Đổi mới chính sách thương mại quốc tế của Việt Nam trong quá trình hội nhập Asean

yªn m«n ho¸. do ®ã, dÉn ®Õn h¹ gi¸ thµnh s¶n xuÊt vµ n©ng cao chÊt l­îng hµng ho¸ ë c¸c n­íc ASEAN, nªn mÆc dï møc thuÕ nhËp khÈu kh«ng thay ®æi, song kh¶ n¨ng c¹nh tranh cña mét sè hµng ho¸ ASEAN t¹i thÞ tr­êng ViÖt Nam vÉn cã thÓ cao h¬n tr­íc vµ nhê ®ã mµ cã thÓ chiÕm thªm ®­îc thÞ phÇn. Còng vÒ l©u dµi, ViÖt Nam ch¾c ch¾n sÏ ph¶i ®­a thªm nh÷ng mÆt hµng tõ danh môc lo¹i trõ t¹m thêi cã thuÕ suÊt cao trªn 20% vµo diÖn c¾t gi¶m thuÕ vµ lo¹i trõ dÇn c¸c hµng rµo phi thuÕ quan nhÊt lµ nh÷ng h¹n chÕ vÒ sè l­îng nhËp khÈu, khi ®ã rÊt cã thÓ nhËp khÈu, nhÊt lµ nh÷ng mÆt hµng tiªu dïng tõ c¸c n­íc ASEAN vµo ViÖt Nam sÏ t¨ng lªn nÕu nh­ nh÷ng mÆt hµng cïng lo¹i s¶n xuÊt trong n­íc kh«ng c¹nh tranh l¹i ®­îc. B¶ng : NhËp khÈu cña ViÖt Nam tõ c¸c n­íc ASEAN 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1998 so víi 1990 (%) Tèc ®é t¨ng b×nh qu©n/n¨m (%) In®«nªxia 9,8 49,4 39,8 84,5 116,3 190,0 149,0 200 256,5 2617,3 Lµo 3,9 3,3 7,7 41,9 102,9 84,0 68,1 52,7 131,4 3369,2 Malaixia 0,8 6,2 35,9 24,8 66,1 190,5 200,3 226,8 249,0 31.125 Philipin 3,6 10,6 0,5 1,9 15,0 24,7 28,9 36,3 67,7 1.880,5 Xinhgapo 497,0 722,2 821,6 1058, 1145,9 1425,2 2032,6 2.128,0 1964,0 395,1 Th¸ilan 17,0 14,2 41,2 99,5 225,7 439,7 494,5 575,2 673,5 3961,7 Nguån: Trung t©m th«ng tin th­¬ng m¹i - Bé th­¬ng m¹i ngµy 15/12/2000 B¶ng : Th­¬ng m¹i cña ViÖt Nam víi ASEAN 1990 - 1998 §¬n vÞ: TriÖu USD ChØ tiªu 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 - XuÊt khÈu 323,4 514,1 553,5 665,0 893 1.112,1 1.777,5 2.022,5 2.020,2 - NhËp khÈu 528,2 802,6 939,0 1.163 2377,7 2.992,1 3.245,2 3.386,5 - Tæng Kim ng¹ch 851,6 1.316,7 1.492,5 1.828 3.489,1 4.769,6 5.267,7 5.406,7 Nguån: Niªn gi¸m thèng kª 1998 NXB thèng kª 2000 - XÐt vÒ c¬ cÊu mÆt hµng xuÊt khÈu nh­ hiÖn nay, lîi Ých ViÖt Nam thu tõ ASEAN kh«ng ®¸ng kÓ. §ßi hái ph¶i t¨ng c­êng nh÷ng s¶n phÈm c«ng nghiÖp chÕ biÕn, tuy nhiªn víi tr×nh ®é c«ng nghÖ thua kÐm th× søc c¹nh tranh hµng ho¸ cña ViÖt Nam kÐm h¬n. - XÐt vÒ b¹n hµng: 2/3 doanh sè bu«n b¸n cña ViÖt Nam víi ASEAN lµ thùc hiÖn víi Singapore. §©y lµ thÞ tr­êng trung chuyÓn chø kh«ng ph¶i lµ ®iÓm tiªu dïng. B¶ng : Quan hÖ th­¬ng m¹i ViÖt Nam - ASEAN §¬n vÞ: triÖu USD. C¸c n­íc 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 Singapore 692 1149 1400 1440 1671 Malaysai 51 87 134 135 260 Th¸i Lan 175 141 160 170 200 In®«nªsia 70 198 215 220 250 Philipin 61 11 67 65 73.4 Céng ASEAN 969 1586 1976 2030 2441 % trong tæng ngo¹i th­¬ng ViÖt Nam 31.78 38.94 38.50 33.28 28.38 Nguån : niªn gi¸m thèng kª 1998 NXB thèng kª 2000 Hµng xuÊt sang c¸c n­íc cßn l¹i In®«nesia, Th¸i Lan, Philippines lµ lo¹i hµng n«ng s¶n lµ lo¹i ®­îc xÕp vµo lo¹i hµng n«ng s¶n nh¹y c¶m ®Òu ch­a ¸p dông gi¶m thuÕ, h¬n n÷a míi chØ lµ nh÷ng hµng ho¸ cã tÝnh chÊt bæ sung kh«ng mang tÝnh c¹nh tranh. Tãm l¹i CEPT ch­a lµm thay ®æi côc diÖn xuÊt khÈu cña ViÖt Nam khi ch­a thay ®æi c¬ cÊu s¶n xuÊt vµ xuÊt khÈu cña ViÖt Nam khi ch­a thay ®æi c¬ cÊu s¶n xuÊt vµ xuÊt khÈu hµng ho¸ n»m trong danh môc c¾t gi¶m thuÕ cña CEPT. - §èi víi nhËp khÈu: ViÖt Nam nhËp