
- Tìm hiểu thêm các thông
tin cần thiết.
- Phản hồi về quá trình ĐH
với lớp học hay các cá nhân
HS (nói trực tiếp hoặc ghi ra
để HS đọc).
91
- Tự phản
ánh của HS
(ví dụ, ghi
chép
nhanh)
Bài
học/
Tuần
học
- Các thảo
luận và các
sản phẩm bài
tập ĐH tổng
hợp của HS.
- Tự phản ánh
của HS (ví dụ,
hồ sơ đọc).
Tình trạng ĐH hiện tại của
HS có liên quan đến các
mục tiêu học tập của bài
học ĐH, các chuẩn NL ĐH
liên quan (mức độ cụ thể
của việc đạt mục tiêu/
chuẩn NL ĐH).
- Xây dựng kế hoạch DH để
áp dụng cho bài học ĐH/
cụm bài học ĐH tiếp theo.
- Phản hồi cho HS (nói trực
tiếp hay ghi vào hồ sơ đọc
của HS).
Tất nhiên, việc sử dụng đánh giá PT phải dựa trên căn cứ quan trọng là chuẩn
NL ĐH đã được xây dựng. Không dựa trên chuẩn NL ĐH, cả GV và HS sẽ không có
định hướng, động cơ và tiêu chí để thực hiện DH ĐH cũng như đánh giá PT.
Hơn nữa, biểu hiện quan trọng nhất của việc thực hiện hiệu quả đánh giá PT
là trong quá trình DH ĐH, GV và HS cần xây dựng được và sử dụng các phản hồi
có giá trị. Đây cũng chính là một trong những biện pháp nhằm PT NL ĐH VB cho
HS THPT chúng tôi đề xuất ở nội dung 3.2.5.
3.2. Các biện pháp phát triển năng lực đọc hiểu văn bản cho học sinh trung
học phổ thông trong dạy học Ngữ văn
Do mục đích nhằm tới là phát huy hiệu quả tác động của DH NV đến quá
trình PT NL ĐH VB cho HS nên các biện pháp DH được lựa chọn và trình bày đều
có điểm xuất phát từ vị trí chủ thể người dạy. GV, bằng sự phối hợp các biện pháp
DH này, sẽ tổ chức các hoạt động, kích thích HS tham gia cũng như định hướng, hỗ
trợ để các chủ thể đọc “lao động”, bộc lộ, PT NL ĐH cùng các NL khác và “sáng
tạo” nên chính mình. Như vậy, GV là người thiết kế, đạo diễn các hoạt động DH,
còn HS mới là những chủ thể hoạt động thực sự, nhập tâm vào “vai” bạn đọc tích
cực, sáng tạo với “kịch bản” do chính mình làm ra.
Biện pháp đầu tiên có nội dung liên quan đến việc dạy cho HS các chiến
thuật ĐH bởi chiến thuật ĐH là một trong những công cụ tối quan trọng để độc giả
92
làm chủ được quá trình đọc của mình. Dạy chiến thuật ĐH cho HS cũng là một
trong những khâu còn yếu, còn thiếu nhất trong thực tế DH hiện nay. Hầu hết các
biện pháp còn lại vốn không mới nhưng do nhiều nguyên nhân, trong thực tiễn DH
không được thực hiện một cách phù hợp và hiệu quả. Bởi vậy, phần nội dung trình
bày trong luận án hướng đến việc phân tích các luận điểm lí luận cơ bản để nhận
thức, lí giải về vai trò, vị trí của từng biện pháp, đồng thời đề xuất cách vận dụng cụ
thể, hiệu quả.
3.2.1. Hướng dẫn học sinh vận dụng linh hoạt hệ thống chiến thuật đọc
hiểu văn bản
Vai trò quan trọng của các chiến thuật trong quá trình ĐH đã được các
nghiên cứu chứng minh rõ ràng. “Chiến thuật là “bước đệm” quan trọng, là cây cầu
nối không thể thiếu để bạn đọc HS từng bước trở thành một người đọc độc lập,
thuần thục, có kĩ năng và sáng tạo” [41, tr. 57]. Sở hữu được nguồn chiến thuật
phong phú và có khả năng huy động chiến thuật đúng lúc, đúng chỗ để vượt qua
những trở ngại trong khi đọc là một trong những yêu cầu đầu tiên giúp HS PT NL
ĐH VB. Nói cách khác, cần thường xuyên cung cấp, bổ sung, làm giàu nguồn chiến
thuật cho HS cũng như tổ chức cho họ thực hành các chiến thuật khi trải nghiệm
hoạt động đọc.
