Đề tài Thâm hụt ngân sách nhà nước và thâm hụt tài khoản vãng lai ở Việt Nam, thâm hụt kép hay bộ đôi đối nghịch?

ềng trong khối ASEAN cũng cho những kết quả khác nhau, liệu Việt Nam – một thành viên của ASEAN – sẽ tồn tại mối quan hệ này nhƣ thế nào? Điềy này sẽ đƣợc lý giải ở chƣơng tiếp theo. 30 3. MỐI QUAN HỆ GIỮA THÂM HỤT NGÂN SÁCH NHÀ NƯỚC VÀ THÂM HỤT TÀI KHOẢN VÃNG LAI TRONG THỰC TIỄN NỀN KINH TẾ VIỆT NAM TỪ NĂM 1985 ĐẾN NĂM 2010 Chƣơng này sử dụng phân tích định tính và định lƣợng để xác định một cách rõ ràng và chính xác mối quan hệ giữa Thâm hụt Ngân sách Nhà nƣớc và Thâm hụt Tài khoản vãng lai ở Việt Nam. Nhƣ đã đề cập ở trên mối quan hệ giữa hai đại lƣợng này trong từng thời kỳ khác nhau cũng khác nhau và ở Việt Nam cũng không phải là ngoại lệ. Căn cứ vào tình hình kinh tế - chính trị - xã hội kết hợp với diễn biến của Thâm hụt Ngân sách và Thâm hụt Tài khoản vãng lai, bài viết đã chia khoảng thời gian nền kinh tế Việt Nam từ năm 1985 đến năm 2010 thành ba giai đoạn nhỏ hơn. Ba câu hỏi quan trọng nhất cần phải trả lời là: có tồn tại mối quan hệ giữa BD và CAD ở Việt Nam hay không? Lý thuyết “Thâm hụt kép” hay “Bộ đôi đối nghịch” sẽ chia phối nền kinh tế? BD tác động đến CAD hay ngƣợc lại? Đầu tiên là giai đoạn 1985 – 1995 đây là thời kỳ đổi mới nền kinh tế - trong đó nổi bật lên là Việt Nam chuyển từ nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung sang nền kinh tế thị trƣờng định hƣớng Xã hội Chủ nghĩa vào năm 1986, thực hiện kế hoạch 5 năm lần thứ nhất 1990 – 1995. Trong giai đoạn này, cả Thâm hụt Ngân sách và Thâm hụt Tài khoản vãng lai đều ở mức thấp nhƣng cũng đã thể hiện xu hƣớng di chuyển cùng chiều nhau. Giai đoạn thứ hai bắt đầu từ năm 1996 đến năm 2003, trong đó tiêu biểu là kế hoạch 5 năm lần thứ hai 1996 – 2000, bên cạnh đó Việt Nam cũng chịu ảnh hƣởng gián tiếp từ cuộc khủng hoảng Châu Á 1997 – 1998. Chính phủ phải chi tiêu nhiều hơn để cải cách kinh tế nên làm cho Thâm hụt Ngân sách gia tăng, nhƣng mặt khác Tài khoản vãng lai có những dấu hiệu tích cực do những thành tựu đạt đƣợc của nền kinh tế trong thời kỳ này. Giai đoạn thứ ba bắt đầu từ năm 2004 đến năm 2010, thời gian này Việt Nam chịu ảnh hƣởng nặng nề bởi cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu vào những năm 2007 – 2008. Thâm hụt Ngân sách và Thâm hụt Tài khoản vãng lai đều ở mức báo động gây khó khăn cho việc phát triển kinh tế, cần phải có những biện pháp để khắc phục tình trạng này. 31 Trong mỗi mốc thời gian, bài viết tập trung vào tình hình Thâm hụt Ngân sách Nhà nƣớc và Thâm hụt Tài khoản vãng lai, từ đó xem xét định tính mối quan hệ giữa chúng và tìm hiểu nguyên nhân gây nên mối quan hệ đó, tiếp theo sử dụng các phân tích định lƣợng để kiểm định kết quả định tính vừa thu đƣợc. Còn với kiểm định tổng thể kỳ nghiên cứu từ năm 1985 đến năm 2010, bài viết sử dụng hai công cụ phân tích là kiểm định nhân quả (Granger Test) và kiểm định đồng liên kết (Cointergration Test) để rút ra kết luận “Thâm hụt kép” hay “Bộ đôi đối nghịch” sẽ chiếm ƣu thế trong nền kinh tế Việt Nam. Tuy nhiên, những