Đề tài Phương hướng và giải pháp nhằm đạt được mục tiêu tăng trưởng giảm nghèo tại Việt Nam

IV. Đánh giá quá trình tăng trƣởng dẫn tới giảm nghèo tại Việt Nam 25 Mặc dù trong 20 năm từ sau Đổi mới - giai đọan có kinh tế Việt Nam tăng trưởng nhanh, tình trạng đói nghèo tuyệt đối của Việt Nam đã được cải thiện nhiều, thể hiện qua tỷ lệ đếm đầu và khoảng cách nghèo giảm liên tục qua các năm, nhưng nghèo tương đối lại ngày một tăng do bất bình đẳng không giảm mà thậm chí còn ngày một tăng.Như vậy, tăng trưởng kinh tế ở Việt Nam chưa thể được đánh giá là tăng trưởng giảm nghèo. Tóm tắt cuối chương 2 Trong giai đoan 1986 – 2006, kinh tế Việt Nam tăng trưởng mạnh, thể hiện ở GDP, tốc độ tăng GDP và GDP bình quân đầu người liên tục tăng qua các năm. Điều này đã góp phần thúc đẩy và tạo nên thành quả to lớn của công cuộc xóa đói giảm nghèo của Việt Nam trong giai đoạn tương ứng, thể hiện qua chỉ số HCR và PG giảm mạnh trong giai đoạn có tăng trưởng kinh tế. Tuy nhiên, hiệu quả của công tác xóa đói giảm nghèo còn chưa bền vững. Cùng với sự tăng trưởng kinh tế ngày càng nhanh và mạnh, tình trạng bất bình đẳng tại Việt Nam cũng trở nên ngày càng nghiêm trọng và nghèo tương đối ngày càng gia tăng. Tăng trưởng kinh tế tại Việt Nam trong giai đoan 1986 – 2006, chính vì thế, chưa thể được đánh giá là tăng trưởng giảm nghèo. 26 Chƣơng 3 CÁC YẾU TỐ HẠN CHẾ TĂNG TRƢỞNG HƢỚNG TỚI GIẢM NGHÈO TẠI VIỆT NAM Nối tiếp chương 2, chương 3 tập trung nghiên cứu những nguyên nhân nào khiến cho tăng trưởng tại Việt Nam trong giai đoan 1986 – 2006 chưa phải là tăng trưởng giảm nghèo; để từ đó, đưa ra được các giải pháp nhằm đạt được mục tiêu tăng trưởng giảm nghèo tại Việt Nam trong chương 4. I. Bất bình đẳng về điều kiện kinh tế ban đầu Tình trạng chêch lệch giàu nghèo và bất bình đẳng ngày một sâu sắc tại Việt Nam không phải là do người nghèo ngày càng nghèo đi và người giàu ngày càng giàu lên mà là do người giàu giàu lên với tốc độ nhanh hơn người nghèo, thu nhập 27 của người Kinh và cư dân thành thị tăng lên nhanh hơn so với thu nhập của người dân tộc thiểu số và cư dân nông thôn, miền núi. Một trong những nguyên nhân của vấn đề tốc độ tăng trưởng không đồng đều này là sự khác biệt về điều kiện kinh tế, tự nhiên – xã hội ban đầu của các nhóm dân cư khác nhau: Người giàu và người nghèo: Xuất phát điểm của người giàu và người nghèo có sự khác biệt lớn. Người giàu có thu nhập cao, có vốn lớn nên có khả năng tích lũy cao. Tích lũy nhiều dẫn đến có khả năng đầu tư nhiều và năng suất lao động tăng. Năng suất lao động tăng lại giúp họ có khả năng nâng cao thu nhập vốn dĩ đã cao của mình. (xem Hình 1) Hình 1. Vòng tăng trƣởng thu nhập của ngƣời giàu: Trái lại, người nghèo lại bị rơi vào vòng luẩn quẩn đói nghèo và không thể tự mình thoát ra đươc khỏi ngưỡng thu nhập thấp: Hình 2. Vòng luẩn quẩn đói nghèo Thu nhập cao Tích lũy nhiều Đầu tư nhiều Năng suất cao 28 Như vậy, thu nhập của người giàu và người nghèo thay đổi với tốc độ khác nhau rõ rệt, thậm chí còn phần nào trái ngược nhau. Đó là hệ quả tất yếu của đặc điểm