3.2.1.1. Thường xuyên cung cấp, bổ sung, làm giàu nguồn chiến thuật đọc
hiểu cho học sinh
Hệ thống chiến thuật ĐH là một ngân hàng mở, rất phong phú, mỗi chiến
thuật có cách thức sử dụng và hiệu quả riêng. Tùy thuộc bối cảnh đọc, tùy thuộc đối
tượng HS và các VB cụ thể, GV có thể thường xuyên cung cấp, bổ sung thêm các
chiến thuật đọc mới trong quá trình DH ĐH, giúp HS sở hữu một vốn chiến thuật đa
dạng. Việc cung cấp các chiến thuật ĐH cho HS phụ thuộc rất lớn vào vai trò chủ
động của GV. Như tác giả Phạm Thị Thu Hương đã tổng kết, có hai thời điểm chính
để cung cấp chiến thuật cho HS, thứ nhất là “cung cấp cho người học những chiến
thuật ban đầu”; thứ hai là “khi bắt gặp những khó khăn nảy sinh cụ thể trong quá
trình chiếm lĩnh các VB” [41, tr. 61]; trong đó thời điểm thứ hai chiếm tỉ lệ lớn bởi
nó trải dài cùng các bài ĐH trong CT do sự đa dạng của các VB cũng như sự khác
biệt giữa các chủ thể HS. Bên cạnh đó, bài học ĐH trong SGK NV nếu được thiết
kế theo định hướng PT NL ĐH cũng sẽ là nguồn cung cấp các chiến thuật hữu ích
93
cho HS, ví dụ như cách thiết bài học ĐH trong SGK NV của bang California, Hoa
Kì (phụ lục 2.3).
Khi GV cần cung cấp cho HS một số chiến thuật mới phức tạp, các bước
trong mô hình DH do Duke và Pearson đề xuất (phụ lục 1.2) thực sự tỏ ra thuyết
phục, trong đó HS được dẫn dắt để tăng dần sự chủ động, tiến tới hoàn toàn độc lập
sử dụng chiến thuật, đồng nghĩa với việc GV “lùi” dần vào “hậu trường” để quan
sát và đưa ra những phản hồi giá trị. Ví dụ, để bổ sung cho HS chiến thuật Câu hỏi
kết nối tổng hợp, GV có thể tiến hành các bước sau:
Bước 1 - GV giới thiệu về chiến thuật. GV dẫn dắt và giới thiệu chiến thuật:
Một trong những biểu hiện rõ nét của chân dung bạn đọc tích cực và có kĩ năng là
khả năng biết đặt ra những câu hỏi khi đọc VB. Có rất nhiều loại câu hỏi khác nhau.
Một trong những loại câu hỏi giúp người đọc kết hợp được các mối quan hệ đa
chiều của VB để cắt nghĩa sâu sắc, thấu hiểu thông điệp được gửi gắm trong VB là
Câu hỏi kết nối tổng hợp. Biết cách đặt ra câu hỏi này để rồi tự kiếm tìm câu trả lời
chính là một chiến thuật ĐH hữu ích. Như vậy, để sử dụng chiến thuật Câu hỏi kết
nối tổng hợp, cần nắm vững về chiến thuật này với các nội dung cơ bản sau (cung
cấp và giải thích sơ đồ giới thiệu về chiến thuật như hình 3.1).
Bước 2 - GV làm mẫu sử dụng chiến thuật. GV có thể làm mẫu việc xây
dựng câu hỏi kết nối tổng hợp cho VB truyền thuyết An Dương Vương và Mị Châu
Trọng Thủy dựa trên tiến trình sử dụng chiến thuật như giới thiệu. Các câu hỏi gốc,
câu hỏi kết nối và kết nối tổng hợp được thể hiện trong bảng 3.3.