kết quả thu đƣợc sẽ không có ý nghĩa nếu không có bộ số liệu đáng tin cậy trong suốt khoảng thời gian từ năm 1985 đến năm 2010. Chính vì vậy, phần mô tả dữ liệu sau đây sẽ cho chúng ta thấy đƣợc cách thức lấy số liệu cảu bài viết từ những nguồn số liệu tin cậy. 3.1. Mô tả dữ liệu Bài viết sử dụng bộ số liệu từ quý 1 năm 1985 đến quý 4 năm 2010 cho việc phân tích và kiểm định mối quan hệ giữa Thâm hụt Ngân sách Nhà nƣớc và Thâm hụt Tài khoản vãng lai ở Việt Nam. Thông thƣờng, các biến kinh tế vĩ mô ở Việt Nam ít đƣợc công bố rộng rãi, càng về quá khứ thì số liệu càng khó khăn để tìm kiếm, nên cần thiết thu thập thêm từ nhiều nguồn để có đƣợc bộ số liệu hoàn chỉnh. Cụ thể nhƣ sau: Dữ liệu Thâm hụt Ngân sách Nhà nƣớc đƣợc lấy từ cổng thông tin điện tử Bộ tài chính Việt Nam. Kết quả thu đƣợc là dữ liệu từ quý 1 năm 2004 đến quý 4 năm 2010 của: Tổng thu Ngân sách Nhà nƣớc (tỷ đồng Việt Nam), Tổng chi Ngân sách Nhà nƣớc (tỷ đồng Việt Nam) và Thâm hụt Ngân sách Nhà nƣớc (%GDP và tỷ đồng Việt Nam). Các dữ liệu từ quý 1 năm 1985 đến quý 4 năm 2003 không đƣợc công bố nên bài viết đã thu thập dữ liệu từ từng các báo cáo rộng rãi hàng năm của World Bank (WB) và International Monetary Fund (IMF). Dữ liệu Thâm hụt Tài khoản vãng lai là từ tổ chức thống kê tài chính (IFS) thuộc Quỹ tiền tệ quốc tế (IMF) từ năm 1985 đến năm 2010 (theo Việt Nam đồng, đô la Mỹ và %GDP). Dữ liệu Thâm hụt cán cân Tài khoản vãng lai từ quý 1 năm 2008 đến quý 4 năm 2010 đƣợc tổng hợp từ số liệu xuất nhập khẩu công bố hàng 32 tháng của Tổng cục thống kê (Bộ kế hoạch và đầu tƣ). Dữ liệu theo quý từ quý 1 năm đến quý 4 năm 2010 của đại lƣợng này đƣợc lấy từ rất nhiều các báo về cán cân thƣơng mại của Việt Nam trên ASEAN Development Bank (ADB). Các biến còn lại nhƣ: Tốc độ tăng GDP, GDP thực tế và GDP tính theo giá hiện hành (tỷ đồng Việt Nam và đô la Mỹ), Tiết kiệm của Chính phủ (%GDP), Tiết kiệm của tƣ nhân (%GDP), Đầu tƣ của Chính phủ (%GDP), Đầu tƣ của tƣ nhân (%GDP) cũng đƣợc lấy từ số liệu trên Tổng cục thống kê và các báo rộng rãi trên ADB và WB. Để rõ ràng hơn, dƣới đây là bảng mô tả nguồn dữ liệu, cũng nhƣ một vài thống kê của các biến sử dụng trong bài viết này 3.2. Trình bày và giải thích mối quan hệ giữa Thâm hụt Ngân sách Nhà nước và Thâm hụt Tài khoản vãng lai qua các giai đoạn Mối quan hệ giữa Thâm hụt Ngân sách Nhà nƣớc và Thâm hụt Tài khoản vãng lai tồn tại ở các nƣớc đã và đang phát triển diễn biến hết sức phức tạp trong Chỉ tiêu Nguồn số liệu Giá trị trung bình Độ lệch chuẩn Trung vị Thâm hụt Ngân sách Nhà nƣớc (%GDP) Cổng thông tin điện tử Bộ tài chính, WB, IMF 2,83 2,54 2,25 Thâm hụt Tài khoản vãng lai (%GDP) IFS, Tổng cục thống kê, ADB 5,24 4,54 5,55 Tốc độ tăng GDP IFS 6,77 1,83 7 Tiết kiệm của Chính phủ %GDP Tổng cục thống kê, WB, IMF 4,28 2,57 4,15 Tiết kiệm của tƣ nhân %GDP Tổng cục thống kê, WB, IMF 15,49 9,57 15,70 Đầu tƣ của Chính phủ %GDP Tổng cục thống kê, WB, IMF 8,32 3,34 8,37 Đầu tƣ của tƣ nhân %GDP Tổng cục thống kê, WB, IMF 17,44 8,69 20,25 33 nhiều năm qua và dƣờng nhƣ đặc điểm tình hình kinh