khÈu tõ ASEAN nh÷ng hµng ho¸ vËt t­ phôc vô s¶n xuÊt hoÆc hµng tiªu dïng thiÕt yÕu. H¬n mét nöa sè mÆt hµng nµy hiÖn ë møc thuÕ xuÊt 25%, 857 mÆt hµng trong sè nµy ®· ®­îc ®­a vµo danh s¸ch tham gia CEPT tõ 1-1-1996. Trªn thùc tÕ sù tham gia nh­ vËy kh«ng ¶nh h­ëng g× tíi s¶n xuÊt vµ th­¬ng m¹i trong n­íc. - Nh÷ng th¸ch thøc trªn ®©y lµ khã kh¨n chung nhÊt cña qu¸ tr×nh héi nhËp xuÊt ph¸t tõ hËu qu¶ nÆng nÒ cña qu¸ khø. V× vËy trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn cÇn xuÊt ph¸t tõ nh÷ng quy ®Þnh cô thÓ cña CEPT, thùc tiÔn vµ lé tr×nh cña nÒn kinh tÕ n­íc ta ®Ó ®¸nh gi¸ chÝnh x¸c ¶nh h­ëng. 2.2 Thùc tr¹ng chÝnh s¸ch th­¬ng m¹i quèc tÕ cña ViÖt Nam trong qu¸ tr×nh tham gia ASEAN. 2.2.1. Kh¸i qu¸t chÝnh s¸ch th­¬ng m¹i quèc tÕ cña ViÖt Nam tr­íc khi tham gia ASEAN (tõ n¨m 1995 vÒ tr­íc trªn c¸c mÆt). a) ChÝnh s¸ch tù do xuÊt nhËp khÈu. - Trong th­¬ng m¹i quèc tÕ cã mét nguyªn t¾c mµ bÊt kú ai còng thõa nhËn lµ kh«ng cã g× tèt ®Ñp h¬n lµ tù do trao ®æi, bu«n b¸n. NÕu biªn giíi quèc gia cµng më réng cho th­¬ng m¹i quèc tÕ th× ¸p lùc c¹nh tranh buéc mçi quèc gia ph¶i tÝnh to¸n chuyªn m«n ho¸ s¶n xuÊt ®Ó cã mét lîi thÕ t­¬ng xøng vµ buéc ph¶i nhËp khÈu nh÷ng s¶n phÈm cßn l¹i nhê vËy quèc gia míi cã thÓ ®¹t ®­îc møc xuÊt khÈu tèi ®a. - Thùc hiÖn chñ tr­¬ng cña §¶ng vµ nhµ n­íc “§a ph­¬ng ho¸ quan hÖ kinh tÕ ®èi ngo¹i” “®a d¹ng ho¸ ho¹t ®éng ®èi ngo¹i”, nhµ n­íc ta ®· tõng b­íc thùc hiÖn ®æi míi ho¹t ®éng th­¬ng m¹i quèc tÕ ®Ó hoµ nhËp vµ khu vùc vµ quèc tÕ. §æi míi ho¹t ®éng th­¬ng m¹i quèc tÕ cña ViÖt nam thÓ hiÖn trªn c¸c mÆt: c¬ chÕ chÝnh s¸ch qu¶n lý tæ chøc ®iÒu hµnh vµ hoµn thiÖn c¸c c«ng cô chÝnh s¸ch th­¬ng m¹i. - VÒ c¬ chÕ chÝnh s¸ch qu¶n lý ho¹t ®éng th­¬ng m¹i quèc tÕ chÝnh phñ ®Ò ra mét lo¹t c¸c v¨n b¶n vÒ ®æi míi c¬ chÕ qu¶n lý ho¹t ®éng xuÊt nhËp khÈu. NghÞ ®Þnh 114/H§BT ngµy 7/4/1992 cña Héi ®ång bé tr­ëng vÒ qu¶n lý nhµ n­íc ®èi víi xuÊt nhËp khÈu lµ mèc ph¸p lý ®Çu tiÒn cùc kú quan träng cña quèc tÕ chuyÓn tõ m« h×nh nhµ n­íc ®éc quyÒn ngo¹i th­¬ng sang tù do ho¸ ngo¹i th­¬ng tiÕp ®Õn n¨m 1994 tr­íc t×nh h×nh kinh tÕ - x· héi thay ®æi c¶ trong n­íc vµ quèc tÕ, nghÞ ®Þnh 33/CP ngµy 19/4/1994 nh»m bæ xung vµ söa ®æi cho nghÞ ®Þnh 114/H§BT vµ hiÖn nay quèc héi ®ang th¶o luËn vµ ra luËt th­¬ng m¹i cµng kÌm theo ban hµnh c¸c nghÞ ®Þnh vÒ c¬ chÕ xuÊt nhËp khÈu thay cho 33/CP cña chÝnh phñ. * VÒ chÝnh s¸ch xuÊt nhËp khÈu mÆt hµng: ®­îc thÎ hiÖn trong bèn nhãm danh môc hµng ho¸ xuÊt nhËp khÈu. + Danh môc hµng ho¸ qu¶n lý t¨ng h¹n ng¹ch n¨m 1995 cã mét lo¹i, n¨m 1996 - 1997 lµ hai mÆt hµng: ®Ñt, may mÆc vµ mÆt hµng g¹o vµo thÞ tr­êng thÞ tr­êng EU, canada, + Danh môc hµng ho¸ xuÊt nhËp khÈu qu¶n lý chuyªn ngµnh, n¨m 1994 cã 11 nhãm n¨m 1996 - 1997 cã bÈy mÆt hµng vµ nhãm hµng. + Danh môc hµng ho¸ cã liªn quan ®Õn c¸c c©n ®èi lín cña nÒn kinh tÕ quèc d©n: N¨m 1995 cã tÊt c¶ n¨m mÆt hµng: x¨ng dÇu, ph©n bãn, xi m¨ng, thÐp, ®­êng. N¨m 1997 chØ cßn gi÷ l¹i hai mÆt hµng lµ x¨ng dÇu vµ ph©n bãn. * §èi t­îng kinh doanh xuÊt nhËp khÈu. + §èi víi c¸c ®¬n vÞ chuyªn kinh doanh xuÊt nhËp khÈu ph¶i ®­îc nhµ n­íc thµnh lËp hoÆc thõa nhËn theo ®óng luËt ph¸p , cã sè