Bước 3 - GV hướng dẫn HS vận dụng chiến thuật vào ĐH một vấn đề/ một
VB khác. GV và HS cùng tham gia đặt các câu hỏi.
Bước 4 - GV yêu cầu HS tự chọn một vấn đề/ một VB khác để vận dụng
chiến thuật, sau đó quan sát và phản hồi HS.
Bước 5 - HS tự vận dụng chiến thuật, tự đặt ra các câu hỏi kết nối tổng hợp cho
cá nhân khi ĐH VB hoặc đưa ra làm chủ đề thảo luận nhóm khi được GV yêu cầu.
94
Hình 3.1. Sơ đồ tóm tắt về chiến thuật Câu hỏi kết nối tổng hợp
C
â
u
h
ỏ
i
k
ết
n
ố
i
tổ
n
g
h
ợ
p
Mục tiêu
Biết cách đặt câu hỏi và
trả lời về VB
Xây dựng mối liên hệ giữa
thông tin mới với các
thông tin và trải nghiệm đã
có bằng cách tạo kết nối
theo nhiều hướng
Cắt nghĩa và tổng hợp
thông điệp của VB
Thời điểm sử dụng
Trong khi đọc
Sau khi đọc
Cách tiến hành
Đặt một câu hỏi về
VB
Tạo kết nối từ câu
hỏi theo 3 hướng
VB - trải nghiệm
đã có
VB - hiện thực
đời sống
VB - các VB khác
Chuyển tải các kết
nối vào câu hỏi
tổng hợp
95
Bảng 3.3. Câu hỏi kết nối tổng hợp về yếu tố kì ảo trong truyền thuyết
An Dương Vương và Mị Châu - Trọng Thủy
Loại câu hỏi Miêu tả Câu hỏi
1. VB Thông tin được phát
hiện trong VB.
Các yếu tố kì ảo về các nhân vật chính
trong truyện là gì?
2. VB - VB Kết nối thông tin giữa
VB đang đọc với các
VB khác cùng thể loại.
Hãy kể thêm một số chi tiết kì ảo về nhân
vật trong một số truyền thuyết khác mà
bạn biết? Thể loại tự sự dân gian nào khác
cũng xuất hiện các yếu tố kì ảo? Mục đích
sử dụng các yếu tố kì ảo này có những
điểm tương đồng và khác biệt ra sao?
3. VB – hiện
thực đời sống
Kết nối thông tin giữa
VB đang đọc và vấn
đề lịch sử.
Những hiểu biết của bạn về cốt lõi “sự
thật lịch sử” trong cuộc đời của các nhân
vật qua các tài liệu và sự phân tích của
các nhà nghiên cứu là gì?
4. Câu hỏi
kết nối,
tổng hợp
Kết nối thông tin của
tất cả các mặt trên vào
một câu hỏi tổng hợp.
Quan niệm và thái độ của nhân dân khi
“nhuốm màu huyền thoại” lên “cốt lõi sự
thật lịch sử” trong VB là gì? Điều đó
quyết định đặc điểm và giá trị của thể
loại truyền thuyết như thế nào?
Với “tầm đón nhận” của HS THPT, số các chiến thuật cần phải dạy theo
đúng quy trình để HS làm quen trước khi vận dụng độc lập như vậy không nhiều.