tế - chính trị ở từng thời kỳ tác động rất nhiều đến mối quan hệ đó. Chính vì thế trong phần nghiên cứu thực trạng ở Việt Nam tiếp theo sau đây chúng ta sẽ chia theo từng thời kỳ để xem xét ở Việt Nam tồn tại “Thâm hụt kép” hay “Bộ đôi đối nghịch”? Nền kinh tế Việt Nam trải qua khá nhiều giai đoạn phát triển, với chính sách mở rộng qui mô chi tiêu công phục vụ tăng trƣởng ngày càng cao, Chính phủ Việt Nam phải chấp nhận Thâm hụt Ngân sách khá lớn. Giai đoạn 1985 – 1995: tỷ lệ thâm hụt so với GDP bình quân là 2.01%; giai đoạn 1996 – 2003: tỷ lệ thâm hụt bình quân 2.82%GDP và giai đoạn 2004 – 2010: tỷ lệ thâm hụt bình quân thực hiện ở mức 5.47%GDP. Thâm hụt gia tăng dẫn đến lƣợng trái phiếu phát hành để cân đối là rất lớn. Đồng thời Chính phủ còn phụ thuộc vào một phần vốn nƣớc ngoài, chủ yếu khai thác từ nguồn vốn hỗ trợ (ODA) để giảm nhẹ gánh nặng cho Ngân sách. Từ năm 1993 đến năm 2008 Việt Nam giải ngân đƣợc 22 tỷ đôla trong tổng số 42.5 tỷ đôla vốn ODA cam kết. Quy mô vốn ODA tham gia vào bù đắp thâm hụt chiếm 1/3 tổng số thiếu hụt, tƣơng đƣơng 1.5 – 1.7% GDP hàng năm. Đầu tiên, chúng ta sử dụng đồ thị để xác định diễn biến giữa Thâm hụt Ngân sách Nhà nƣớc và Thâm hụt Tài khoản vãng lai trong từng giai đoạn và sử dụng phân tích định tính để xem xét. Tiếp đến, kiểm định mối tƣơng quan giữa hai đại lƣợng này bằng phân tích định lƣợng dùng phần mềm Eviews. Qua mỗi giai đoạn bài viết tổng kết dựa trên các kết quả thu đƣợc. 3.2.1. Mối quan hệ giữa Thâm hụt Ngân sách Nhà nước và Thâm hụt Tài khoản vãng lai trong giai đoạn 1985 – 1995 Dƣới đây là đồ thị Diễn biến của Thâm hụt Ngân sách Nhà nƣớc và Thâm hụt Tài khoản vãng lai. 34 Hình 7 : Thâm hụt Ngân sách Nhà nước và Thâm hụt Tài khoản vãng lai giai đoạn 1985 – 1995 (Nguồn: WB, ADB và những tổng hợp của tác giả) Qua đồ thị, giai đoạn từ năm 1985 đến năm 1990 có thể thấy biến động giữa hai biến này khá nhỏ do đây là giai đoạn đầu của thời kỳ Đổi mới và nền kinh tế vẫn chƣa hội nhập nhiều với nền kinh tế thế giới. Nhƣng trong giai đoạn từ năm 1991 đến năm 1995, có một thay đổi lớn trong BD và CAD. Vì thế, có thể chia giai đoạn này thành hai giai đoạn nhỏ hơn để tiện cho việc nghiên cứu và có thể giải thích xác đáng hơn mối quan hệ giữa đại lƣợng này. 3.2.1.1. Giai đoạn từ năm 1985 đến năm 1990 Đây là giai đoạn Việt Nam trải qua sự thay đổi to lớn về mặt kinh tế do sự thay đổi về quan điểm điều hành chính sách, từ đó ảnh hƣởng đến Thâm hụt Ngân sách Nhà nƣớc và Thâm hụt Tài khoản vãng lai đáng kể. Vào năm 1985, nợ nƣớc ngoài của Việt Nam lên đến 8,5 tỷ Rúp và 1,9 tỷ USD. Sản xuất tăng chậm và thực chất không có phát triển, nên lạm phát ngầm diễn ra với mức độ ngày càng cao dẫn đến siêu lạm phát vào năm 1986 với tốc độ phi mã, lên tới 774,7%. Đó là lý do khiến Việt Nam bắt đầu thực hiện đƣờng lối Đổi mới vào 1986 với ba nội dung chính: (i) chuyển đổi từ nền kinh tế kế hoạch hoá tập trung sang vận hành theo cơ chế thị trƣờng; (ii) phát triển nền kinh tế nhiều thành phần trong đó khu vực tƣ nhân đóng vai trò ngày càng quan trọng; (iii) chủ động hội 35 