kinh tế ban đầu khác nhau giữa người giàu và người nghèo. Chính sự bất bình đẳng ban đầu này đã làm cho thu nhập của người giàu ngày càng tăng nhanh so với thu nhập của người nghèo, đồng thời kìm hãm người nghèo trong vòng luẩn quẩn thu nhập thấp, ngày càng nới rộng hơn khoảng cách giàu-nghèo. Người Kinh và người dân tộc thiểu số; Vùng thành thị và vùng nông thôn miền núi : Giữa những nhóm dân tộc và các vùng khác khau này cũng có những bất bình đẳng về đặc điểm kinh tế ban đầu giống như vấn đề bất bình đẳng giữa người giàu và người nghèo đã trình bày ở trên. Xuất phát điểm thấp của người dân tộc thiểu số và của dân cư nông thôn, miền núi (thu nhập ban đầu thấp) đã hạn chế khả năng tăng trưởng của họ, giống như vòng luẩn quẩn đói nghèo mà người nghèo rơi vào. Trong khi đó, xuất phát điểm cao hơn của người Kinh và cư dân thành thị tạo điều kiện cho họ tăng thu nhập và thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, giống như vòng tăng trưởng thu nhập của người giàu. Kết quả là, tốc độ tăng trưởng kinh tế của dân cư không đồng nhất, và người dân tộc và dân cư nông thôn, miền núi nghèo bị nghèo đi tương đối trong bối cảnh kinh tế tăng trưởng. II. Bất bình đẳng về phân phối thu nhập và phân bổ nguồn vốn 1. Phân phối thu nhập không bình đẳng Thu nhập thấp Tích lũy ít Đầu tư ít Năng suất thấp 29 1.1. Phân phối thu nhập theo nguyên tắc công bằng Trước đây, thời bao cấp, Việt Nam theo đuổi mục tiêu bình đẳng, những gì mọi người dân được hưởng đều giống như nhau. Nhưng hiện nay, Việt Nam theo đuổi mục tiêu công bằng, theo đó, mỗi người và mọi người nhận được mức thu nhập (hay hưởng thành quả kinh tế) xứng đáng với khả năng, nỗ lực, trình độ và sự sẵn sàng chịu rủi ro của mình. Chính cách thức phân phối thu nhập này đã ngày càng nới rộng khoảng cách thu nhập giữa các nhóm người trong xã hội: Người giàu, người Kinh và cư dân thành thị có vốn, có khả năng đầu tư nhiều, trình độ kỹ thuật cao và sẵn sàng chịu rủi ro. Chính vì vây, họ có được thu nhập cao hơn, xứng đáng với khả năng của mình. Ngược lại, người nghèo, người dân tộc thiểu số và cư dân miền núi, nông thôn có ít vốn, không có khả năng đầu tư nhiều, trình độ kỹ thuật thấp và không sẵn sàng chịu rủi ro. Do đó, họ có được thu nhập thấp. Như vây, bản thân việc từ bỏ chế độ bao cấp, chuyển sang lựa chọn cách thức phân phối thu nhập theo nguyên tắc công bằng của Việt Nam đã hàm chứa sự chấp nhận một sự tăng lên nhất định của mức độ bất bình đẳng. 1.2. Phân phối lại không hiệu quả trong việc giảm bất bình đẳng Có hai cách thức được sử dụng để phân phối lại thu nhập nhằm đạt mục tiêu giảm bất bình đẳng, đó là: - Phân phối lại thu nhập giữa các nhóm dân cư thông qua thuế, trợ cấp, chi tiêu công của chính phủ và an sinh xã hội nhằm nâng cao thu nhập cho người nghèo. - Phân phối lại tài sản Tuy vậy, hai cách thức phân phối lại này đều chưa thực sự hiệu quả trong việc giảm bất bình đẳng tại Việt Nam 1.2.1. Phân phối lại thu nhập không hiệu quả trong việc giảm bất bình đẳng 30 Trước hết, không thể phủ nhận những mặt hiệu quả của cố gắng