Đa số các chiến thuật đều có cách sử dụng dễ hiểu hoặc quen thuộc (nhưng HS chưa
được sử dụng nhiều hay chưa ý thức tự giác về việc sử dụng), GV hoàn toàn có thể
định hướng cho HS thực hành luôn trong các bài tập ĐH. Điều quan trọng là khi tổ
chức cho HS sử dụng các chiến thuật này, GV cần có lời nhắc để HS ý thức được
đây là những công cụ hữu ích HS cần tích lũy làm vốn cho mình, có thể được và
nên được vận dụng thường xuyên trong những lần đọc khác. Ví dụ, HS được định
hướng sử dụng chiến thuật “tổng quan về VB” để khởi động bài học ĐH bài thơ
Đọc Tiểu Thanh kí như sau:
GV gợi dẫn: Đọc thơ trữ tình, cũng như đọc các VB văn học, là một hành
trình trải nghiệm vô cùng thú vị nhưng cũng đầy thử thách. Trước khi đọc một bài
96
thơ, người đọc cần có những “hành trang” và sự “khởi động” hợp lí. Đó chính là
những tri thức nền sẵn có được kết nối ban đầu với những yếu tố của VB như nhan
đề, tác giả, thể thơ, nhân vật trữ tình, âm hưởng, cảm xúc chủ đạoHãy chuẩn bị
hành trang và khởi động trước khi hòa mình vào thế giới cảm xúc trong bài thơ Đọc
Tiểu Thanh kí của Nguyễn Du bằng cách hoàn thành nội dung phiếu học tập sau
đây, nói cách khác, chính là bạn đang vận dụng chiến thuật Tổng quan về VB để
khởi đầu cho hoạt động đọc của mình. (Gợi ý: Bạn hãy liên tưởng, dự đoán khi đọc
nhan đề, tên tác giả kết hợp với đọc phần Tiểu dẫn, đọc lướt bài thơ để xác định
nhân vật trữ tình, cảm nhận chung về âm hưởng, cảm xúc chủ đạo). GV cung cấp
phiếu học tập có nội dung như bảng 3.4.
Bảng 3.4. Nội dung mẫu phiếu học tập sử dụng chiến thuật Tổng quan về văn bản
Quan sát ban đầu của tôi về VB Cảm nhận, dự đoán ban đầu của tôi
1. Nhan đề: Đọc Tiểu Thanh kí
2. Tác giả Nguyễn Du
3. Thể thơ
4. Chủ thể trữ tình trong bài thơ,
âm hưởng, cảm xúc chủ đạo
HS suy nghĩ, đọc sách và hoàn thành phiếu học tập. GV quan sát và phản hồi.
Như vậy, các chiến thuật GV có thể cung cấp, bổ sung cho HS là vô cùng phong
phú, phụ thuộc vào bối cảnh đọc và đối tượng HS. Dưới đây chúng tôi liệt kê một số
chiến thuật có thể được HS sử dụng với tần suất lớn trong quá trình ĐH (bảng 3.5).
Bảng 3.5. Một số chiến thuật đọc hiểu thường được sử dụng
Tên chiến thuật
Thời điểm sử dụng
[khi đọc]
Có thể cho
HS vận
dụng ngay
Cần dạy HS
trước khi
vận dụng Trước Trong Sau
Đánh dấu và ghi chú bên lề x x x
Tổng quan về VB x x
Cộng tác ghi chú x x x
Cuộc giao tiếp văn học x x x x
Câu hỏi kết nối tổng hợp x x x
Mối quan hệ hỏi đáp x x x x
97
Mối quan hệ nhận thức và
siêu nhận thức
x x x x
Đọc suy luận x x x
Nhân vật mong muốn,
nhưng
x x x
Cuốn phim trí óc x x x
Dự đoán x x x
Trực quan hóa VB x x x
3.2.1.2. Tổ chức cho học sinh chủ động thực hành các chiến thuật trong quá
trình đọc hiểu
Mục đích của việc DH ĐH gắn liền với các chiến thuật là HS có thể khám
phá và hiểu VB đang tương tác một cách dễ dàng và sâu sắc hơn, đồng thời nắm
vững và tự giác vận dụng được các chiến thuật đó vào quá trình đọc nói chung, đặc
biệt quá trình đọc độc lập. Nói cách khác, HS không những cần sở hữu nguồn chiến
thuật ngày càng phong phú mà còn cần có khả năng làm chủ, kiểm soát, sử dụng
linh hoạt và hiệu quả các công cụ này để giải quyết những khó khăn trong hoạt động
ĐH cụ thể. Việc cung cấp các chiến thuật mới cho HS chỉ có ý nghĩa khi HS có khả
năng vận dụng và biết cách vận dụng đúng thời điểm. Đây là một thử thách đối với
GV, nhất là trong giờ ĐH tác phẩm văn chương, “là một quá trình phức tạp, cũng là
một công việc chiếm thời gian lớn nhất trong các CT dạy ĐH ở nhà trường” [41, tr.