vèn l­u ®éng ë thêi ®iÓm ®¨ng ký kinh doanh t­¬ng ®­¬ng 200.000 USD. Cßn ®èi víi miÒn nói lµ 100.000 USD cã ®ñ ®éi ngò c¸n bé cã kinh nghiÖm kinh doanh xuÊt nhËp khÈu th× ®­îc phÐp kinh doanh xuÊt nhËp khÈu. + §èi víi c¸c doanh nghiÖp s¶n xuÊt kh«ng ph©n biÖt thµnh phÇn lîi Ých, thµnh lËp theo ®óng luËt ph¸p, nÕu cã c¬ së s¶n xuÊt, xuÊt khÈu æn ®Þnh, cã ®ñ c¸n bé cã tr×nh ®é kinh doanh ngo¹i th­¬ng th× ®­îc quyÒn trùc tiÕp xuÊt khÈu hµng ho¸ lµm ra vµ nhËp khÈu vËt t­ nguyªn liËu phô vô s¶n xuÊt hµng xuÊt khÈu. b) C¸c c«ng cô chÝnh s¸ch th­¬ng m¹i quèc tÕ. * LuËt thuÕ xuÊt nhËp khÈu: cña ViÖt Nam ®­îc quèc héi th«ng qua ngµy 29/12/1987 vµ cã hiÖu lùc ngµy 1/2/1988 vµ nã ®­îc söa ®æi vµo n¨m 1991, n¨m 1993 vµ n¨m 1995, 1997, 1999, 2000 vµ luËt thuÕ xuÊt nhËp khÈu nµy bao gåm hai l¨m ®iÓm bÈy ch­¬ng trong ®ã qui ®Þnh rÊt râ: + Hµng ho¸ xuÊt nhËp khÈu chÞu thuÕ. + Hµng ho¸ xuÊt nhËp khÈu kh«ng thuéc diÖn chÞu thuÕ. + Vµ nã cã nh÷ng ­u ®iÓm ®ã lµ: nhµ n­íc ®· nhËn râ tÇm quan träng cña c«ng cô thuÕ ®èi víi qu¶n lý ho¹t ®éng xuÊt nhËp khÈu, v× vËy ®· sím ban hµnh luËt thuÕ vµ ®· tÝch cùc söa ®æi bæ xung cho phï hîp víi diÕn biÕn cña t×nh h×nh. ChÝnh s¸ch thuÕ trong nh÷ng n¨m qua gãp phÈn tÝch cùc vµo b¶o vÖ s¶n xuÊt trong nh÷ng n¨m qua gãp phÇn tÝch cùc vµo b¶o vÖ s¶n xuÊt trong n­íc, h­íng dÉn tiªu dïng n©ng cao hiÖu qu¶ ho¹t ®éng th­¬ng m¹i quèc tÕ vµ ®ãng gãp nguån thu kh«ng nhá vµo ng©n s¸ch nhµ n­íc (n¨m 1991 chiÕm 10,4% tæng ng©n s¸ch nhµ n­íc n¨m 1992 lµ 11,8, n¨m 1993 lµ 19% vµ n¨m 1994 lµ 26,4% vµ luËt thuÕ xuÊt nhËp khÈu ®­îc ban hµnh ®Ó thay thÕ cho chÕ ®é thu bï chªnh lÖch ngo¹i th­¬ng tån t¹i trong suèt thêi kú qu¶n lý theo c¬ chÕ kÕ ho¹ch hã tËp trung ®iÒu nµy lµm cho quan hÖ gi÷a c¸c doanh nghiÖp b×nh ®¼ng h¬n trong ho¹t ®éng xuÊt nhËp khÈu, ®ång thêi luËt thuÕ xuÊt nhËp khÈu còng lµm nÒn t¶ng ph¸p lý cho sù ra ®êi c¸c nghÞ ®Þnh cho sù ra ®êi c¸c nghÞ ®Þnh, quyÕt ®Þnh cña chÝnh phñ nh»m ®iÒu chÝnh c¬ chÕ qu¶n lý xuÊt nhËp khÈu mét c¸ch hiÖu qu¶ h¬n) §ång thêi nã còng cã nh÷ng ng­îc ®iÓm ®ã lµ do kÕt hîp qu¸ nhiÒu c¸c môc tiªu kinh tÕ - x· héi kh¸c trong thuÕ ®· lµm cho chÝnh s¸ch thuÕ kh«ng ®¶m b¶o tÝnh tËp trung, thèng nhÊt vµ c«ng b»ng g©y khã kh¨n trong c«ng t¸c qu¶n lý thu thuÕ vµ t¹o kÏ hë trèn thuÕ cho ng­êi nép thuÕ. Vµ cßn cã qu¸ nhiÒu thuÕ suÊt, nh×n chung cßn cao lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n dÉn ®Õn t×nh tr¹ng bu«n lËu , nhËp lËu gia t¨ng, lµm tæn h¹i ®Õn s¶n xuÊt trong n­íc vµ mÊt æn ®Þnh thÞ tr­êng. HÖ thèng thuÕ cña ViÖt Nam ch­a phï hîp víi xu thÕ chung cña c¸c n­íc trong khu vùc vµ trªn thÕ giíi, sÏ g©y khã kh¨n cho qu¸ tr×nh hoµ nhËp nÒn kinh tÕ quèc gia vµo nªn kinh tÕ thÕ giíi. Nh÷ng tån t¹i cña b¶n th©n chÝch s¸ch thuÕ cïng víi sù bÊt c«ng trong tæ chøc thùc hiÖn, ®iÒu hµnh ®ßi hái cÇn ph¶i tÝch cùc söa ®æi thuÕ xuÊt nhËp khÈu cho phñ hiÑp víi t×nh h×nh, nhiÖm vô míi, phï hîp víi xu thÕ ViÖt Nam gia nhËp c¸c tæ chøc th­¬ng m¹i khu vùc vµ thÕ giíi. * ChÝnh s¸ch ngo¹i tÖ vµ tû gi¸. + Lµ mét c«ng cô quan träng cña chÝnh s¸ch th­¬ng m¹i quèc tÕ. Cïng víi tiÕn tr×nh tù do xuÊt nhËp khÈu, chÕ ®é tû gi¸ còng thay ®æi c¨n b¶n, gÇn s¸t víi nhu cÇu thÞ tr­êng th«ng quan ho¹t ®éng cña hai trung t©m giao dÞch ngo¹i tÖ ë Hµ N«Þ vµ thµnh phè Hå ChÝ Minh ng©n hµng cã thÓ x¸c ®Þnh t­¬ng ®èi chÝnh x¸c cung cÇu ngo¹i tÖ thùc tÕ cña thÞ tr­êng ®Ó ®iÒu chØnh linh ho¹t. + Vµ nh­ chÝng ta ®· biÕt nhµ n­íc ViÖt Nam ®ang theo ®uæi hai môc tiªu th«ng qua chÝnh s¸ch tû gi¸ hèi ®o¸i. Thø nhÊt tr¸nh kh«ng ®Ó t¨ng tû gi¸ hèi ®o¸i thùc tÕ v× sÏ lµ c¶n trë viÖc chuyÓn sang mét nÒn kinh tÕ h­íng ngo¹i vµ do ®ã cã thÓ c¶n trë t¨ng tr­ëng kinh tÕ ®Êt n­íc thø hai ®ang tõ sù æn ®Þnh cña tû gi¸ hèi ®o¸i danh nghÜa ®Æc biÖt thµnh c«ng vµo n¨m 1992. Sù lùa chän chÕ ®é tû gi¸ hèi ®o¸i th¶ næi cã qu¶n lý cña ViÖt Nam cho phÐp kÕt hîp ®­îc nh÷ng ®iÒu tiÕt cña thi jtr­êng vµ viÖc ®iÒu tiÕt cña chÝnh phñ theo chÝnh s¸ch tû gi¸ môc tiªu. ViÖc sö dông tû gi¸ hèi ®o¸i ®Ó khuyÔn khÝch t¨ng tr­ëng ch­a ®­îc thùc hiÖn h÷u hiÖu v× ViÖt Nam ch­a cã mét chÝnh s¸ch tiÒn tÖ m¹nh mÏ. T×nh tr¹ng d©n c­ vµ c¸c doanh nghiÖp qu¸ chó träng ®Õn viÖc sö dông ®Ó lµ mét trùc tiÕp vµ phæ biÕn trong c¸c giao dÞch lµm ¶nh h­ëng ®Õn chÝnh s¸ch hèi ®o¸i cña ®Êt n­íc vµ dÉn ®Õn t×nh tr¹ng “®« la ho¸” trong nÒn kinh tÕ. N¹n “®o la ho¸” lµm h¹n chÕ t¸c ®éng cña chÝnh s¸ch tiÒn tÖ vµ cßn g©y biÕn ®éng cã “”tÝch chÊt hµnh chÝnh trong c¸c quan hÖ xuÊt nhËp khÈu. Trong giai ®o¹n nµy, chÕ ®é tû gi¸ hèi ®o¸i th¶ næi cã qu¶n lý ®­îc ¸p dông. Tû gi¸ hèi ®o¸i chÝnh thøc vµ thÞ tr­êng ®­îc thÓ hiÖn ë b¶ng sè 2. B¶ng : Tû gi¸ hèi ®o¸i gi÷a ®ång ®« la Mü vµ ®ång ViÖt nam TT N¨m Tû gi¸ chÝnh thøc (®/USD) Tû gi¸ thÞ tr­êng (®/USD) 1 1989 3.900 4.100 2 1990 6.650 7.050 3 1991 12.720 12.550 4 1992 10.720 10.650 5 1993 10.835 10.832 6 1994 11.000 11.050 7 1995 11.021 11.042 Nguån: ®èi víi kinh tÕ ViÖt Nam - ViÖn nghiªn cøu qu¶n lý trung ­¬ng 12/1995. * H¹n ng¹ch. - Trong ®iÒu kiÖn cña chÝnh s¸ch tù do ho¸ th­¬ng m¹i, nhµ n­íc vÉn ph¶i qu¶n lý xuÊt nhËp khÈu th«ng qua h¹n ng¹ch (quota) vµ giÊy phÐp xuÊt nhËp khÈu. Trªn thÕ giíi qu¶n lý b»ng h¹n ng¹ch th­êng chØ ®Æt ra ®èi víi hµng nhËp khÈu. H¹n ng¹ch nhËp khÈu cã thÓ mang tÝch chÊt chung nh¨mg qui ®Þnh s« l­îng (hoÆc gi¸ trÞ) nhËp khÈu ®èi víi tõng b­íc nh»m b¶o vÖ thÞ tr­êng néi ®Þa, c¶i thiÖn c¸n c©nthanh to¸n hoÆc lµ ®iÒu kiÖn ®Ó mÆc c¶ trong c¸c cuéc th­¬ng l­îng bu«n b¸n . Khi thùc hiÖn chÝnh s¸ch th­¬ng m¹i hãa, sè l­îng mÆt hµng qu¶n lý b»ng h¹n ng¹ch kh«ng nhiÒu. Do ®ã trong qu¶n lý, ®iÒu hµnh xuÊt nhËp khÈu xuÊt nhËp khÈu n­íc ta vµo n¨m gÇn ®©y theo xu h­íng: + Gi¶m tèi ®a c¸c mÆt hµng qu¶n lý b»ng h¹n ng¹ch. + Tõng b­íc ®¬n gi¶n ho¸ chÕ ®é qu¶n lý hµng ho¸ xuÊt nhËp khÈu b»ng h¹n ng¹ch. + Ban hµnh chÕ ®é qu¶n lý hµng ho¸ xuÊt nhËp khÈu theo “kÕ ho¹ch ®Þnh h­íng” mµ néi dung chÝnh lµ nhµ n­íc chØ ®Þnh mét sè doanh nghiÖp kinh doanh tõ 50-70% tæng mùc hµng ho¸ xuÊt nhËp khÈu tuú thuéc t×nh h×nh thùc hiÖn xuÊt nhËp khÈu cña doanh nghiÖp ®ã cßn l¹i dµnh cho c¸c doanh nghiÖp kh¸c. B¶ng . Sè mÆt hµng qu¶n lý b»ng h¹n ng¹ch vµ kÕ ho¹ch ®Þnh h­íng n¨m 1992 - 1999 §¬n vÞ tÝnh sè mÆt hµng. ChØ tiªu 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 * Sè mÆt hµng qu¶n lý b»ng h¹n ng¹ch: 5 4 2 1 2 2 - XuÊt khÈu 1 