phân phối lại thu nhập theo hướng tăng thu nhập cho người nghèo của Chính phủ, chẳng hạn như: - Việc chuyển giao thu nhập bình quân đầu người giữa các vùng đã có ảnh hưởng tích cực đến công tác giảm nghèo tại Viêt Nam. Thu nhập từ những vùng giàu có hơn được chuyển giao cho những vùng nghèo khó hơn. “Đặc biệt, ở vùng Tây Bắc, thu nhập chuyển giao đầu người trong năm 2003 và 2004 lên tới 2/3 giới hạn nghèo đói (poverty line) [12, trang 48]. - Bảo hiểm sức khỏe đã đến được với nhiều người nghèo hơn. Số người nghèo được huởng bảo hiểm sức khỏe tăng mạnh từ năm 1998 đến 2004 [12, trang 52]. Tuy nhiên, bên cạnh những thành công đó, việc phân phối lại thu nhập còn có nhiều mặt chưa đạt được mục tiêu “vì người nghèo”, trong đó nổi bật là 2 vấn đề: - An sinh xã hội: Báo cáo của Liên hiệp quốc, “An sinh xã hội của Việt Nam lũy tiến đến mức nào”, được công bố vào ngày 22/8/2007, đã cho thấy sự kém hiệu quả của hệ thống an sinh xã hội của Việt Nam trong cố gắng nâng cao thu nhập cho người nghèo. Người nghèo Việt Nam là đối tượng được hưởng lợi ít nhất từ an sinh xã hội. Trong khi nhóm 20% những người giàu nhất nhận được 40% lợi ích từ an sinh xã hội, người nghèo Việt Nam chỉ nhận được chưa đến 7%. Ngoài ra, người Kinh, người ở thành thị cũng nhận được nhiều trợ cấp hơn là người dân tộc thiểu số và cư dân nông thôn. “Nhóm giàu nhất nhận được 47% lương hưu, còn nhóm nghèo nhất chỉ nhận được 2%. Nhóm giàu nhất nhận được 45% trợ giúp y tế, còn nhóm nghèo nhất chỉ 7%. Tỷ lệ nhận trợ giúp giáo dục của nhóm giàu nhất và nghèo nhất tương ứng là 35% và 15%.” [13] Sự thiếu hiệu quả của bảo hiểm y tế là một biểu hiện cụ thể của tình trạng an sinh xã hội đang lũy thoái của Việt Nam. Hiện nay, Quỹ bảo hiểm y tế không phải do tỉnh quản lý, nên nếu không sử dụng hết thì sẽ được chuyển tới những tỉnh bị thâm hụt quỹ. Ở nhiều vùng nghèo, người dân bị bệnh nặng không thể sử dụng quỹ 31 bảo hiểm y tế để chữa trị tại địa phương mình do tại đây thiếu trang thiết bị và kỹ thuật y tế. Quỹ bảo hiểm y tế tại các địa phương này vì thế mà thường dư thừa và được chuyển về những vùng thành thị - nơi thường xuyên thâm hụt quỹ bảo hiểm y tế do người bệnh từ các tỉnh chuyển về. Trong khi đó, người dân nghèo tại các địa phương nghèo lại không có tiền để di chuyển lên các bệnh viên tuyến trên để chữa trị. Tình trạng này gây nên bất bình đẳng về hưởng thụ quyền lợi được bảo hiểm y tế, và người nghèo tại các địa phương nghèo là người chịu thiệt nhiều nhất.[14] - Trợ cấp: Trợ cấp của Nhà nước để khuyến khích sản xuất nông nghiệp cũng không mấy hiệu quả trong việc giúp nông dân nâng cao năng suất. Chỉ có 8.1% xã có năng suất cây lương thực, thực phẩp và cây hàng năm vào năm 2003 tăng so với năm 1998 do tác động của trợ cấp từ Nhà nước [17, trang 252]. Đây là một tỷ lệ tăng rất thấp so với những hoạt động khác nhằm cải thiện đời sống của nông dân. 1.2.2. Phân phối lại tài sản không hiệu quả trong việc giảm bất bình đẳng Đa số người nghèo Việt Nam là nông dân. Chính vì vây, để phân phối lại tài sản theo hướng nâng cao thu nhập cho