Đề tài Thực trạng và giải pháp của nền kinh tế tri thức ở Việt Nam

vμ biÕt ai. Kinh tÕ tri thøc kh«ng chØ cã nguån gèc tõ sù tiÕn bé v−ît bËc cña c¸c c«ng nghÖ míi mμ lμ kÕt qu¶ cña mét tËp hîp ba nhãm nguyªn nh©n trùc tiÕp t¸c ®éng t−¬ng t¸c vμ tù t¨ng c−êng lÉn nhau, bao gåm tiÕn bé khoa häc, kü thuËt; nÒn kinh tÕ toμn cÇu ho¸ c¹nh tranh quyÕt liÖt; vμ c¸c biÕn ®æi vÒ v¨n ho¸, chÝnh trÞ, t− t−ëng cña chñ nghÜa t− b¶n hiÖn ®¹i. C¸ch tiÕp cËn réng nμy còng cã hai nh¸nh tiÕp cËn gÇn t−¬ng tù nhau: - Tõ khÝa c¹nh lùc l−îng s¶n xuÊt: Kinh tÕ tri thøc lμ tr×nh ®é ph¸t triÓn cao cña lùc l−îng s¶n xuÊt. C¸ch hiÓu nμy nhÊn m¹nh r»ng kinh tÕ tri thøc chØ lμ mét nÊc thang ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt, tuyÖt nhiªn kh«ng liªn quan tíi mét h×nh th¸i kinh tÕ- x· héi míi. Muèn xem xÐt vÒ h×nh th¸i kinh tÕ- x· héi th× cßn ph¶i ®Ò cËp tíi nhiÒu mÆt kh¸c, ®Æc biÖt lμ mèi quan hÖ gi÷a lùc l−îng s¶n xuÊt vμ quan hÖ s¶n xuÊt vμ ph−¬ng c¸ch gi¶i quyÕt m©u thuÉn gi÷a hai mÆt ®ã (xem c¸c tμi liÖu cña §Æng H÷u (2001), NguyÔn C¶nh Hæ (2000) v.v). - Tõ khÝa c¹nh sù ®ãng gãp cña tri thøc vμo ph¸t triÓn kinh tÕ: C¸ch quan niÖm nμy diÔn gi¶i ®Þnh nghÜa cña OECD ®· nªu ë trªn theo ®óng nghÜa ®en cña nã, tøc lμ tri thøc, hay cô thÓ h¬n lμ nh÷ng ho¹t ®éng s¶n xuÊt, truyÒn b¸ vμ sö dông tri thøc, ®· v−ît qu¸ vèn vμ lao ®éng ®Ó trë thμnh nguån lùc chi phèi mäi ho¹t ®éng t¹o ra cña c¶i trong nÒn kinh tÕ tri thøc. Trong ®ã, tri thøc lμ mét kh¸i niÖm rÊt réng, bao trïm mäi hiÓu biÕt cña con ng−êi. Tuy nhiªn, víi ®Þnh nghÜa vÒ tri thøc nh− vËy, hÇu nh− kh«ng thÓ ®Þnh l−îng ®−îc sù ®ãng gãp cña tri thøc vμo ph¸t triÓn kinh tÕ. Cã thÓ nhËn thÊy c¸ch tiÕp cËn nμy qua c¸c tμi liÖu cña Dala Neef (1998), ViÖn Nghiªn cøu Qu¶n lý kinh tÕ Trung −¬ng (2000), OECD (1996), OECD (1999a) v.v. Theo c¸ch tiÕp cËn nμy, kinh tÕ tri thøc thùc chÊt lμ mét lo¹i m«i tr−êng kinh tÕ- v¨n ho¸- x· héi míi cã nh÷ng ®Æc tÝnh phï hîp vμ t¹o thuËn lîi nhÊt cho viÖc häc hái, ®æi míi vμ s¸ng t¹o. Trong m«i tr−êng ®ã, tri thøc tÊt yÕu trë thμnh nh©n tè s¶n xuÊt quan träng nhÊt ®ãng gãp vμo sù ph¸t triÓn kinh tÕ, vμ hμm l−îng tri thøc ®−îc n©ng cao trong mäi ho¹t ®éng kinh tÕ, x· héi. Do vËy, cèt lâi cña viÖc ph¸t triÓn mét nÒn kinh tÕ tri thøc kh«ng ph¶i ®¬n thuÇn lμ ph¸t triÓn khoa häc c«ng nghÖ mμ lμ ph¸t triÓn mét nÒn v¨n ho¸ ®æi míi, s¸ng t¹o thÓ hiÖn trong c¸ch nghÜ, c¸ch lμm cña mäi t¸c nh©n kinh tÕ, x· héi ®Ó t¹o thuËn lîi nhÊt cho viÖc s¶n xuÊt, khai th¸c vμ sö dông mäi lo¹i tri thøc, mäi lo¹i hiÓu biÕt cña loμi ng−êi, còng nh− x©y dùng, phæ biÕn c¸c n¨ng lùc tri thøc néi sinh. XÐt theo nghÜa nμy, kinh tÕ tri thøc cã thÓ ®−îc hiÓu nh− mét giai ®o¹n ph¸t triÓn míi cña toμn bé nÒn kinh tÕ, hoÆc nãi réng h¬n ®iÒu nμy sÏ dÉn tíi mét giai ®o¹n ph¸t triÓn míi cña x· héi nãi chung. C¸ch tiÕp cËn nμy ngμy cμng dμnh ®−îc nhiÒu sù ñng hé, (xem c¸c tμi liÖu cña Ng©n hμng ThÕ giíi (1998), Bé C«ng nghiÖp, Gi¸o dôc vμ Tμi nguyªn Australia (1999, 2000), Hong (1998), Sitra (1998)...). §Æc biÖt, nhiÒu n−íc, bao gåm nh÷ng n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn, nh÷ng n−íc c«ng nghiÖp míi vμ thËm chÝ c¶ nh÷ng n−íc ®ang ph¸t triÓn, ®· nhanh chãng so¹n th¶o xong vμ chuÈn bÞ b¾t tay vμo thùc hiÖn c¸c chiÕn l−îc quèc gia nh»m chuyÓn nÒn kinh tÕ ®Êt n−íc