nhập kinh tế khu vực và thế giới một cách hiệu quả và phù hợp với điều kiện thực tiễn của Việt Nam. Cụ thể trong giai đoạn đầu, Đảng và Chính phủ đã ban hành nhiều nghị quyết và quyết định nhằm cải tiến quản lý kinh tế, chính sách tiền tệ, chính sách nông nghiệp... Tuy nhiên trong những năm đầu của kế hoạch 5 năm này cơ chế cũ chƣa mất đi, cơ chế mới chƣa hình thành nên công cuộc đổi mới chƣa có hiệu quả đáng kể. Trung bình trong 5 năm, tổng sản phẩm trong nƣớc tăng 3,9%/năm. Vào những năm cuối của thập kỷ 80, tình hình bắt đầu biến chuyển rõ rệt. Riêng lĩnh vực nông nghiệp có sự tiến bộ đột biến. Kết quả là, nếu năm 1988 phải nhập 450 nghìn tấn lƣơng thực thì năm 1989 Việt Nam trở thành nƣớc xuất khẩu gạo gần 1 triệu tấn và năm 1990 thành nƣớc xuất khẩu gạo đứng thứ 3 trên thế giới với 1,5 triệu tấn. Một số ngành công nghiệp then chốt nhƣ điện, thép cán, xi măng, dầu thô đạt mức tăng trƣởng khá. Giá trị xuất nhập khẩu bình quân tăng 28%/năm, tỷ lệ nhập siêu giảm nhanh. Một thành công lớn là siêu lạm phát đã đƣợc kiềm chế và đẩy lùi (năm 1986 lạm phát là 774,7 %, thì năm 1987 là 223,1 %, 1989 là 34,7% và 1990 là 67,4 %). Hoạt động ngoại thƣơng có nhiều chuyển biến lớn: Chính quyền Xô-Viết sụp đổ đã làm Việt Nam mất nguồn tài trợ và giao dịch khá lớn. Mặc dù vậy, do việc phá giá đồng nội tệ, xuất khẩu tăng gấp đôi vào 1988 và 1989 (gần 1 tỷ USD), nhƣng việc nhập khẩu trong thời kỳ này cũng tăng. Điều đó dẫn đến Tài khoản vãng lai vẫn thâm hụt trong giai đoạn này. Những thành tựu trong công cuộc Đổi mới đã tạo ra một cú sốc sản lƣợng trong khoảng thời gian từ năm 1988 đến năm 1989, nhƣ đã đề cập trong lý thuyết thì “Bộ đôi đối nghịch” sẽ xuất hiện – tức là Thâm hụt Ngân sách Nhà nƣớc và Thâm hụt Tài khoản vãng lai sẽ di chuyển ngƣợc chiều nhau. Nhƣng thực tế trong giai đoạn này hai đại lƣợng vẫn di chuyển cùng chiều, Thâm hụt Ngân sách vẫn tăng do Chính phủ đã phải chi tiêu quá nhiều cho việc đổi mới cơ chế quản lý mặc dù hệ thống tự ổn định của nền kinh tế (một số loại thuế và trợ cấp xã hội) đã làm nguồn thu tăng lên. Về phía Tài khoản vãng lai, xuất khẩu và nhập khẩu cùng tăng nên thâm hụt vẫn duy trì. 36 3.2.1.2. Giai đoạn từ năm 1991 đến năm 1995 Trong Đại hội VII của Đảng Cộng sản Việt Nam tháng 6/1991 đã đƣa ra chiến lƣợc "Ổn định và phát triển kinh tế - xã hội đến năm 2000", đồng thời đề ra phƣơng hƣớng, nhiệm vụ cho kế hoạch 5 năm từ năm 1991 đến năm 1995. Khó khăn lớn lúc này là các nƣớc Đông Âu và các nƣớc thuộc Liên Xô (cũ) rơi vào khủng hoảng trầm trọng. Tổng mức giao dịch ngoại thƣơng của Việt Nam với khu vực này giảm sút đột ngột, năm 1991 chỉ bằng 15,1% năm 1990. Song, thuận lợi lúc này là Đổi mới đã phát huy tác dụng, các cơ sở kinh tế thích nghi dần với cơ chế quản lý mới. Do vậy, Tài khoản vãng lai trong giai đoạn này cũng ít bị biến động.  Những thành tựu nổi bật trong thời gian này:  Cơ chế quản lý kinh tế đã thay đổi căn bản: Trong nền kinh tế xuất hiện nhiều thành phần: quốc doanh, tƣ bản nhà nƣớc, tƣ bản tƣ doanh, hợp tác xã, cá thể... trong đó kinh tế ngoài quốc doanh chiếm 60% tổng sản phẩm trong nƣớc. Các thành phần kinh tế đƣợc trao quyền sử dụng đất và xuất nhập khẩu.  