người nghèo thì cần phải tiến hành phân phối lại tài sản cho người nông dân, làm cho người dân nghèo có nhiều tài sản hơn để mở rộng sản xuất, mà trước hết là phân phối đất đai – yếu tố quan trọng trước nhất của sản xuất nông nghiệp - theo nguyên tắc gắn tăng trưởng với tăng thu nhập cho người nông dân với một tỷ lệ tương ứng. Tuy nhiên, thực trạng phân phối tài sản đất tại Việt Nam trong những năm gần đây đã tác động tiêu cực đến thu nhập của người nông dân nghèo. Diện tích đất dành cho nông nghiệp vốn dĩ đã quá chật hẹp của Việt Nam (từ 0.7 đến 0.8ha/hộ nông thôn, 0.3ha/lao động và 0.15ha/nhân khẩu) [21], nay đang bị thu hẹp với tốc độ chóng mặt do phải chuyển đổi thành đất đô thị hoặc đất xây dựng khu công nghiệp. Diện tích đất trồng lúa đang bị giảm mạnh, đặc biệt là ở vùng đồng bằng sông Hồng. Trong giai đoạn 2002-2007, mỗi năm vùng này mất 7,500ha đất, tương đương 0.67%. [21] 32 Diện tích đất nông nghiệp giảm mạnh dẫn đến tình trạng nông dân mất đất, mất việc làm do không có nghề nghiệp thay thế, bắt nguồn từ không được đào tạo chuyên môn gì. Tiền đền bù đất nông nghiệp quá thấp, thậm chí không đủ cho người dân có thể duy trì mức sống như cũ. Chẳng hạn như giá đền bù 1000m2 đất ở ấp 3, xã Long Hậu, Long An là 35 triệu đồng. Một người nông dân có khoảng 4000m 2 được đền bù 140 triệu đồng. Số tiênc này cũng chỉ để chị có thể mua một nền nhà tái định cư, rồi sau đó cùng không biết sống bằng gì do không được đào tạo chuyên môn. [10, trang 10] Việc chuyển đổi mục đích sử dụng đất nông nghiệp là nguyên nhân lớn thứ 3 (sau thời tiết và sâu bệnh) dẫn đến sự suy giảm năng suất sản xuất cây lương thực, thực phẩm và cây hàng năm của cả nước vào năm 2003 so với năm 1998.Hậu quả của việc chuyển đổi đất nông nghiệp đặc biệt nghiêm trọng tại đồng bằng sông Cửu Long, nơi có đến 51% số xã bị giảm năng suất do đất nông nghiệp bị chuyển đổi. [17, trang 255] Có thể nói, quá trình chuyển đổi mục đích sử dụng đất nông nghiệp thành đất công nghiệp và đất đô thị ồ ạt như hiện nay là một cuộc tái phân bổ ruộng đất, khi mà đất đai bị chuyển từ tay nông dân nghèo sang những người có tiền, những nhà đầu cơ đất.Trong cuộc tái phân bổ tài sản đó, nông dân, đặc biệt là nông dân nghèo là những người chịu thiệt nhiều nhất; bất bình đẳng tiếp tục tăng là điều không tránh khỏi. 2. Phân bổ nguồn vốn không bình đẳng 2.1. Vốn tƣ nhân đƣợc phẩn bổ không bình đẳng Nguồn vốn tư nhân gồm có vốn tư nhân trong nước và vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI). Các nguồn vốn này đều được sử dụng nhằm mục đích tìm kiếm lợi nhuân cao nhất. Chính vì vậy, nếu không có những tác động của Chính phủ, nguồn vốn tư 33 nhân hầu như không được đầu tư vào nơi có điều kiện khó khăn đối với việc phát triển kinh tế như vùng sâu vùng xa, nông thôn miền núi hay vùng tập trung các dân tộc ít người. Vốn tư nhân trong nước và nước ngoài chảy về những vùng thuận lợi cho phát triển kinh tế, thu được lợi nhuận cao, đó là vùng thành thị, đồng bằng. Trong giai đoạn 1986 – 2006, Đông Nam Bộ và Đồng bằng sông Hồng, vốn đã là những