thμnh mét nÒn kinh tÕ tri thøc. Qu¶ thùc rÊt ®¸ng ng¹c nhiªn vÒ sè l−îng nh÷ng n−íc ®· ho¹ch ®Þnh chiÕn l−îc quèc gia h−íng vÒ ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ tri thøc, còng nh− vÒ tÇm møc bao trïm vμ chÊt l−îng cña c¸c chiÕn l−îc nμy. Kh«ng chØ c¸c n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn nh− Anh, Liªn minh ch©u ¢u, Australia, Cana®a, NhËt B¶n, PhÇn Lan, Air¬len, Scètlen v.v. ®· ban hμnh hoÆc ®ang tÝch cùc so¹n th¶o mét chiÕn l−îc nh− vËy mμ c¸c n−íc ch©u ¸ c«ng nghiÖp míi nh− Singapore, Hμn Quèc còng ®· cã c¸c chiÕn l−îc cña riªng m×nh. NhiÒu n−íc ®ang ph¸t triÓn vμ ®ang chuyÓn ®æi nh− Malaysia, Nigiªria, Trung Quèc, Acmªnia, L¸tvia, Nam Phi, ArËp Xªót, Jordani, Baranh... còng ®· vμ ®ang dù th¶o chiÕn l−îc quèc gia nh»m ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ tri thøc. b. Đặc trưng của nền kinh tế tri thức. Năm 2000 tính chung cho các nước trong khối OECD giá trị do tri thức tạo ra đã chiếm trên 50% tổng GDP. Nhờ đổi mới chính sách và môi trường kinh doanh, chuyển đổi cơ cấu, phát triển mạnh các ngành công nghiệp tri thức, đầu tư mạnh vào công nghệ thông tin, các nền kinh tế phát triển nhất khắc phục được các cuộc khủng hoảng vốn có, đạt tốc độ tăng trưởng dài hạn cao, thất nghiệp không cao, lạm phát thấp. Trên thực tế các nền kinh tế ấy đã trở thành những nền kinh tế dựa trên tri thức. Quá trình các nền kinh tế phát triển tiến tới kinh tế tri thức là một quá trình tự nhiên, hợp qui luật phát triển của lịch sử xã hội loài người. Trước xu thế phát triển nền kinh tế tri thức toàn cầu, các nước đang phát triển ý thức được ưu thế vượt trội của kinh tế tri thức so với kinh tế công nghiệp; họ chủ động triển khai các chương trình, chiến lược, kế hoạch hành động đi vào kinh tế tri thức. Hội nhập quốc tế, khai thác những ưu thế của kinh tế tri thức toàn cầu để phát triển đất nước, đó là sự lựa chọn khả dĩ nhất đối với các nước đang phát triển. Tự do hoá thị trường đang tạo tiền đề thuận lợi cho kinh tế thế giới, đặc biệt là thông tin, viễn thông và vận tải, từ đó hình thành một kết cấu hạ tầng toàn cầu thúc đẩy rất mạnh việc điều chỉnh các ngành cũ và phát triển các ngành mới. Hệ thống thông tin toàn cầu tạo cơ hội cho nhiều nước đang phát triển có thể truy cập, khai thác kho tri thức toàn cầu để phát triển nhanh, thu hẹp khoảng cách với các nước phát triển, nhưng đồng thời cũng làm gia tăng sự lệ thuộc vào các siêu cường. Các công ty xuyên quốc gia vừa đem đến cho các nước đang phát triển một nền kỹ thuật tiên tiến hơn, lại vừa mang lại cho các nước đang phát triển những sản phẩm giá thành thấp hơn nhờ nguồn tài nguyên dồi dào và sức lao động rẻ của các nước đang phát triển. Nhưng đồng thời các nước đang phát triển đã phải trả giá đắt cho sự tăng trưởng, chịu nhiều thiệt thòi, nguồn tài nguyên bị cạn kiệt nhanh, môi trường sinh thái ô nhiễm v.v Các nước đi sau phải có đủ bản lĩnh để có thể vươn lên, sớm tiến kịp các nước đi trước; nếu không đủ bản lĩnh, không chớp lấy thời cơ thì đất nước tụt hậu ngày càng xa hơn, và bị gạt ra ngoài lề. Toàn cầu hóa cũng đặt ra cho các nước đang phát triển nhiều thách thức tưởng chừng khó vượt qua. Khó khăn không chỉ là về xây dựng năng lực nội sinh, năng lực chính sách, mà còn do sự bất bình đẳng của thiết chế toàn cầu hóa hiện nay. Trước