Nền kinh tế đạt tốc độ tăng trƣởng cao : Trong 5 năm 1991-1995 tổng sản phẩm trong nƣớc tăng bình quân 8,2%, năm 1996 tăng 9,5%. Sản xuất trong nƣớc đã có tích luỹ, đảm bảo trên 90% quỹ tích luỹ và quỹ tiêu dùng hàng năm. Từ 1991- 1995 có 1401 dự án FDI với 20,413 tỷ USD vốn đăng ký. Về xuất khẩu, trong giai đoạn này, kim ngạch xuất khẩu bình quân mỗi năm tăng 27%, gấp 3 lần tốc độ tăng GDP.  Đổi mới cơ cấu kinh tế: cơ cấu kinh tế đã chuyển dịch theo hƣớng tăng dần tỷ trọng khu vực công nghiệp và dịch vụ, giảm dần của khu vực nông, lâm ngƣ nghiệp. Doanh nghiệp quốc doanh vẫn đóng vai trò chủ đạo trong giai đoạn đầu của công cuộc Đổi mới, vốn đầu tƣ của Nhà nƣớc chiếm đa số trong tổng đầu tƣ xã hội. Điều này khiến chi tiêu công Chính phủ phải mở rộng hơn, dẫn đến thâm hụt Ngân sách tiếp tục diễn ra.  Lạm phát tiếp tục bị kiềm chế và đẩy lùi: Thời kỳ này nhờ sản xuất phát triển, lƣu thông hàng hoá thông thoáng lại có thêm kinh nghiệm chống lạm 37 phát trƣớc đó nên giá cả ổn định dần. Giá hàng hoá và dịch vụ năm 1991 tăng 67,5%; năm 1993 chỉ tăng 5,2%; năm 1996 xuống 4,5%.  Tăng cƣờng quan hệ kinh tế đối ngoại: Việt Nam đã thiết lập mối quan hệ với các nƣớc và trung tâm kinh tế - chính trị lớn trên thế giới. Ngày 28/07/1995, Việt Nam trở thành thành viên chính thức của Hiệp hội các nƣớc Đông Nam Á (ASEAN). Cũng trong tháng 7/1995, Việt Nam và Liên minh Châu Ấu đã ký Hiệp định khung về hợp tác kinh tế thƣơng mại và khoa học kỹ thuật và bình thƣờng hoá quan hệ ngoại giao với Mỹ. Việt Nam cũng đã nộp đơn xin gia nhập Diễn đàn hợp tác kinh tế Châu Á - Thái Bình Dƣơng (APEC) và Tổ chức thƣơng mại thế giới (WTO). Có thể thấy giai đoạn này Việt nam hội nhập vào nền kinh tế thế giới ngày càng lớn hơn, thúc đẩy các hoạt động trao đổi ngoại thƣơng. Vào 1995, tăng trƣởng GDP đạt mốc 9,5%, sản lƣợng công nghiệp tăng 13- 14%. Về mặt chi đầu tƣ – nhất là đầu tƣ trực tiếp nƣớc ngoài tiếp tục tăng kéo theo chi tiêu tăng. Do tăng cƣờng mối quan hệ ngoại giao với các quốc gia cũng nhƣ các tổ chức kinh tế trên thế giới nên Việt Nam nhận đƣợc khá nhiều nguồn vốn viện trợ không hoàn lại (ODA) của Chính phủ các nƣớc. Chi tiêu công trong giai đoạn này chủ yếu đƣợc tài trợ từ ODA, giảm áp lực cho Ngân sách, đƣợc giữ ở mức 0,5%GDP vào năm 1995. Những điều trên cho thấy quá trình tái cấu trúc đã đạt một số thành công nhất định. Một trong những thành tựu nổi bật trong thời kỳ này là tiết kiệm tăng một cách đều đặn: tiết kiệm quốc gia tăng từ 7,4% vào năm 1990 đến 17,1% vào năm 1995. Trong giai đoạn 1991 – 1995, với những phân tích hoạt động nền kinh tế, cho chúng ta một viễn cảnh về tình trạng “Thâm hụt kép”: Ngân sách Nhà nƣớc vẫn tiếp tục bị thâm hụt chủ yếu là hoạt động đầu tƣ công của Chính phủ mở rộng do quá trình cơ cấu lại nền kinh tế, ngoại trừ năm 1994 và năm 1995 thâm hụt Ngân sách có xu hƣớng giảm khi đƣợc tài trợ từ nguồn vốn ODA. Đối với Tài khoản vãng lai xu hƣớng thâm hụt tiếp tục tăng do quá trình hội nhập nền kinh tế toàn cầu, kim 38 ngạch xuất nhập khẩu tăng đáng kể nhƣng tốc độ tăng của nhập khẩu lớn hơn tốc độ tăng của xuất khẩu.  