vùng phát triển nhất Việt Nam, nhận đựợc nhiều vốn FDI nhất, chiếm tới 77.5% tổng số vốn FDI vào Viêt Nam. Dầu khí và 6 vùng còn lại, những vùng kém phát triển nhất, chia nhau 22.5% tổng số vốn FDI còn lại. [20] Bất bình đẳng vùng, miền vì thế mà càng thêm trầm trọng do bất bình đẳng về yếu tố quan trọng tạo nên tăng trưởng – vốn. 2.2. Vốn hỗ trợ phát triển chính thức ODA đƣợc phân bổ không bình đẳng Vốn ODA được phân bổ về các địa phương không đồng đều. Đông Nam Bộ và đồng bằng sông Hồng là những vùng nhận được nhiều vốn ODA nhất, chiếm tới 66.8% tổng lượng vốn ODA của Việt Nam trong giai đoạn 1993 – 2007. [18] Tương tự như đối với vốn FDI, việc phân bổ ODA như vậy cũng không thúc đẩy quá trình giảm bất bình đẳng. 2.3. Vốn Nhà nƣớc đƣợc sử dụng không hiệu quả trong việc giảm bất bình đẳng Một trong những mục đích của chi tiêu công của Nhà nước là để hạn chế bất bình đẳng và những ảnh hưởng tiêu cực của tăng trưởng đối với sự phát triển bền vững của xã hội, nhằm đảm bảo quyền lợi cho người nghèo. Nhưng tại Việt Nam, nguồn vốn Nhà nước đã và đang được phân bổ và sử dụng một cách không hiệu quả trong việc giảm bất bình đẳng và giảm nghèo, thể hiện ở hai khía cạnh sau: Thứ nhất, nguồn vốn Nhà nước có hạn, chỉ nên được sử dụng để đầu tư vào các lĩnh vực mà tư nhân không muốn hoặc không có khả năng đầu tư, chẳng hạn như 34 xây dựng cơ sở hạ tầng, điện, đường, trường, trạm, …Tuy nhiên, cho tới nay, vốn Nhà nước vẫn được đầu tư vào các lĩnh vực, dự án có khả năng mang lại lợi nhuận cao và có thể dễ dàng huy động nguồn vốn từ tư nhân, điển hình như Tập đoàn điện lực Việt Nam (EVN). Điều này là đi ngược lại nguyên tắc và mục đích cơ bản của việc sử dụng vốn Nhà nước. Thứ hai, vốn Nhà nước dùng cho công tác xóa đói giảm nghèo còn thiếu và chưa hiệu quả. Dưới đây là 3 trong số các dẫn chứng cho điều này: - Cách thức phân bổ ngân sách Nhà nước chưa hiệu quả. Nguồn vốn Trung ương được phân bổ đều về các địa phương, không phân biệt tỷ lệ nghèo đói, hoặc số hộ nghèo của mỗi địa phương. [16, trang 28]. Cách phân bổ theo kiểu bao cấp này rất không hợp lý và hiệu quả bởi lẽ các địa phương có tình trạng nghèo đói khác nhau lại nhận được mức ngân sách như nhau, và nguồn vốn không được chảy về nơi cần vốn nhất, giảm hiệu quả của công tác giảm nghèo. - Chất lượng của những công trình xây dựng sử dụng nguồn vốn từ chương trình 135 còn thấp do ít vốn đầu tư. Hơn nữa, không hề có nguồn vốn nào của Nhà nước được rót về để dành cho công tách bảo dưỡng các công trình xây dựng , chính vì vậy người dân phải đóng tiền bảo dưỡng các công trình, đặc biệt là đường giao thông do Nhà nước xây dựng. [16, trang 29] Người dân nghèo, vì vậy, cũng phải trả một khoản tiền khá lớn đối với họ để có thể đựợc hưởng lợi từ chương trình 135. - Quỹ hỗ trợ khám chữa bệnh cho người nghèo của Bộ Y Tế còn rất khiêm tốn, chỉ là 70,000đồng/người/năm.