hết hãy xem xét về hệ thống bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ. Tri thức là của chung của nhân loại, việc bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ phải đi đôi với mở rộng quyền truy cập thông tin của mọi người2. Chế độ bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ phải bảo đảm sự hài hòa lợi ích của người sáng tạo ra giải pháp với lợi ích của người sử dụng giải pháp và lợi ích toàn xã hội. Ngay trong Hiệp định TRIPS (hiệp định về quyền sở hữu trí tuệ trong quan hệ thương mại) cũng ghi như vậy, thế nhưng trên thực tế Hiệp định TRIPS bảo vệ chủ yếu cho những chủ sở hữu các giải pháp, họ bán ra với bất cứ giá nào, để có lợi nhuận tối đa, gây khó khăn cho các nước nghèo tiếp cận với các sản phẩm công nghệ cao, nhất là dược phẩm, phần mềm Các sản phẩm công nghệ cao là những sản phẩm trí tuệ, không giống như các sản phẩm thông thường khác, rất khó xác định giá trị của chúng, qui luật giá trị lao động hầu như không còn phù hợp nữa; thế nhưng các hãng độc quyền bán chúng với giá rất cao. Đối với các nước giàu có thu nhập bình quân đầu người khoảng 30 nghìn USD mua một PC khoảng 500 USD, hệ điều hành Windows một vài trăm USD không đáng là bao, nhưng đối với các nước thu nhập cỡ 600 USD như VN thì làm sao người dân có thể mua được? Phần mềm nào cũng đều dựa trên các thành tựu toán học – tri thức chung của nhân loại, hơn nữa phần mềm nào cũng kế thừa các phần mềm có sẵn, việc công nhận và bảo hộ bản quyền của tác giả là đúng và rất cần thiết, nhưng thời hạn bảo hộ bao lâu, có nên lâu năm như các tác phẩm văn học nghệ thuật không? Thiết chế gì để xác định giá cả hợp lý, bảo đảm hài hòa lợi ích người sáng tạo và người sử dụng? Hệ thống sản xuất vì lợi nhuận tối đa hiện nay đang kìm hãm sự phát triển của công nghệ như thế đó. Cũng may là các nhà khoa học trên thế giới đã không chấp nhận tình hình bất công và sự độc quyền ấy, và hiện nay phần mềm mã nguồn mở đang phát triển mạnh mẽ. VN cũng như các nước đang phát triển khác phải đi theo xu thế này, không những để tránh chịu những chi phí bản quyền vô lý và quá sức chịu đựng, mà quan trọng hơn là để phát huy năng lưc sáng tạo của mình để phát triển CNTT. Vấn đề lớn đặt ra là liệu hệ thống sản xuất vì lợi nhuận tối đa có còn phù hợp không, khi mà trong xã hội các sản phẩm trí tuệ trở thành phổ biến. Hãy xem xét một khía cạnh khác: Trong khi kêu gọi thương mại tự do, thì các cường quốc kinh tế lại gia tăng bảo hộ mậu dịch; với những khoản bảo hộ hàng trăm tỷ USD cho nông nghiệp và một số ngành công nghiệp đang kìm hãm sự phát triển sản xuất ở các nước đang phát triển. P. Drucker đã viết: "Sự giảm sút của nông nghiệp đã khiến cho sự bảo hộ nông nghiệp mở rộng ra đến mức khó tưởng tượng nổi. Cũng tương tự như thế, sự đi xuống của công nghiệp chế biến đã làm bùng nổ sự bảo hộ công nghiệp chế biến. Sự bảo hộ này không cần dùng những hình thức thuế quan truyền thống, mà là hình thức trợ cấp, quota, cùng mọi thứ luật pháp. Các khối khu vực ngày càng có vai trò hơn, bên trong thì thương mại tự do hơn nhưng bên ngoài thì tăng cường bảo hộ." Thiết chế toàn cầu hóa hiện nay chắc chắn còn đặt ra nhiều thách thức gay gắt đối với các nước đang phát triển trong việc chia sẻ tri thức toàn cầu vì sự phát triển của mình. Để vượt qua thách thức này phải phát