3 2 1 2 2 - NhËp khÈu 4 1 0 0 0 0 * Sè mÆt hµng qu¶n lý b»ng kÕ ho¹ch ®Þnh h­íng 0 4 18 8 5 2 - XuÊt khÈu 0 2 3 1 0 0 - NhËp khÈu 0 2 15 7 5 2 Nguån: Bé th­¬ng m¹i 2.2.2. Thùc tr¹ng chÝnh s¸ch th­¬ng m¹i quèc tÕ cña ViÖt Nam tõ khi tham gia ASEAN. a. §æi míi trong c¬ chÕ qu¶n lý xuÊt nhËp khÈu hµng ho¸. Cã thÓ nãi, trong nhiÒu n¨m c¬ chÕ qu¶n lý xuÊt nhËp khÈu ë ViÖt Nam ®­îc thùc hiÖn theo m« h×nh Liªn x« cò vµ c¸c n­íc thµnh viªn thuéc Héi ®ång t­¬ng trî kinh tÕ tr­íc ®©y. M« h×nh nµy cã thÓ ®­îc kh¸i qu¸t nh­ sau: - Ho¹t ®éng ngo¹i th­¬ng còng nh­ c¸c ho¹t ®éng kh¸c (vay nî, viÖn trî) ®­îc kÕ ho¹ch ho¸ mét c¸ch tËp trung theo®óng yªu cÇy cña kÕ ho¹ch ph¸t triÓn kinh tÕ. C¸c ho¹t ®éng ®ã ®­îc chØ huy tõ trung ­¬ng th«ng quan mét hÖ thèng chØ tiªu ph¸p lÖnh mµ c¸c c¬ quan nhµ n­íc h÷u quan vµ c¸c tæ chøc kinh doanh ®Òu ph¶i cã tr¸ch nhiÖm thi hµnh. - Ho¹t ®éng ngo¹i th­¬ng vµ c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt hµng xuÊt khÈu, cung øng vËt t­ cho s¶n xuÊt hµng xuÊt khÈu, ph©n phèi hµng nhËp khÈu ®Òu ph¶i tËp trung vµo c¸c doanh nghiÖp nhµ n­íc ®­îc chØ ®Þnh ®Ých danh. - Quan hÖ th­¬ng m¹i vµ ký thuËt gi÷a c¸c n­íc X· héi chñ nghÜa víi nhau hoµn toµn mang tÝnh nhµ n­íc. Nhµ n­íc lµ chñ thÓ ®µm ph¸n, ký kÕt c¸c ®iÒu ­íc quèc tÕ vÒ kü thuËt, th­¬ng m¹i. C¸c ho¹t ®éng ngo¹i th­¬ng, vay nî, viÖn trî ®­îc thùc hiÖn trªn c¬ së c¸c ®iÒu ­íc ký kÕt gi÷a c¸c chÝnh phñ nh­ hiÖp ®Þnh th­¬ng m¹i, nghÞ ®Þnh th­ vÒ trao ®æi hµng ho¸ vµ thanh to¸n, hiÖp ®Þnh vay nî, viÖn trî Gi¸ c¶ hµng ho¸ vµ dÞch vô ®­îc x¸c ®Þnh trªn nh÷ng nguyªn t¾c mµ c¸c chÝnh phñ ®· tho¶ thuËn. Gi¸ ®ã th­êng lµ gi¸ cè ®Þnh trong mét thêi gian. Khi x¸c ®Þnh gi¸ nµy, c¸c n­íc thµnh viªn cña SEV (cò) còng ®· thÓ hiÖn sù gióp ®ì hç trî lÉn nhau ®Ó x©y dùng ®Êt n­íc. §ång tiÒn ®­îc sö dông trong quan hÖ kinh tÕ th­¬ng m¹i gi÷a c¸c n­íc x· héi chñ nghÜa lµ ®ång “Róp chuyÓn nh­îng” - lµ mét lo¹i tiÒu siªu thùc, nã chØ tån t¹i trªn tµi kho¶n “nî”, “cã” cho nhau mµ th«i. Nh­ vËy lµ c¶ vÒ gi¸ c¶ vµ tiÒn tÖ ®­îc sö dông ë ®©y tho¸t ly sù vËn ®éng thùc tÕ cña thÞ tr­êng vµ mang tÝnh quy ­íc. H¹ch to¸n kinh tÕ chØ mang tÝnh h×nh thøc. C¸c kho¶n ®­îc coi lµ “l·i” ®Òu nép vµo ng©n s¸ch nhµ n­íc, c¸c kho¶n coi lµ “lç” ®­îc ng©n s¸ch nhµ n­íc bï theo chÕ ®é “thu bï chªnh lÖch ngo¹i th­¬ng”, chÕ ®é nµy ®­îc thùc hiÖn trªn c¬ së tû gi¸ hèi ®o¸i cè ®Þnh vµ tõ mét hÖ thèng gi¸ b¸n, gi¸ mua hµng ho¸ xuÊt khÈu, nhËp khÈu vµ gi¸ c¸c dÞch vô do chÝnh phñ quy ®Þnh trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh. * Sau Héi nghÞ Ban chÊp hµnh Trung ­¬ng lÇn thø IV (1970), ChÝnh phñ ®· ban hµnh NghÞ ®Þnh sè 40/CP ngµy 7/2/1980 nh»m b­íc ®Çu bæ sung s¶ ®æi c¬ chÕ qu¶n lý xuÊt nhËp khÈu theo h­íng khuyÔn khÝch ph¸t triªnr s¶n xuÊt hµng xuÊt khÈu víi nh÷ng néi dung cô thÓ sau: Söa ®æi c«ng t¸c kÕ ho¹ch ho¸ xuÊt khÈu, c¸c chØ tiªu ph¸p lÖnh ®èi víi hµng xuÊt khÈu ®­îc thu hÑp l¹i. Nhµ n­íc chØ giao chØ tiªu xuÊt khÈu ®èi víi nh÷ng mÆt hµng xuÊt khÈu chñ yÕu, ®ã lµ nh÷ng s¶n phÈm xuÊt khÈu do nhµ n­íc thèng nhÊt qu¶n lý, nh÷ng s¶n phÈm do c¸c doanh nghiÖp nhµ n­íc s¶n xuÊt vµ cung øng cho xuÊt khÈu, nh÷ng n«ng l©m