[16, trang 32] Số tiền này là quá nhỏ bé, không thể đem đến cho người nghèo một sự hỗ trợ thực sự có ý nghĩa. Không những thế, ở nhiều địa phương, việc tiến hành khám chữa bệnh miễn phí cho người nghèo sử dụng mức hỗ trợ 70,000đồng này còn được tiến hành 35 rất chậm chạp; phải đến quý II, quý III hoặc thậm chí đến năm sau thì người nghèo mới nhận được sự hỗ trợ về mặt y tế. [16, trang 33]. III. Sự tham gia hạn chế của ngƣời nghèo vào quá trình tạo nên và hƣởng lợi từ tăng trƣởng Người nghèo được hưởng lợi rất ít từ tăng trưởng kinh tế, đó là vì họ không tham gia nhiều vào việc tạo nên tăng trưởng kinh tế. Có 2 nguyên nhân cho tình trạng này: 1. Khả năng tham gia hạn chế của ngƣời nghèo Người nghèo không tham gia nhiều vào việc tạo nên tăng trưởng, trước hết là do bản thân họ vốn dĩ không có khả năng tham gia, hoặc chỉ có khả năng tham gia hạn chế. 1.1. Ngƣời nghèo không có khả năng tham gia vào việc tạo nên tăng trƣởng Tăng trưởng kinh tế được biểu hiện ở sự tăng lên của thu nhập. Thu nhập tăng khi sản xuất phát triển.Sản xuất phát triển khi sản phẩm sản xuất ra đủ tiêu dùng và còn thừa để tích lũy, tái đầu tư hoặc được thương mại hóa, bán lấy tiền để đầu tư tái sản xuất mở rộng. Với nhiều người nghèo Viêt Nam, họ không có khả năng tham gia tạo nên tăng trưởng do không có khả năng mở rộng sản xuất. Đa số người nghèo Việt Nam là nông dân, trong đó nhiều nông dân nghèo không bao giờ nghĩ đến việc bán nông sản do mình sản xuất để tăng thu nhập. Đó là do nông sản họ sản xuất ra chỉ vừa đủ, thậm chí còn không đủ cho tiêu dùng của bản thân họ. Không có nông sản dư thừa để bán, người nông dân nghèo, nếu may mắn, chỉ có khả năng duy trì mức sống hiện tại của mình mà không thể thoát ra khỏi mức thu nhập thấp và đạt đựợc tăng trưởng kinh tế. 36 1.2. Ngƣời nghèo chỉ có thể tham gia hạn chế vào việc tạo nên tăng trƣởng Ngay cả khi có nông sản dư thừa để bán, người nông dân nghèo cũng chỉ có thể tham gia ở những mắt xích đầu trong chuỗi giá trị nông sản – những mắt xích thu được ít lợi nhuận nhất trong cả chuỗi. Chuỗi giá trị ngành chè – một nông sản quan trọng của Viêt Nam thể hiện điều đó. Theo nghiên cứu về chuỗi giá trị ngành chè Việt Nam trong lọat bài vê “Nâng cao hiệu quả thị trường cho người nghèo” của ADB (năm 2004), chuỗi giá trị ngành chè của Việt Nam rất phức tạp, nhưng nhìn chung được kết cấu theo mô hình sau: Hình 3. Chuỗi giá trị ngành chè Việt Nam (Đơn giản hóa Hình 3-1.Chuỗi giá trị ngành chè Việt Nam [3, trang 51] ) Trong chuỗi giá trị trên, người nông dân nghèo hầu như chỉ có khả năng tham gia ở mắt xích đầu tiên với vai trò người sản xuất chè rồi bán chè lá tươi cho thương nhân. Một số nông dân (67% nông dân Thái Nguyên, 20% nông dân Phú Thọ) tham gia sâu hơn một chút bằng việc sơ chế chè lá rồi bán cho thương nhân, lợi nhuận họ thu đựợc vì thế mà cao hơn. [3, trang 64] Tuy nhiên, xét một cách tổng thể thì lợi nhuận mà người nông dân thu về không tương xứng với chi phí họ bỏ ra và phần giá trị gia tăng họ tạo ra trong chuỗi giá trị. Có thể thấy rõ điều này qua Đồ thị 5 và Đồ thị 6 dưới đây: Người sản xuất Người thu gom chè lá (thương nhân) Cơ sở chế biến chè Nhà xuất khẩu chè Xuất khẩu Nhà bán lẻ trong nước Người tiêu dùng trong nước 1 1 1 37 Đồ thị 5. Chi phí, lợi