huy năng lực nội sinh, đầu tư mạnh cho phát triển nguồn nhân lực, năng lực khoa học công nghệ, sức mạnh sáng tạo của toàn dân tộc, chọn lựa chiến lược thích hợp, đi tắt, rút ngắn, vượt qua trở ngại, cũng giống như việc sử dụng phần mềm mã nguồn mở đã mở ra lối thoát khỏi sự độc quyền về phần mềm. c. Xu thế của nền kinh tế tri thức ở nước ta. Trong bèi c¶nh toμn cÇu ho¸ kinh tÕ ®ang diÔn ra m¹nh mÏ hiÖn nay, sù ph©n c«ng vμ trao ®æi ®−îc thùc hiÖn th«ng qua m¹ng liªn kÕt toμn cÇu, lμm cho c¸c n−íc xÝch l¹i gÇn nhau h¬n trong ho¹t ®éng ®Çu t− vμ th−¬ng m¹i. Sù giao l−u vÒ c«ng nghÖ s¶n xuÊt, trao ®æi bé phËn, chi tiÕt s¶n phÈm, øng dông thμnh tùu míi cña khoa häc gi÷a c¸c doanh nghiÖp thuéc c¸c quèc gia kh¸c nhau ®Ó cïng s¶n xuÊt vμ tæ hîp thμnh mét s¶n phÈm hoμn chØnh ngμy cμng trë nªn phæ biÕn. Tri thøc, ®Æc biÖt lμ c«ng nghÖ th«ng tin, kinh tÕ m¹ng lμ nh÷ng yÕu tè quan träng kÕt dÝnh c¸c doanh nghiÖp vμ c¸c quèc gia víi nhau. V× vËy, viÖc tham gia toμn cÇu ho¸ kinh tÕ, hay nãi c¸ch kh¸c lμ héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ, cña mét quèc gia sÏ gãp phÇn ®−a quèc gia nμy ®i vμo quü ®¹o ph¸t triÓn chung cña thÕ giíi, nhê ®ã cã thÓ khai th¸c nh÷ng c¬ héi vμ nguån lùc to lín phôc vô cho c¸c môc tiªu ph¸t triÓn cña m×nh. Víi nh÷ng ®Æc tr−ng næi bËt cña kinh tÕ tri thøc, nhiÒu ng−êi còng cho r»ng nÒn kinh tÕ nμy chÝnh lμ nÒn kinh tÕ toμn cÇu ho¸, v× vËy viÖc thùc hiÖn héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ vμ ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc cña mét quèc gia cã sù g¾n kÕt chÆt chÏ víi nhau, kh«ng thÓ ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc mμ ®øng ngoμi quü ®¹o cña toμn cÇu ho¸ kinh tÕ. Héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ ®· gãp phÇn ®−a kinh tÕ tri thøc vμ c¸c s¶n phÈm cña nã nhanh chãng th©m nhËp vμo ®êi sèng hμng ngμy th«ng qua c¸c ph−¬ng tiÖn th«ng tin hiÖn ®¹i nh− ®iÖn tho¹i di ®éng, m¹ng Internet, truyÒn h×nh kü thuËt sè Bªn c¹nh ®ã, kinh tÕ tri thøc còng nhanh chãng t¸c ®éng ®Õn hÖ thèng c¬ quan c«ng quyÒn, c¸c doanh nghiÖp, c¸c tæ chøc chÝnh trÞ- x· héi HiÖn nay, nhiÒu quèc gia ®· cã nhiÒu ch−¬ng tr×nh øng dông c«ng nghÖ míi nh− chÝnh phñ ®iÖn tö, doanh nghiÖp ®iÖn tö, c«ng viªn phÇn mÒm, khu c«ng nghÖ cao, th«ng tin trùc tuyÕn vμ héi nhËp víi kinh tÕ m¹ng toμn cÇu. ViÖt Nam ®· nç lùc héi nhËp vμo nÒn kinh tÕ khu vùc vμ thÕ giíi th«ng qua nhiÒu c¬ chÕ vμ ph−¬ng tiÖn kh¸c nhau. ViÖc tù do ho¸ hîp lý th−¬ng m¹i, ®Çu t− cïng víi viÖc söa ®æi, bæ sung c¸c thÓ chÕ theo chuÈn mùc quèc tÕ ®· t¹o ra sù ph¸t triÓn nhanh cña ngo¹i th−¬ng, ®Çu t− trùc tiÕp cña n−íc ngoμi, n©ng cao tÝnh thÞ tr−êng vμ tÝnh c¹nh tranh cña nÒn kinh tÕ, kÝch thÝch du nhËp vμo n−íc ta c¸c nguån vèn quan träng, m¸y mãc, thiÕt bÞ, c«ng nghÖ hiÖn ®¹i, ph−¬ng ph¸p, kü n¨ng lμm viÖc vμ tr×nh ®é qu¶n lý tiªn tiÕn, t¨ng thªm ®iÒu kiÖn cho viÖc tõng b−íc ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc ë n−íc ta. Mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu ®· dù b¸o r»ng khi ViÖt Nam gia nhËp vμ thùc hiÖn c¸c cam kÕt cña WTO, ®ång thêi víi viÖc thùc hiÖn c¸c cam kÕt cña HiÖp ®Þnh Th−¬ng m¹i ViÖt Nam- Hoa Kú, thùc hiÖn tù do ho¸ ®Çu t− trùc tiÕp n−íc ngoμi vμ ®Èy m¹nh c¶i c¸ch trong n−íc, th× c¬ cÊu kinh tÕ cña ViÖt Nam sÏ cã sù chuyÓn biÕn