Tổng kết cả giai đoạn 1985 – 1995: Trong cả giai đoạn 1985 – 1995, qua những phân tích định tính trên, mối quan hệ giữa Thâm hụt Ngân sách và Thâm hụt Tài khoản vãng lai đang ủng hộ cho lý thuyết “Thâm hụt kép”. Tiếp theo, để chắc chắn mối quan hệ giữa hai đại lƣợng này, dựa vào những số liệu thực tế, chúng ta tiến hành kiểm định mối tƣơng quan giữa BD và CAD trong cả giai đoạn 1985 – 1995 bằng cách chạy Correlation giữa chúng và thu đƣợc bảng ma trận hệ số tƣơng quan nhƣ sau: Theo kết quả trên, chúng ta rút ra kết luận: trong suốt giai đoạn 1985 – 1995, Thâm hụt Ngân sách Nhà nƣớc và Thâm hụt Tài khoản vãng lai di chuyển cùng chiều nhau, thâm hụt kép đã tồn tại hầu hết trong suốt khoảng thời gian này và có hệ số tƣơng quan ở mức 33,58%. Đây cũng là một hệ số tƣơng quan khá lớn, thể hiện mối quan hệ chặt chẽ giữa hai đại lƣợng. Điều này hoàn toàn phù hợp với những phân tích định tính đã trình bày. Tiếp đến, chúng ta sẽ phân tích giai đoạn tiếp theo để xem diễn biến mối quan hệ giữa BD và CAD theo chiều hƣớng nhƣ thế nào. 3.2.2. Mối quan hệ giữa Thâm hụt Ngân sách Nhà nước và Thâm hụt Tài khoản vãng lai trong giai đoạn 1996 – 2003 Đầu tiên chúng ta cũng có đồ thị diễn biến giữa Thâm hụt Ngân sách và Thâm hụt Tài khoản vãng lai giai đoạn 1996 – 2003. 39 Hình 8: Thâm hụt Ngân sách Nhà nước và Thâm hụt Tài khoản vãng lai (Nguồn: IFS, ADB và tổng hợp của tác giả) Vào cuối năm 1995 và năm 1996, nhập khẩu tăng trƣởng nhanh hơn xuất khẩu, nguyên nhân xuất phát từ nhu cầu đầu tƣ lớn của nền kinh tế. Thâm hụt Tài khoản vãng lai đạt mức 10%GDP vào 1995 và khoảng 12%GDP vào 1996. Tuy nhiên, đây không chỉ là thâm hụt trong ngắn hạn mà muốn hƣớng đến dài hạn, tạo nền tảng cho sự tăng trƣởng sau này. Đến cuối năm 1996, Việt Nam có quan hệ kinh tế thƣơng mại chính thức với trên 120 nƣớc, kim ngạch ngoại thƣơng gia tăng nhanh chóng, bình quân trên 20%/năm. Nhiều quốc gia và các tổ chức quốc tế đã dành cho Việt Nam những nguồn viện trợ không hoàn lại hoặc cho vay để đầu tƣ phát triển kinh tế xã hội. Tổng số tài trợ ODA cho Việt Nam từ năm 1994 đến năm 1997 là 8,53 tỷ USD. Điều này làm giảm gánh nặng cho Ngân sách Nhà nƣớc, và là nguồn bù đắp cho Thâm hụt Tài khoản vãng lai. Sau một thời kỳ đầu tăng trƣởng kinh tế nhanh, nền kinh tế Việt Nam đã đi vào một giai đoạn khó khăn 1997-2000 do ảnh hƣởng của cuộc khủng hoảng các nƣớc Đông Á. Những đổi mới kinh tế không còn đƣợc phát huy mạnh mẽ, tốc độ tăng trƣởng bắt đầu chậm dần và mức tăng trƣởng của tất cả các ngành kinh tế bị giảm trong 4 năm này. Tiêu dùng nội địa và tiêu dùng tƣ nhân sụt giảm. Đầu tƣ thực tế của khu vực tƣ nhân và nhà nƣớc đều giảm hoặc chậm đi. Đầu tƣ nƣớc ngoài trực tiếp giảm rất nhanh và giảm liên tục. Khu vực doanh nghiệp nhà nƣớc là vấn đề nan 40 giải số một, sau một khoảng thời gian phát huy hiệu quả thúc đẩy tăng trƣởng kinh tế, giờ nó là nguồn lãng phí, tham nhũng, và là lực cản đối với những cố gắng đổi