nhuận và phần giá trị gia tăng của chuỗi giá trị ngành chè xanh Phú Thọ 54.6 45 13 7.8 9 13 16.8 20.7 33.9 13 13.2 7.8 12 26.1 13.9 0 20 40 60 80 100 120 % chi phí % giá bán lẻ % lợi nhuân % Người bán lẻ Thương gia thu gom chè khô Người chế biến Thương gia thu gom chè tươi Nông dân Đồ thị 6. Chi phí, lợi nhuận và phần giá trị gia tăng của chuỗi giá trị ngành chè xanh Thái Nguyên 87.12 73.1 31.7 7.73 11.5 22.8 5.15 15.4 45.5 0 20 40 60 80 100 120 % chi phí % giá bán lẻ % lợi nhuân % Bán lẻ/ bán buôn Thu gom, bán chè khô Hộ chế biến [Nguồn: 3 - Tham luận 01, trang 19] Như vậy, tại cả 2 tỉnh Phú Thọ và Thái Nguyên, 2 vùng trồng chè lớn của Việt Nam, người nông dân làm ra phần lớn giá trị gia tăng của chè xanh, tức là 45% và 73.1% giá bán lẻ. Tuy nhiên, họ chỉ nhận được tương ứng là 13% và 31.7% lợi nhuận do chỉ có thể tham gia ở những khâu đầu của chuỗi giá trị. 2. Các yếu tố hạn chế khả năng tham gia của ngƣời nghèo 38 2.1. Thiếu vốn Yếu tố đầu tiên và trước nhất hạn chế khả năng tham gia và từ đó, hưởng lợi từ tăng trưởng là thiếu vốn.Theo “Kết quả khảo sát mức sống hộ gia đình năm 2004” của Tổng cục thống kê, thiếu vốn hoặc khó tiếp cận vốn cũng là khó khăn chủ yếu trong sản xuất nông nghiệp với gần 60% số xã gặp phải [17, trang 263]. Không có vốn, người nông dân nghèo không thể đầu từ cải tiến giống mới, nâng cấp kỹ thuật, mở rộng sản xuất nông nghiệp và tham gia sâu vào thị trường nông sản để có thể tăng thu nhập và thoát nghèo. Theo số liệu điều tra hộ nghèo năm 2004 của Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội, thiếu vốn sản xuất là nguyên nhân dẫn đến nghèo đói tại 79% tổng số hộ nghèo được khảo sát [1, trang 86] 2.2. Thiếu hiểu biết về kinh tế Theo Tổng cục thống kê, tác động của giá cả, cung cầu là khó khăn lớn thứ hai mà các xã gặp phải khi tiến hành sản xuất nông nghiệp (xảy ra tại 43.3% số xã) [17,trang 263]. Thực tế, người nông dân nghèo được hưởng lợi rất ít khi giá nông sản tăng; nhưng họ lại phải chịu thiệt hại rất lớn khi giá nông sản giảm. Nguyên nhân của điều này là người nông dân nghèo thiếu, thậm chí không có hiểu biết về kinh tế, về cung – cầu thị trường; do đó họ không biết cách xử lý để hạn chế rủi ro khi thị trưởng nông sản có biến động tiêu cực và tận dụng cơ hội để tăng lợi nhuận khi thị trường có biến động tích cực. 2.3. Thiếu thông tin về thị trƣờng tiêu thụ Theo Tổng cục thống kê, thị trường tiêu thụ không ổn định/ khó tiếp cận là khó khăn lớn thứ ba mà các xã gặp phải khi tiến hành sản xuất nông nghiệp (xảy ra tại 40.7% số xã)[17, trang 263]. Sở dĩ người nông dân tại các xã này chịu ảnh hưởng mạnh từ yếu tố trên là do họ thiếu thông tin và hiểu biết về thị trường. Thêm vào đó, khả năng tiếp cận thông tin của người dân nghèo còn rất hạn chế. Chính vì vậy, người nông dân gặp phải rất nhiều khó khăn khi tiến hành thương mại hóa nông sản của mình sản xuất, ví dụ như: 39 - Họ bị thương nhân ép giá do không tìm được nơi tiêu thụ khác, người thu mua khác. - Họ không có được thông tin về biến động thị trường nhanh chóng và chính xác nên không kịp thời điều chỉnh sản xuất cho phù hợp và hiệu quả. Vì thế, khi giá nông sản tăng, người nông dân được lợi thêm rất ít; nhưng khi giá giảm, thu nhập của họ lại bị giảm nhiều. 