rÊt tÝch cùc víi sù gia t¨ng nhanh chãng cña c¸c ngμnh dÞch vô vμ chÕ t¸c. Bªn c¹nh ®ã, kÕt cÊu h¹ tÇng kü thuËt, sù tÝch tô c¸c lo¹i vèn, ®Æc biÖt lμ vèn con ng−êi còng ®−îc c¶i thiÖn ®¸ng kÓ. II/Thực trạng của nền kinh tế Việt Nam. a.Thực trạng nền kinh tế Việt Nam. Qua 20 năm đổi mới, chuyển sang kinh tế thị trường và mở cửa hội nhập vào nền kinh tế thế giới, nền kinh tế Việt Nam đã đạt những thành tựu to lớn, tốc độ tăng trưởng thuộc loại cao nhất trên thế giới, kết hợp tốt tăng trưởng kinh tế với tiến bộ xã hội; là nước có thành tích giảm nghèo được thế giới khen ngợi; đời sống nhân dân nâng cao rõ rệt. Tuy vậy chất lượng tăng trưởng, hiệu quả và tính cạnh tranh của nền kinh tế còn rất thấp, còn chứa đựng nhiều yếu tố phát triển không bền vững, và đặc biệt là đang có nguy cơ tụt hậu xa hơn so với các nước khác, trong bối cảnh nền kinh tế thế giới đang chuyển tiếp từ xã hội công nghiệp sang xã hội thông tin và tri thức. Tỷ lệ đóng góp vào tăng trưởng kinh tế chủ yếu là do vốn, với tỷ lệ là 64%; nhân tố năng suất tổng hợp (total factor productivity -TFP) chỉ đóng góp có 19%. Cơ cấu kinh tế vẫn còn nặng về nông nghiệp và khai thác tài nguyên, trong GDP tỷ lệ nông nghiệp còn chiếm khoảng 20%, dịch vụ chỉ đạt 38%. (Trong khi đó, tính bình quân trên toàn thế giới tỷ lệ nông nghiệp trong GDP là 5%, dịch vụ là 65%). Tỷ lệ dịch vụ thấp như thế đã nói lên tính kém hiệu quả của nền kinh tế. Giá trị xuất khẩu tuy khá cao, nhưng hiệu quả thấp. Sản phẩm xuất khẩu chủ yếu là nguyên liệu thô và nông sản ít qua chế biến; sản phẩm công nghệ cao không đáng kể. Đầu tư kém hiệu quả. Hệ số ICOR trong những năm gần đây lên đến xấp xỉ 5. Cùng một tỷ lệ đầu tư trên GDP như vừa qua, nếu chính sách đầu tư đúng, có hiệu quả thì lẽ ra tốc độ tăng trưởng kinh tế đạt hai con số. Theo phương pháp đánh giá của Viện nghiên cứu của Ngân Hàng thế giới (WBI) chỉ số phát triển kinh tế tri thức (knowledge economy index – KEI) của Việt Nam năm 2005 là 2,9; thuộc nhóm trung bình kém. Tốc độ đổi mới chậm chạp, hệ thống đổi mới chưa được hình thành, các yếu tố trụ cột của đổi mới còn non yếu. Đầu tư cho đổi mới công nghệ của các doanh nghiệp Việt Nam chỉ vào khoảng 0,2 - 0,3% doanh thu, (trong khi Ấn Độ là 5%, Hàn Quốc là 10%). Theo xếp hạng chuyển giao công nghệ của WEF năm 2004, Việt Nam xếp thứ 66/104 quốc gia. Các lý do hạn chế chuyển giao công nghệ là do lạc hậu về nhận thức; khó khăn về vốn; thiếu thông tin và kiến thức, thiếu kinh nghiệm lựa chọn, mua bán công nghệ. Tỷ lệ đổi mới máy móc thiết bị của VN hằng năm chỉ đạt 8-10%, trong khi ở các nước trong khu vực thì tỷ lệ này đạt 15-20%. Khái quát lại, nền kinh tế VN đang còn là nền kinh tế dựa chủ yếu vào tài nguyên và lao động, hiệu quả và chất lương tăng trưởng thấp, giá trị do tri thức tạo ra không đáng kể; chưa khơi dậy và phát huy khả năng sang tạo của con người. Sự chuyển mạnh sang hướng 3 trong khi tỷ lệ sản phẩm công nghệ cao và công cao vừa trong tổng giá trị thương mại thế giới từ 24% năm 1975 đã tăng lên 49% năm 2000. Còng ®¸nh gi¸ theo nh÷ng ®Æc tr−ng chñ yÕu cña kinh tÕ tri thøc, trong nh÷ng n¨m qua, cã nh÷ng viÖc chóng ta cã thÓ lμm, hoÆc cã thÓ lμm tèt h¬n, nh−ng ch−a lμm ®−îc thÓ hiÖn chñ yÕu nh− sau: - Thø nhÊt, chÊt l−îng t¨ng tr−ëng kinh tÕ cßn thÊp vμ ch−a ®−îc c¶i thiÖn nhiÒu: ChÊt l−îng t¨ng tr−ëng kinh tÕ ch−a cao thÓ hiÖn ë chç hiÖu qu¶ nÒn kinh tÕ cßn thÊp, n¨ng lùc c¹nh tranh cña c¸c ngμnh kinh tÕ cßn yÕu, chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ cßn chËm vμ chªnh lÖch vÒ thu nhËp gi÷a c¸c bé phËn d©n c− cã xu h−íng gia t¨ng. M«i tr−êng ®Çu t− kh«ng æn ®Þnh vμ n¨ng lùc yÕu kÐm cña bé m¸y hμnh chÝnh ®· lμm t¨ng ®¸ng kÓ chi phÝ giao dÞch vμ chi phÝ ®Çu vμo s¶n xuÊt- kinh doanh. ViÖc ph©n biÖt ®èi xö trong thùc tÕ gi÷a c¸c thμnh phÇn kinh tÕ, chËm c¶i c¸ch vμ tiÕp tôc bao cÊp cho doanh nghiÖp Nhμ n−íc, duy tr× nhiÒu ®éc quyÒn vμ b¶o hé kh«ng cã thêi h¹n vμ môc tiªu cô thÓ dÉn tíi sö dông kh«ng hiÖu qu¶ c¸c nguån lùc, gi¶m n¨ng lùc c¹nh tranh cña nÒn kinh tÕ, t¨ng tr−ëng kh«ng bÒn v÷ng, t¹o ®iÒu kiÖn vμ s¬ hë cho tÖ n¹n tham nhòng vμ nh÷ng tiªu cùc kh¸c. ViÖc tiÕp tôc theo ®uæi ph−¬ng thøc t¨ng tr−ëng chñ yÕu dùa vμo lîi thÕ so s¸nh tÜnh t¨ng vèn ®Çu t− trong nhiÒu n¨m qua khã cã thÓ b¶o ®¶m ®−îc møc t¨ng tr−ëng cao trong dμi h¹n, nhÊt lμ trong bèi c¶nh héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ ngμy cμng s©u réng. - Thø hai, nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng vμ thÓ chÕ kinh tÕ thÞ tr−êng cßn non yÕu, thiÕu sãt vμ nhiÒu mÐo mã. Mét sè thÞ tr−êng rÊt quan träng míi chØ ®−îc h×nh thμnh rÊt s¬ khai mμ ®· nhiÒu mÐo mã, trong ®ã cã thÞ tr−êng khoa häc vμ c«ng nghÖ. Hμng ho¸ trªn thÞ tr−êng khoa häc vμ c«ng nghÖ cßn nghÌo nμn, l−îng giao dÞch trªn thÞ tr−êng cßn Ýt vμ ®¬n ®iÖu. C¸c yÕu tè cÊu thμnh cña thÞ tr−êng, ®Æc biÖt lμ hμng ho¸, c¸c chñ thÓ cung, cÇu vμ c¸c dÞch vô hç trî thÞ tr−êng ®Òu yÕu. ThÞ tr−êng khoa häc vμ c«ng nghÖ ViÖt Nam ch−a trë thμnh m«i tr−êng cÇn thiÕt ®Ó khuyÕn khÝch sù s¸ng t¹o vμ ®æi míi. - Thø ba, qu¸ tr×nh chuÈn bÞ héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ ch−a m¹nh vμ ch−a ®ång ®Òu: Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn nhËn thøc vÒ toμn cÇu ho¸ vμ héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ cßn chËm trong c¸c cÊp, c¸c ngμnh, thiÕu sù thèng nhÊt vμ quyÕt t©m cao tõ trªn xuèng d−íi. ViÖc chØ ®¹o vμ phèi hîp thùc hiÖn gi÷a c¸c ngμnh, c¸c cÊp nhiÒu khi cßn chÖch cho¹c, thiÕu nhÊt qu¸n; ®Æc biÖt, n−íc ta ch−a h×nh thμnh ®−îc mét kÕ ho¹ch tæng thÓ vÒ héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ còng nh− ch−a cã lé tr×nh hîp lý thùc hiÖn c¸c cam kÕt quèc tÕ, do ®ã ch−a g¾n kÕt ®−îc mét c¸ch hμi hoμ c¸c lé tr×nh héi nhËp ë c¸c cÊp ®é vμ quy m« kh¸c nhau: song ph−¬ng, tiÓu khu vùc, khu vùc, liªn khu vùc vμ toμn cÇu. TÝnh chñ ®éng cña nhiÒu cÊp, nhiÒu ngμnh còng nh− cña doanh nghiÖp trong héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ ch−a cao, thËm chÝ cßn kh¸ bÞ ®éng trong nhiÒu lÜnh vùc, mong muèn tiÕp tôc nhËn ®−îc sù b¶o hé tõ phÝa Nhμ n−íc. Sù b¶o hé nμy ®· h¹n chÕ c¹nh tranh, t¨ng thªm søc × vμ g¸nh nÆng ®èi víi nÒn kinh tÕ, ®ång thêi t¸c ®éng bÊt lîi ®Õn qu¸ tr×nh ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch. - Thø t−, c¸c lÜnh vùc biÓu hiÖn ®Æc tr−ng cña kinh tÕ tri thøc ch−a ph¸t triÓn: C¸c ngμnh míi, ®¹i diÖn cho kinh tÕ tri thøc (hay gßn gäi lμ c¸c ngμnh c«ng nghÖ cao) hoÆc ch−a h×nh thμnh hoÆc míi ë tr×nh ®é ph¸t triÓn rÊt s¬ khai. Sè doanh nghiÖp ®Çu t− m¹o hiÓm, ®Çu t− cho nghiªn cøu vμ triÓn khai (R&D) nh»m t¹o ra c«ng nghÖ míi lμ kh«ng ®¸ng kÓ. §©y chñ yÕu lμ c¸c doanh nghiÖp cã vèn ®Çu t− n−íc ngoμi, cßn ViÖt Nam chØ cã mét sè doanh nghiÖp nhμ n−íc lín cã c¬ së ho¹t ®éng vμ nghiªn cøu ph¸t triÓn c«ng nghÖ, nh−ng l−îng vèn ®Çu t− cho R&D cña c¸c doanh nghiÖp nμy chØ ®¹t kho¶ng 0,2% doanh thu, qu¸ thÊp so víi tû träng 5-10% cña doanh nghiÖp t¹i c¸c n−íc ph¸t triÓn. Trong khi ®ã, khu vùc doanh nghiÖp t− nh©n trong n−íc hÇu nh− ch−a tham gia ho¹t ®éng R&D. Tri thøc ch−a thùc sù trë thμnh nguån vèn quý, ý thøc x· héi vμ thÓ chÕ ph¸p lý vÒ quyÒn së h÷u trÝ tuÖ cßn qu¸ kÐm, nh÷ng ng−êi cã kh¶ n¨ng t¹o ra tri thøc ch−a h×nh thμnh ®−îc thãi quen ®¨ng ký b¶o hé quyÒn së h÷u trÝ tuÖ cho s¶n phÈm khoa häc vμ c«ng nghÖ cña m×nh. øng dông c«ng nghÖ th«ng tin trong ®êi sèng kinh tÕ- x· héi cßn rÊt h¹n chÕ. M¹ng th«ng tin ®a ph−¬ng tiÖn tuy ®· vμ ®ang ®−îc më réng kh¸ nhanh, nh−ng ch−a bao phñ ®−îc kh¾p toμn quèc, ch−a kÕt nèi ®−îc ®Õn hÇu hÕt c¸c tæ chøc vμ c¸c hé gia ®×nh. Bªn c¹nh ®ã, sù tiÕp cËn víi m¹ng th«ng tin cßn gÆp ph¶i nhiÒu rμng buéc liªn quan ®Õn c¸c khÝa c¹nh vÒ c¬ së vËt chÊt kü thuËt, c¸c thñ tôc hμnh chÝnh, ph¸p lý, gi¸ c−íc §iÒu nμy ¶nh h−ëng lín ®Õn sù tiÕp cËn cña c¸c thμnh viªn trong x· héi víi nh÷ng th«ng tin cÇn thiÕt. C¸c ph−¬ng thøc kinh doanh míi nh− th−¬ng m¹i ®iÖn tö, thÞ tr−êng ¶o, tæ chøc ¶o, doanh nghiÖp ¶o, lμm viÖc tõ xa cßn ë tr×nh ®é manh nha, thËm chÝ míi cã trong mong muèn, trong lêi nãi, trong bμi viÕt, ch−a cã trong thùc tÕ. NÒn gi¸o dôc, ®μo t¹o cña n−íc ta ®ang chøa ®ùng nhiÒu vÊn ®Ò bøc xóc, béc lé nh÷ng yÕu kÐm dai d¼ng trong nhiÒu n¨m ch−a kh¾c phôc ®−îc. Sù chËm ®æi míi vÒ ph−¬ng ph¸p d¹y vμ häc, néi dung ch−¬ng tr×nh, c¸c hiÖn t−îng ch¹y theo thμnh tÝch, d¹y thªm häc thªm trμn lan ®· ®−îc ®Ò cËp, bμn b¹c nhiÒu, nh−ng ch−a cã nh÷ng gi¶i ph¸p h÷u hiÖu. C«ng t¸c x· héi ho¸ gi¸o dôc diÔn ra chËm, sù ph©n biÖt ®èi xö ®èi víi c¸c c¬ së gi¸o dôc ngoμi c«ng lËp gãp phÇn k×m h·m sù ph¸t triÓn gi¸o dôc. Thùc tÕ ®ã ®· ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn nguån nh©n lùc cña ViÖt Nam, mét nguån nh©n lùc dåi dμo vÒ sè l−îng lao ®éng nh−ng l¹i thiÕu trÇm träng nguån lao ®éng cã chÊt l−îng. Trªn thÞ tr−êng lao ®éng cña ViÖt Nam ®ang rÊt thiÕu c¸c chuyªn gia vÒ qu¶n trÞ kinh doanh, c¸c lËp tr×nh viªn, kü thuËt viªn, c¸c nhμ qu¶n lý trung gian hiÓu biÕt vÒ tμi chÝnh vμ tiÕp thÞ víi yªu cÇu c¬ b¶n vÒ tiÕng Anh, nh÷ng c«ng nh©n cã tay nghÒ cao, ham häc hái. Víi thùc tr¹ng yÕu kÐm nh− vËy, rÊt khã cã thÓ h×nh thμnh ®−îc ë ViÖt Nam mét x· héi häc tËp vμ mét ®éi ngò ®«ng ®¶o c¸c lao ®éng tri thøc. b.Triển vọng phát triển kinh tế tri thức ở Việt Nam. V× lμ mét n−íc ®ang ph¸t triÓn vμ ®ang chuyªn ®æi, nªn qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ë n−íc ta lμ mét qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®ång thêi ba nhiÖm vô: chuyÓn tõ kinh tÕ n«ng nghiÖp sang kinh tÕ c«ng nghiÖp vμ tõ kinh tÕ c«ng nghiÖp sang kinh tÕ tri thøc cïng mét lóc vμ trong quan hÖ thóc ®Èy lÉn nhau víi viÖc chuyÓn tõ kinh tÕ kÕ ho¹ch tËp trung quan liªu bao cÊp sang kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng XHCN. Ba nhiÖm vô Êy ph¶i ®−îc thùc hiÖn ®ång thêi, lång ghÐp vμo nhau, hç trî nhau, bæ sung cho nhau. §Þnh h−íng cùc kú quan träng lμ ph¶i n¾m b¾t c¸c tri thøc vμ c«ng nghÖ míi nhÊt cña thêi ®¹i ®Ó