62]. Muốn vậy, không có cách nào khác là HS phải được tổ chức để thực hành
thường xuyên các chiến thuật trong các bài tập ĐH.
Ví dụ, khi học đoạn trích Xúy Vân giả dại (trích chèo Kim Nham), HS đã
được dạy chiến thuật Nhân vật mong muốn, nhưngđể tìm hiểu bi kịch của nhân
vật; trong trường hợp “gặp gỡ” một số phận bi kịch khác như Thúy Kiều trong Trao
duyên (trích Truyện Kiều – Nguyễn Du), GV chỉ cần gợi dẫn để HS có thể nhớ tới
chiến thuật và tiếp tục vận dụng cho thành thạo như: “Trong giây phút trao duyên,
tâm trạng của Thúy Kiều rối bời trong những mâu thuẫn đầy bi kịch. Hãy sử dụng
chiến thuật Nhân vật mong muốn, nhưng để nhận diện rõ nhất những tầng bậc
mâu thuẫn ấy”.
98
Hay khi tạo lập các hồ sơ đọc, nếu được GV định hướng lựa chọn các chiến
thuật ĐH như một tiêu chí nội dung quan trọng, người học sẽ nhận thức được vai trò
và có ý thức vận dụng một cách tự giác các công cụ hữu ích này.
Tóm lại, để HS có khả năng vận dụng các chiến thuật một cách tự chủ, độc
lập và linh hoạt, dần trở thành những bạn đọc thành thục, GV cần có sự hiểu biết
thấu đáo về ngân hàng chiến thuật ĐH, về các đối tượng người học cụ thể và tạo ra
được các cơ hội để HS thường xuyên thực hành.
3.2.2. Tổ chức phối hợp hoạt động đọc cá nhân với hoạt động đọc tương tác
cho học sinh trong giờ học
3.2.2.1. Hoạt động đọc cá nhân trong giờ học
Hướng tới khả năng đọc độc lập cho HS là mục đích cuối cùng của DH ĐH.
HS cần dành lượng thời gian ngoài giờ học để tự đọc rất nhiều. Thực tế, với những
VB trong SGK, do thời gian trên lớp có hạn, việc tự đọc của HS thường được yêu
cầu thực hiện trước giờ học (qua việc chuẩn bị bài). Đây là yêu cầu cần thiết song
không đồng nghĩa với việc bỏ qua hoạt động này trên lớp. Tổ chức cho HS hoạt
động đọc cá nhân trên lớp là một cách thức GV đầu tư thời gian, không gian đọc
cho HS một cách chính đáng. Lớp học chính là nơi lí tưởng để các chủ thể đọc có
thể “tĩnh tâm” nhập thân vào VB, hơn nữa, có động lực đọc lớn tác động từ phía GV
và “cộng đồng đọc” bạn cùng lớp.
Hoạt động đọc cá nhân của HS có thể bao trùm trọn vẹn một giờ học, một
VB. Tất nhiên, hoạt động này cần được tổ chức thông qua bài tập ĐH cụ thể với sự
định hướng của GV (các nội dung đọc, các chiến thuật đọc) để HS có thể trải
nghiệm VB một cách sâu sắc nhất; đồng thời quá trình đọc cùng kết quả đọc của HS
được hiển thị ra bên ngoài một cách rõ ràng để sau đó GV có căn cứ để phản hồi.
Với CT NV “mở” về sự lựa chọn VB ĐH, ngoài những VB trong SGK, HS còn có
cơ hội khám phá các VB mới lạ khác do GV cung cấp. Đây cũng chính là lúc HS
được vận dụng, thực hành hệ thống chiến thuật ĐH.
Ví dụ, tổ chức cho HS hoạt động đọc cá nhân với VB “Hiền tài là nguyên khí
của quốc gia” bằng cách định hướng các việc làm cho HS trước, trong và sau khi
đọc như sau (phiếu bài tập cụ thể xem tại phụ lục 3.9):
- Trước khi đọc: Chia sẻ ngắn gọn những hiểu biết, trải nghiệm về Văn Miếu
Quố
Các file đính kèm theo tài liệu này:
- de_tai_phat_trien_nang_luc_doc_hieu_van_ban_cho_hoc_sinh_tru.pdf