2.4. Thiếu kiến thức về kỹ thuật, công nghệ mới và thiếu giống mới Đây là khó khăn lớn thứ tư và thứ năm trong sản xuất nông nghiệp mà gần 39% và 33% nông dân cả nước gặp phải. Đặc biệt, nó thậm chí còn là khó khăn lớn nhất đối với các xã ở vùng Tây Bắc [17, trang 263]. Không có kiến thức về kỹ thuật, công nghệ và giống mới nên nông dân nghèo không có khả năng sản xuất ra những nông sản có chất lượng cao và phẩm chất riêng, độc đáo. Các loại nông sản của họ, vì thế mà có nhiều nhà cung cấp thay thế. Trong khi đó, thị trường tiêu thụ của nông dân lại không ổn định và nhỏ hẹp, chỉ giới hạn trong một hay một vài người thu mua. Năng lực cạnh tranh của nông dân vì thế nên rất yếu và họ hay bị thương nhân ép giá. Tóm tắt cuối chương 3 Có 3 nhóm yếu tố làm hạn chế tăng trưởng hướng tới giảm nghèo tại Việt Nam trong giai đoan 1986 – 2006. Đó là: 40 Thứ nhất, đó là bất bình đẳng về điều kiện kinh tế ban đầu: Người giàu, người thành thị, người Kinh có nhiều điều kiện ban đầu thuận lợi hơn để phát triển kinh tế. Điều này làm cho người giàu ngày càng giàu lên nhanh hơn so với người nghèo, kéo theo bất bình đẳng gia tăng. Thứ hai là bất bình đẳng về phân phối thu nhập và phân bổ nguồn vốn. Thu nhập được phân phối theo nguyên tắc công bằng, còn phân phối lại thu nhập lại không hiệu quả trong việc giảm bất bình đẳng. Nguồn vốn được phân bổ không bình đẳng giữa các vùng, miền trong cả nước. Thứ ba, đó là sự tham gia hạn chế của người nghèo vào quá trình tạo nên và hưởng lợi từ tăng trưởng. Trước hết, bản thân người nghèo đã chỉ có khả năng hạn chế khi tham gia vào quá trình tăng trưởng kinh tế. Thêm vào đó, còn có bốn yếu tố khác kìm hãm sự mở rộng khả năng tham gia của người nghèo, đó là thiếu vốn, thiếu hiểu biết về kinh tế, thiếu thông tin thị trường và thiếu kiến thức về kỹ thuật mới, giống mới. Chính vì không thể tham gia vào quá trình tạo nên tăng trưởng kinh tế mà người nghèo không thể được hưởng lợi nhiều từ tăng trưởng kinh tế và bị nghèo đi tương đối. Chƣơng 4 41 CÁC GIẢI PHÁP NHẰM ĐẠT ĐƢỢC MỤC TIÊU TĂNG TRƢỞNG GIẢM NGHÈO TẠI VIỆT NAM Chương 4 tập trung tìm ra các giải pháp để thực hiện thành công mục tiêu tăng trrưởng giảm nghèo tại Việt Nam. Các giải pháp được đề ra trong chương này tương ứng với các yếu tố hạn chế tăng trưởng giảm nghèo tại Việt Nam đã được nêu trong chương 3. Cấu trúc của chương gồm hai phần: Phần thứ nhất là phương hướng chung để thúc đẩy quá trình tiến tới tăng trưởng giảm nghèo tại Việt Nam. Phần thứ hai là các giải pháp cụ thể để đạt được mục tiêu đó. I. Phƣơng hƣớng thúc đẩy quá trình tiến tới tăng trƣởng giảm nghèo tại Việt Nam Để thúc đẩy tăng trưởng giảm nghèo tại Việt Nam, không thể chỉ tiến hành phân phối lại mà còn phải đảm bảo sự tăng trưởng bền vững của nền kinh tế, mà điều kiện cần của nó là phân phối công bằng, hiệu quả, kích thích sản xuất. Chính vì vây, điều cốt lõi cần phải th