mới, gây ra chi tiêu công lãng phí. Các hoạt động thƣơng mại với nƣớc ngoài bị thu hẹp nhanh. Cùng với mô hình phát triển hƣớng nội thay thế nhập khẩu và nhất là cuộc khủng hoảng tài chính 1997- 1998 trong khu vực Châu Á gây thêm thách thức, làm gia tăng những khó khăn nội tại của nền kinh tế Việt Nam, và là nguyên nhân chính gây ra mức tăng trƣởng chậm lại. Cụ thể tốc độ tăng GDP năm 1996 đạt 9,34% thì năm 1997 đạt 8,15%; 1998 chỉ còn 5,83% và năm 1999 chỉ đạt 4,8%. Đầu tƣ trực tiếp nƣớc ngoài giảm sút nghiêm trọng. Năm 1999, chỉ có 298 dự án đƣợc cấp phép với tổng số vốn đăng ký khoảng 1,548 tỷ USD. Chính phủ đã và đang nỗ lực điều chỉnh các chính sách để thu hút đầu tƣ nƣớc ngoài vì đây là một nguồn vốn quan trọng đóng góp lớn cho phát triển kinh tế xã hội (khu vực có FDI đóng góp gần 10% GDP). Công tác thu hút và giải ngân vốn ODA đã có tiến bộ dần qua các năm. Từ năm 1993 đến năm 1999, Việt Nam đã giải ngân đƣợc 6,3 tỷ USD, chiếm hơn 40% so với nguồn ODA đã đƣợc cam kết. Về ngoại thƣơng, năm 1998 kim ngạch xuất khẩu chỉ tăng 0,9% so với năm 1997. Nhƣng năm 1999, xuất khẩu đạt mức kỷ lục 11,52 tỷ USD, tăng 23,1% so với năm 1998 do kinh tế của các nƣớc Đông Nam Á bƣớc vào giai đoạn hồi phục kinh tế, tốc độ tăng trƣởng thƣơng mại cao, giá cả xuất khẩu ở những mặt hàng chủ lực nhƣ gạo, đặc biệt là dầu thô tăng mạnh dẫn tới kim ngạch xuất khẩu tăng. Mặt khác nhiều biện pháp của Chính phủ đã tác động có hiệu quả thúc đẩy hoạt động xuất nhập khẩu phát triển: cho phép các doanh nghiệp của mọi thành phần kinh tế đƣợc hoạt động xuất nhập khẩu trực tiếp; đơn giản hóa thủ tục nhƣ giấy phép, thủ tục hải quan, cấp quota; hỗ trợ vốn, giảm lãi suất cho hoạt động xuất khẩu; tổ chức thƣởng cho các doanh nghiệp thuộc bất cứ thành phần kinh tế nào xuất khẩu hàng hóa có trị giá lớn, tìm ra mặt hàng mới hoặc sang các thị trƣờng mới; Chính những biện pháp này đã mang lại hiệu quả trong những năm tiếp theo: Tài khoản vãng lai những năm 2000 – 2001 đƣợc cải thiện đáng kể. Về phần Ngân sách Nhà nƣớc, trong giai đoạn này, nền kinh tế Việt Nam tăng trƣởng mạnh đồng thời tăng thu đáng kể trong Ngân sách: tăng trƣởng nguồn 41 thu (kể cả viện trợ không hoàn lại) trung bình hàng năm trên 14%, tỷ trọng nguồn thu trên GDP tăng từ 20% năm 1998 lên 23% vào năm 2003: chủ yếu đến từ sản xuất dầu thô và thuế tiêu thụ xăng dầu. Tỷ trọng thu Ngân sách từ dầu thô trong tổng thu ngân sách tăng từ 20% năm 1998 lên 22,4% năm 2003. Do đó, Ngân sách Nhà nƣớc đã trở nên nhạy cảm rất nhiều trƣớc những đợt biến động giá dầu. Để củng cố nguồn thu cũng nhƣ khuyến khích đầu tƣ trong và ngoài nƣớc, nhà nƣớc giảm thuế ở rất nhiều lĩnh vực: thuế thu nhập doanh nghiệp đã giảm từ 32% xuống còn 28%... Hình 9: Xu thế Thu Ngân sách Nhà nước và viện trợ (%GDP) (Nguồn : Bộ tài chính) Trong giai đoạn 1998 – 2003, tổng chi ngân sách nhà nƣớc đáng kể với mức tăng trƣởng trung bình hàng năm gần 16%, trong đó chi đầu tƣ phát triển tăng ở tốc độ gần 20%/năm. Hình 10: Xu thế chi Ngân sách (%GDP) 42 (Nguồn: Bộ tài chính) Thời kỳ 1997-2003 tình hình Thâm