h¶i s¶n chñ yÕu, nhÊt lµ nh÷ng s¶n phÈm mµ chÝnh phñ ®· cam kÕt cung øng cho n­íc ngoµi, nh÷ng mÆt hµng gia c«ng cho n­íc ngoµi cã sö dông nguyªn vËt liÖu hä cung cÊp, cßn nh÷ng mÆt hµng kh¸c ngoµi chØ tiªu hoÆc v­ît chØ tiªu do ®Þa ph­¬ng cã quyÒn qu¶n lý. Tuy cã nh÷ng thay ®æi c¬ chÕ nh­ trªn, nh­ng thùc chÊt thay ®æi ®ã vÉn ch­a v­ît qua khu«n khæ nhµ n­íc ®éc quyÒn ngo¹i th­¬ng. * Héi nghÞ Ban chÊp hµnh Trung ­¬ng lÇn thø VI (1986) ®· cã nh÷ng b­íc ngoÆt c¬ b¶n trong ®æi míi toµn diÖn. Sù ®æi míi ®­îc thÓ hiÖn qua hµng lo¹t c¸c v¨n b¶n sau: + NghÞ ®Þnh 61-H§BT ngµy 10/6/1989 vÒ chÊn chØnh vµ ®æi míi c¬ chÕ qu¶n lý ho¹t ®éng xuÊt nhËp khÈu. + ChØ thÞ 131-C«ng ty ngµy 3/5/1990 cña chñ tÞch H§BT vÒ tiÕp tôc ®æi míi chÝnh s¸ch vµ c¬ chÕ qu¶n lý ho¹t ®éng xuÊt nhËp khÈu. + QuyÕt ®Þnh 96-H§BT th¸ng 4/1991 vÒ khuyÕn khÝch s¶n xuÊt hµng xuÊt khÈu vµ qu¶n lý ho¹t ®éng xuÊt nhËp khÈu. + LuËt thuÕ xuÊt khÈu, nhËp khÈu ngµy 26/12/1991. + NghÞ ®Þnh 114-H§BT ngµy 7/4/1992 vÒ qu¶n lý Nhµ n­íc ®èi víi xuÊt nhËp khÈu. + NghÞ ®Þnh 33/ChÝnh phñ ngµy 19/4/1994 vÒ qu¶n lý Nhµ n­íc ®èi víi ho¹t ®éng xuÊt nhËp khÈu (thay cho nghÞ ®Þnh 114/H§BT). Néi dung ®æi míi thÓ hiÖn trong c¬ chÕ qu¶n lý xuÊt nhËp khÈu ®­îc th«ng qua c¸c v¨n b¶n trªn bao gåm: - Xo¸ bá viÖc qui ®Þnh tû gi¸ kÕ to¸n néi bé, xo¸ bá bao cÊp vµ bï lç cho kinh doanh xuÊt nhËp khÈu. - B·i bá chÕ ®é kÕt hèi ngo¹i tÖ, thùc hiÖn ch¬ chÕ mua b¸n ngo¹i tÖ theo tû gi¸ kinh doanh. - Trõ c¸c mÆt hµng cÊm xuÊt, nhËp khÈu vµ c¸c mÆt hµng qu¶n lý b»ng h¹n ng¹ch, c¸c tæ chøc kinh doanh xuÊt nhËp khÈu ®­îc xuÊt vµ nhËp khÈu c¸c mÆt hµng kh¸c theo kÕ ho¹ch ®¨ng ký t¹i Bé kinh tÕ ®èi ngo¹i kh«ng h¹n chÕ sè l­îng hoÆc trÞ gi¸. - C¸c c¬ së s¶n xuÊt, chÕ biÕn hµng xuÊt khÈu thuéc c¸c thµnh phÇn kinh tÕ ®­îc xÐt cÊp giÊy phÐp xuÊt nhËp khÈu th­êng xuyªn hay tõng chuyÕn nÕu cã ®ñ ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt. - C¸c tæ chøc kinh doanh xuÊt nhËp khÈu cã quyÒn tù quyÕt ®Þnh gi¸ mua, gi¸ b¸n hµng xuÊt khÈu, nhËp khÈu trªn c¬ së tÝnh to¸n hiÖu qu¶ kinh doanh. NghÞ ®Þnh 114/H§BT quy ®Þnh: Mäi hµng ho¸ ®­îc tù do xuÊt khÈu, nhËp khÈu vµ ®­îc ®iÒu tiÕt b»ng thuÕ xuÊt khÈu, nhËp khÈu, trõ c¸c lo¹i hµng ho¸ cÊm xuÊt khÈu, nhËp khÈu, c¸c mÆt hµng xuÊt nhËp khÈu qu¶n lý b»ng h¹n ng¹ch vµ mét sè vËt t­ thiÕt bÞ chuyªn dïng. §èi víi c¸c doanh nghiÖp s¶n xuÊt cã hµng xuÊt khÈu, kh«ng ph©n biÖt thµnh phÇn kinh tÕ, kh«ng kÓ kim ng¹ch xuÊt khÈu, kh«ng kÓ møc vèn l­u ®éng ®Òu cã thÓ ®­îc xuÊt khÈu c¸c s¶n phÈm so doanh nghiÖp s¶n xuÊt ®Ó lÊy ngo¹i tÖ ®ã nhËp khÈu vËt t­, nguyªn liÖu cÇn thiÕt cho s¶n xuÊt cña doanh nghiÖp. * Héi nghÞ ®¹i biÓu toµn quèc nhiÖm kú kho¸ VII cña §¶ng häp th¸ng 1/1994 ®· ®Ò ra mét sè chñ tr­¬ng ®æi míi cã liªn quan ®Õn c¬ chÕ qu¶n lý xuÊt nhËp khÈu hµng ho¸: QuyÕt ®Þnh sè 78/TTG ngµy 28/2/1994 cña Thñ t­íng ChÝnh phñ “®iÒu hµnh c«ng t¸c xuÊt nhËp khÈu n¨m 1994”. V¨n b¶n sè 1319/KTTH ngµy 17/3/1994 cña v¨n phßng ChÝnh phñ vÒ c¸c mÆt hµng xuÊt nhËp khÈu theo kÕ ho¹ch ®Þnh h­íng. Th«ng t­ sè 04/TM - XNK ngµy 4/4/1994 cña Bé th­¬ng m¹i vÒ c¬ chÕ qu¶n lý c¸c mÆt hµng xuÊt khÈu theo h¹n ng¹ch, c¸c mÆt hµng xuÊt khÈu, nhËp