hiÖn ®¹i ho¸ n«ng nghiÖp vμ c¸c ngμnh kinh tÕ hiÖn cã, ®ång thêi ph¸t triÓn nhanh c¸c ngμnh c«ng nghiÖp vμ dÞch vô dùa vμo tri thøc, vμo khoa häc vμ c«ng nghÖ, chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ theo h−íng t¨ng nhanh c¸c ngμnh kinh tÕ tri thøc. Nh− vËy, nh÷ng néi dung c«ng viÖc then chèt cÇn lμm ®Ó tõng b−íc ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc ë n−íc ta ®· phÇn nμo ®−îc ®Þnh h×nh. Nhãm c«ng viÖc thø nhÊt lμ thùc hiÖn c¸c chñ tr−¬ng vμ biÖn ph¸p c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®· ®−îc quyÕt ®Þnh trong nh÷ng v¨n kiÖn chÝnh thøc cña §¶ng vμ Nhμ n−íc ta. Nhãm c«ng viÖc thø hai, g¾n kÕt mËt thiÕt víi nhãm c«ng viÖc thø nhÊt, cã phÇn hai nhãm lång vμo nhau, lμ t¹o lËp c¸c yÕu tè c¬ b¶n ban ®Çu ®Ó “tõng b−íc ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc” vμ ®Èy m¹nh ph¸t triÓn mét sè ngμnh, lÜnh vùc cña kinh tÕ tri thøc. C¸ch thøc vμ b−íc ®i cña viÖc thùc hiÖn hai nhãm c«ng viÖc nμy sÏ ®−îc tr×nh bμy râ h¬n d−íi ®©y. III/Giải pháp. Xin nh¾c l¹i, tõng b−íc ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc víi rót ng¾n qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ë n−íc ta cã mèi quan hÖ chÆt chÏ. V× vËy, khi ®Ò cËp ®Õn c¸c gi¶i ph¸p ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc, cÇn ph¶i ®Æt trong bèi c¶nh tæng thÓ cña qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸. Tõ nay ®Õn n¨m 2010, chóng ta cÇn thùc hiÖn mét sè gi¶i ph¸p lín sau ®©y: - Thø nhÊt, vÒ ph−¬ng diÖn x©y dùng, ho¹ch ®Þnh chñ tr−¬ng, chÝnh s¸ch, cÇn tiÕn hμnh so¸t xÐt l¹i toμn bé c¸c chñ tr−¬ng, chÝnh s¸ch ®æi míi vμ ph¸t triÓn ®Êt n−íc tõ nay ®Õn n¨m 2010, tõ ®ã ®iÒu chØnh vμ bæ sung nh÷ng ®iÒu cÇn thiÕt, ®Æc biÖt lμ 7 lo¹i viÖc quan träng: (1) X¸c ®Þnh chñ tr−¬ng vμ biÖn ph¸p c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ rót ng¾n (2) Më mang nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng v¨n minh. (3) Chñ ®éng héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ. (4) Ph¸t triÓn khoa häc vμ c«ng nghÖ, nhÊt lμ c«ng nghÖ th«ng tin viÔn th«ng vμ c«ng nghÖ sinh häc. (5) C¶i c¸ch c¬ b¶n vμ toμn diÖn gi¸o dôc vμ ®μo t¹o. (6) Ph¸t triÓn v¨n ho¸ vμ x· héi, ph¸t huy mÆt tèt ®Ñp, ®Èy lïi c¸c tÖ n¹n vμ hiÖn t−îng tiªu cùc. (7) §æi míi thÓ chÕ qu¶n lý vμ c¶i c¸ch hμnh chÝnh. Thùc hiÖn cã hiÖu qu¶ nh÷ng chñ tr−¬ng võa nªu trªn lμ qu¸ tr×nh tiÕp tôc ®æi míi chÝnh s¸ch, t¹o lËp khung khæ ph¸p lý míi, h×nh thμnh ®ång bé hÖ thèng thÓ chÕ kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa; ch¨m lo n©ng cao d©n trÝ, ph¸t triÓn nguån nh©n lùc, ®μo t¹o nh©n tμi; t¨ng c−êng n¨ng lùc khoa häc vμ c«ng nghÖ vμ thiÕt lËp hÖ thèng ®æi míi quèc gia h÷u hiÖu; ®Èy m¹nh øng dông vμ ph¸t triÓn c«ng nghÖ th«ng tin phôc vô c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸. Song hμnh víi qu¸ tr×nh trªn ®©y, chóng ta cÇn sím nghiªn cøu, x©y dùng vμ b¾t tay thùc hiÖn mét chiÕn l−îc, hoÆc Ýt ra lμ khung chiÕn l−îc tõng b−íc ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc ë ViÖt Nam. - Thø hai, cÇn x¸c ®Þnh râ r»ng giai ®o¹n tõ nay ®Õn n¨m 2010 lμ giai ®o¹n t¹o lËp nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n ban ®Çu vμ t¹o ®μ t¨ng tèc ban ®Çu cho viÖc thùc hiÖn tõng b−íc ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc th«ng qua viÖc ®Þnh