hụt Ngân sách vẫn ở mức thấp và kiểm soát đƣợc, với năm thấp nhất là 0,1%, nhƣng có sự tăng dần theo thời gian và năm cao nhất là 2,8% do Chính phủ phải tiến hành các hoạt động chi đầu tƣ phát triển khá lớn thực hiện nhiệm vụ tăng trƣởng kinh tế. Quốc hội quy định là Thâm hụt Ngân sách bao gồm cả các khoản trả nợ gốc không đƣợc vƣợt quá 5%GDP để tránh tình trạng bội chi Ngân sách quá mức, đầu tƣ không hiệu quả. Hình 11: Bội chi Ngân sách (%GDP) (Nguồn: Bộ tài chính) Qua phân tích ở trên, trong giai đoạn này, có thể nhận thấy rằng có một xu hƣớng biến động trái chiều giữa BD và CAD, đặc biệt là trong ba năm 1999 – 2001 khi mà Tài khoản vãng lai đƣợc cải thiện đáng kể thì cán cân Ngân sách có xu hƣớng xấu đi, dẫn đến khả năng rất lớn xảy ra “Bộ đôi đối nghịch” hơn là “Thâm hụt kép”.  Mối tương quan giữa BD và CAD qua phân tích Correlation Do trong giai đoạn này, những dữ liệu về Thâm hụt Ngân sách Nhà nƣớc và Thâm hụt Tài khoản vãng lai biến động không tuân theo một xu hƣớng thống nhất nào. Để có thể xác định chính xác đƣợc mối quan hệ giữa BD và CAD thì cần một con số thống kê thuyết phục. 43 Ma trận hệ số tương quan giữa BD và CAD Tƣơng tự nhƣ giai đoạn trƣớc, chúng ta tiến hành tìm hệ số tƣơng quan giữa Thâm hụt Ngân sách và Thâm hụt Tài khoản vãng lai thông qua ma trận hệ số tƣơng quan (Correlation Matrix). Bảng hệ số tƣơng quan thể hiện mối quan hệ này ở mức -4,25%. Tuy mối tƣơng quan không thật sự lớn, “Bộ đôi đối nghịch” vẫn đƣợc ủng hộ ở nền kinh tế Việt Nam trong giai đoạn trên. Để thấy rõ hơn mối quan hệ giữa BD và CAD cũng nhƣ xu hƣớng nào chiếm ƣu thế là “Thâm hụt kép” hay “Bộ đôi đối nghịch” trong nền kinh tế Việt Nam. Chúng ta sẽ đi vào phân tích giai đoạn đƣợc xem là sôi động nhất của nên kinh tế Việt Nam, với mốc lịch sử là Việt Nam gia nhập tổ chức Thƣơng mại Thế giới (WTO), đánh dấu thời kỳ nền kinh tế hội nhập sâu với nền kinh tế thế giới, cũng nhƣ tác động của cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu năm 2007 – 2008 đối với nền kinh tế Việt Nam. 3.2.3. Mối quan hệ giữa Thâm hụt Ngân sách Nhà nước và Thâm hụt Tài khoản vãng lai trong giai đoạn 2004-2010 Chúng ta cũng tiến hành phân tích định tính thông qua đồ thị để thấy đƣợc mối quan hệ giữa Thâm hụt Ngân sách và Thâm hụt Tài khoản vãng lai. Hình 12: Thâm hụt Ngân sách Nhà nước và Thâm hụt Tài khoản vãng lai (Nguồn: IFS và tổng hợp của tác giả) 44 Năm 2004, để kìm hãm tốc độ lạm phát có dấu hiệu vƣợt khỏi tầm kiểm soát, Chính phủ đã chủ trƣơng đặt trọng tâm vào các công cụ tài chính nhƣ tiết kiệm chi Ngân sách Nhà nƣớc, hạn chế điều chỉnh giá các mặt hàng do Nhà nƣớc quản lý, hạn chế điều chỉnh tiền lƣơng tối thiểu, cắt giảm chi phí sản xuất,…mà không sử dụng các công cụ của chính sách tiền tệ, ngoại trừ việc điều chỉnh tỷ lệ dự trữ bắt buộc. Sang năm 2005, tốc độ tăng trƣởng GDP của Việt Nam ƣớc đạt 8,4%, vƣợt xa con số 7,8% của năm 2004. Đây là mức tăng trƣởng cao nhất trong vòng 9 năm qua kể từ năm 1997. So với các nƣớc trong khu vực Đông Á, tốc độ tăng trƣởng GDP năm 2005 của Việt Nam là cao thứ hai và chỉ đ