khÈu theo kÕ ho¹ch ®Þnh h­íng µ c¸c mÆt hµng xuÊt nhËp khÈu nãi chung. V¨n b¶n sè 371/TM - XNK ngµy 25/3/1995 vÒ viÖc thùc hiÖn chÝnh s¸ch mÆt hµng vµ ®iÒu hµnh c«ng t¸c xuÊt nhËp khÈu n¨m 1995. NghÞ ®Þnh 98/CP cña ChÝnh phñ ngµy 15/12/1995 quy ®Þnh vÒ viÖc b·i bá thñ tôc cÊp giÊy phÐp xuÊt nhËp khÈu hµng ho¸ tõng chuyÕn. Th«ng t­ 03/TM - TTg ngµy 25/1/1995 cña Bé Th­¬ng m¹i h­íng dÉn thùc hiÖn quyÕt ®Þnh sè 964/Ttg ngµy 30/12/1995 cña thñ t­íng chÝnh phñ vÒ chÝnh s¸ch vµ ®iÒu hµnh c«ng t¸c xuÊt nhËp khÈu n¨m 1996. Th«ng t­ 01/TM - XNK ngµy 24/1/1994 vµ 02/TM - XNK ngµy 21/2/1997 h­íng dÉn thùc hiÖn quyÕt ®Þnh sè 28/TTg ngµy 13/1/1997 cña Thñ t­íng chÝnh phñ vÒ chÝnh s¸ch mÆt hµng vµ ®iÒu hµnh c«ng t¸c xuÊt nhËp khÈu n¨m 1997. Néi dung cña c¸c chñ tr­¬ng ®ã ®­îc ®Ò ra víi môc ®Ých: - Gi¶m ®Õn møc tèi ®a c¸c mÆt hµng xuÊt khÈu, nhËp khÈu ®­îc qu¶n lý b»ng h¹n ng¹ch. - T¨ng thªm mét sè mÆt hµng thuéc diÖn cÊm xuÊt khÈu, nhËp khÈu so víi nh÷ng n¨m tr­íc nh»m b¶o vÖ tµi nguyªn rõng vµ do t×nh h×nh thùc tÕ ®ßi hái. - Ban hµnh chÕ ®é qu¶n lý hµng ho¸ xuÊt khÈu, nhËp khÈu theo kÕ ho¹ch ®Þnh h­íng víi môc ®Ých xo¸ bá mét b­íc kÕ ho¹ch “cøng” tr­íc ®©y. C¨n cø vµo tinh thÇn vµ néi dung cña c¸c quy ®Þnh trªn, chóng ta cã thÓ thÊy c¬ chÕ qu¶n lý hµng ho¸ xuÊt nhËp khÈu ®· mÒm dÎo h¬n, dÇn dÇn phï hîp víi xu h­íng chung lµ tù do ho¸ th­¬ng m¹i vµ dÇn ®¸p øng ®­îc cho nhu cÇu s¶n xuÊt vµ ®êi sèng nh©n d©n, t¹o ®éng lùc cho ph¸t triÓn kinh tÕ. ChÕ ®é qu¶n lý hµng ho¸ xuÊt nhËp khÈu b»ng h¹n ng¹ch ®· ®­îc ®¬n gi¶n ho¸, h¹n ng¹ch kh«ng cßn ®­îc coi lµ c«ng cô qu¶n lý rÊt quan träng nh­ tr­íc ®©y n÷a. §èi víi nhËp khÈu, kh«ng cßn mÆt hµng nµo ®­îc qu¶n lý b»ng h¹n ng¹ch, cßn ®èi víi xuÊt khÈu chØ sö dông h¹n ng¹ch ®èi víi nh÷ng mÆt hµng nµo n»m trong sù cam kÕt cña ChÝnh phñ ta víi ChÝnh phñ n­íc ngoµi vµ víi mÆt hµng cã ¶nh h­ëng lín ®Õn kinh tÕ - chÝnh trÞ trong n­íc. N¨m 1997, Nhµ n­íc chØ quy ®Þnh h¹n ng¹ch xuÊt khÈu víi hai mÆt hµng lµ hµng g¹o vµ hµng may mÆc xuÊt kh©ñ sang EU, Canada, Nauy, Thæ Nhi Kú. §ång thêi, Nhµ n­íc t¨ng c­êng qu¶n lý ®iÒu hµnh ®èi víi ho¹t ®éng xuÊt nhËp khÈu th«ng qua c¬ chÕ qu¶n lý kinh doanh c¸c mÆt hµng xuÊt nhËp khÈu theo “kÕ ho¹ch ®Þnh h­íng”. “KÕ ho¹ch ®Þnh h­íng” ®­îc ¸p dông ®èi víi nh÷ng mÆt hµng xuÊt nhËp khÈu quan träng cã liªn quan ®Õn c©n ®èi lín cña nÒn KTQD (vÒ xuÊt khÈu cã dÇu th«, vÒ nhËp khÈu cã x¨ng dÇu, ph©n bãn , thÐp) ChØ tiªu nhËp khÈu theo “KÕ ho¹ch ®Þnh h­íng” sÏ ®­îc ph©n bæ cho mét sè doanh nghiÖp lµm ®Çu mèi kinh doanh ®­îc tõ 50% - 70% tæng møc hµng ho¸ xuÊt khÈu hoÆc nhËp khÈu mÆt hµng nµy sè cßn l¹i tõ 30% - 50% ®­îc ph©n cho c¸c doanh nghiÖp kh¸c ®­îc phÐp xuÊt khÈu hoÆc nhËp khÈu mÆt hµng ®ã. ChØ tiªu nµy ®­îc ®iÒu chØnh tuú thuéc vµo kh¶ n¨ng thùc hiÖn cña c¸c doanh nghiÖp . b. Tù do ho¸ th­¬ng m¹i ë ViÖt Nam. ChÝnh s¸ch th­¬ng m¹i lµ hÖ thèng c¸c nguyªn t¾c vµ biÖn ph¸p thÝch hîp mµ nhµ n­íc ¸p dông ®Ó ®iÒu chØnh ho¹t ®éng th­¬ng m¹i trong mét thêi kú nhÊt ®Þnh phï hîp víi lîi Ých chung cña x· héi. Nã lµ mét bé phËn quan träng cña chÝnh s¸ch kinh tÕ - x· héi cña ®Êt n­íc, cã quan hÖ chÆt chÏ vµ phôc vô cho sù ph¸t triÓn kinh tÕ cña nÒn kinh tÕ quèc d©n. Nã ¶nh h­ëng m¹nh mÏ ®Õn qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt, c¶i tiÕn c¬ cÊu kinh tÕ, ®Õn quy m« vµ ph­¬ng thøc cña nÒn kinh tÕ quèc d©n tham gia vµo ph©n c«ng lao ®éng vµ thÞ tr­êng quèc tÕ. Chñ tr­¬ng cña §¶ng vµ nhµ n­íc lµ ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn, theo c¬ chÕ thÞ tr­êng cã sù qu¶n lý cña nhµ n­íc. V× vËy mét khi thõa nhËn vµ ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr­êng nghÜa lµ thõa nhËn tù do ho¸ th­¬ng m¹i, mét xu h­íng tÊt yÐu cña nÒn kinh tÕ më. Tù do ho¸ th­¬ng m¹i lµ chÝnh s¸ch cña nhµ n­íc mµ nhiÖm vô chñ yÕu cña nã lµ t¹o mäi ®iÒu kiÖn ho¹t ®éng tù do bu«n b¸n trªn thÞ tr­êng, g¹t bá tÊt c¶ nh÷ng trë ngaÞ trãi buéc ®èi víi ho¹t ®éng kinh doanh trong n­íc vµ xuÊt nhËp khÈu hµng ho¸ víi n­íc ngoµi, t¹o ®iÒu kiÖn cho quy luËt gi¸ trÞ, quy luËt c¹nh tranh, ph¸ s¶n ph¸t huy mét c¸ch toµn diÖn vµ triÖt ®Ó. V× vËy ®ã lµ mét qu¸ tr×nh l©u dµi bÒn bØ. Th«ng th­êng b¾t ®Çu tù do ho¸ bu«n b¸n trong n­íc, sau ®ã më réng tù do ho¹t ®éng th­¬ng m¹i quèc tÕ. TiÕn tr×nh tù do ho¸ th­¬ng m¹i ë ViÖt Nam cã thÓ kh¸i qu¸t nh­ sau: * Tù do ho¸ th­¬ng m¹i trong n­íc: Thø nhÊt, b­íc më ®Çu qu¸ tr×nh tù do ho¸ th­¬ng m¹i lµ b·i bá chÕ ®é ph©n phèi hiÖn vËt, ®Ó cho hµng ho¸ ®­îc l­u th«ng tù do theo sù ®iÒu tiÕt cña cung cÇu thÞ tr­êng. Nh­ ®· chØ ra ë phÇn trªn trong nghÞ ®Þnh 25CP ®· cho phÐp doanh nghiÖp thùc hiÖn ba phÇn kÕ ho¹ch trong ®ã phÇn kÕ ho¹ch ba do doanh nghiÖp tù lo vËt t­, thiÕt bÞ, chñ ®éng s¶n xuÊt vµ tù do trao ®æi kh«ng theo chÕ ®é ph©n phèi hiÖn vËt cña nhµ n­íc. Sau ®ã nhµ n­íc b·i bá chÕ ®é ph©n phèi hiÖn vËt víi tÊt c¶ c¸c hµng ho¸ tiªu dïng vµ vËt t­, tõng b­íc gi÷ l¹i ngµy cµng Ýt c¸c mÆt hµng nhµ n­íc qu¶n lý ph©n phèi. Nhê ®ã hµng ho¸ ®­îc l­u th«ng tù do (néi dung nµy ®· ®­îc ®Ò cËp ë phÇn trªn). Thø hai, b·i bá chÕ ®é hai gi¸ tiÕn tíi tù do ho¸ gi¸ c¶. Tr­íc n¨m 1989, hÖ thèng gi¸ ë ViÖt Nam vÒ c¬ b¶n lµ hÖ thèng gi¸ c¶ do nhµ n­íc quy ®Þnh. Nh­ng bªn c¹nh hÖ thèng gi¸ c¶ nhµ n­íc ®· xuÊt hiÖn gi¸ thÞ tr­êng tù do. Mét bªn c¸c gi¸ c¶ cña nhµ n­íc quy ®Þnh lu«n thÊp, ®­îc xem nh­ lo¹i gi¸ “mua nh­ c­íp , b¸n nh­ cho” cã tÝnh cè ®Þnh vµ th­êng thay ®æi l¹i ®ét biÕn t¨ng vôt. Mét bªn lµ gi¸ c¶ thÞ tr­êng tù do ®­îc x¸c ®Þnh theo cung cÇu, rÊt linh ho¹t vµ cao h¬n gi¸ nhµ n­íc, ®· g©y ra khe hë cho nh÷ng kÎ ®Çu c¬ trôc lîi, tÝch tr÷, kiÕm tr¸c b»ng c¸ch mua hµng ë thÞ tr­êng nhµ n­íc víi gi¸ thÊp ®Ó b¸n ra thÞ tr­êng tù do víi gi¸ cao. Do vËy tõ quý II/1989 nhµ n­íc quyÕt ®Þnh b·i bá chÕ ®é gi¸ c¶ nhµ n­íc. Nhµ n­íc chØ quyÕt ®Þnh gi¸ c¶ mét sè mÆt hµng: ®iÖn, c­íc phÝ vËn t¶i, b­u ®iÖn Nh­ng còng ph¶i trªn c¬ së gi¸ c¶ thÞ tr­êng, cßn l¹i tÊt c¶ c¸c mÆt hµng kh¸c ®Ó cho thÞ tr­êng x¸c ®Þnh gi¸ c¶. Cã thÓ xem ®©y lµ mét quyÕt ®Þnh cùc kú quan träng, v× nhê quyÕt ®Þnh nµy hÖ thèng gi¸ c¶ ViÖt Nam ®· chuyÓn sang hÖ thèng gi¸ thÞ tr­êng, ph¶n ¸nh ®­îc sù biÕn ®éng cña cung cÇu më ®­êng cho tù do bu«n b¸n, më ®­êng cho c¬ chÕ thÞ tr­êng t¸c ®éng ë ViÖt Nam. Nhê ®ã ®· gi¶m th©m hôt ng©n s¸ch, kiÒm chÕ l¹m ph¸t. Cuèi n¨m 1991 ®Çu n¨m 1992 chÝnh phñ ®· tr×nh Héi