Giáo án Ngữ văn 11 Văn: Vào phủ chúa Trịnh ( Trích Thượng kinh kí sự) Lê Hữu Trác

Ngày soạn:17/8/2018 Ngày dạy:20/8/2018Lớp 11A1,A3 21/8/2018Lớp 11A4 , A6 Tiết 1 Văn: VÀO PHỦ CHÚA TRỊNH ( Trích Thượng kinh kí sự) Lê Hữu Trác 1. MỤC TIÊU: a. Về kiến thức: Giúp HS nắm được những nét chính về tác giả, vị trí đoạn trích và hiểu được cuộc sống trong phủ chúa Trịnh nhờ tài quan sát tinh tế của tác giả. b. Về kĩ năng: - Nắm được đặc điểm bút pháp kí sự của tác giả qua đoạn trích. - Rèn luyện kĩ năng đọc- hiểu văn bản và phân tích tác phẩm tự sự thuộc thể kí sự. c. Về thái độ: Bồi dưỡng lòng yêu thích môn học. d. Năng lực cần đạt: - Năng lực tự học. - Năng lực giải quyết vấn đề. - Năng lực hợp tác. - Năng lực sử dụng ngôn ngữ. 2. CHUẨN BỊ CỦA GIÁO VIÊN VÀ HỌC SINH a. Chuẩn bị của giáo viên: Sgk+ sgv Ngữ văn 11 và các tài liệu tham khảo khác. Giáo án. b. Chuẩn bị của học sinh: Đọc và soạn bài theo hệ thống câu hỏi phần Hướng dẫn học bài trong sgk. 3. TIẾN TRÌNH BÀI DẠY: a. Kiểm tra bài cũ: không b. Bài mới: 1’ Văn học trung đại Việt Nam đã đạt được những thành tựu rất đáng khâm phục với nhiều thể loại đặc sắc. Một trong những tác giả khá tiêu biểu cho giai đoạn văn học giai đoạn từ thế kỉ XVIII đến nửa đầu XIX là Lê Hữu Trác, ông vừa là nhà văn vừa là một danh y nổi tiếng của đất Việt. Có thể nói tác phẩm Thượng kinh kí sự đã phản ánh một cách khách quan sự lộng quyền của tầng lớp vua chúa lúc bấy giờ. Không dừng lại ở đó tác phẩm còn giúp người đọc thấy được những nét đặc sắc về thể loại kí sự thời trung đại. Để làm rõ hơn chúng ta tìm hiểu đoạn trích Vào phủ chúa Trịnh. Hoạt động của giáo viên Hoạt động của học sinh I. Tìm hiểu chung( 20') 1. Tiểu dẫn)( 7') HS đọc phần tiểu dẫn sgk(3-4) Phần tiểu dẫn trình bày những nội dung gì? Nêu ngắn gọn những nội dung đó? 2. Văn bản(13') GV và HS đọc văn bản sgk( đọc rõ ràng, đôi chỗ thể hiện rõ thái độ mỉa mai châm biếm của tác giả trong đoạn trích). GV hướng dẫn tìm hiểu chú thích chân trang. GV giới thiệu vài nét về thể kí. Đoạn trích nằm ở vị trí nào? GV yêu cầu hs tóm tắt các sự việc chính trong đoạn trích. II. Đọc- hiểu:(24') 1.Cảnh sống nơi phủ chúa Trịnh. Quang cảnh và cuộc sống ở phủ chúa được tác giả miêu tả ntn? Hãy nhận xét về nghệ thuật miêu tả của nhà văn? Thái độ của tác giả bộc lộ như thế nào trước quang cảnh ở phủ chúa? Ngoài miêu tả quang cảnh nơi phủ chúa, đoạn trích còn thành công trên lĩnh vực nào? Phần tiểu dẫn trình bày về cuộc đời và sự nghiệp của tác giả Lê Hữu Trác. - Lê Hữu Trác(1724-1791). Quê ở Liêu Xá, huyện Đường Hào, phủ Thượng Hồng, trấn Hải Dương nay thuộc huyện Yên mĩ, Hưng Yên. Tên hiệu: Hải Thượng Lãn Ông( ông già lười ở đất Thượng Hồng). Lười ở đây không phải đối lập với chăm chỉ mà là không lo nghĩ gì, lo tính gì về con đường danh vọng. Gia đình có truyền thống học hành thi cử, đỗ đạt làm quan. cha đẻ là quan Hữu Thị Lang Bộ Công. Lê Hữu Trác là con thứ bảy nên có tên gọi là Chiêu Bảy. Gần 30 tuổi ông về sống tại quê mẹ thuộc xứ đầu Thượng, xã Tình Diễm, huyện Hương Sơn tỉnh Hà Tĩnh. -Lê Hữu Trác không chỉ chữa bệnh giỏi mà còn soạn sách, mở trường, truyền bá y học. Sự nghiệp của ông được tập hợp trong bộ Hải Thượng y tông tâm lĩnh gồm 66 quyển biên soạn trong thời gian gần 40 năm. Đây là tác phẩm y học xuất sắc nhất trong thời trung đại. Quyển cuối cùng trong bộ sách này là một tác phẩm văn học đặc sắc Thượng kinh kí sự. Tác phẩm đã đánh dấu sự phát triển của văn học Việt Nam thời trung đại. Tác giả ghi lại cảm nhận của mình bằng mắt thấy, tai nghe từ khi nhận được lệnh vào cung chữa bệnh cho thế tử Cán ngày 12 tháng giêng năm Nhâm Dần( 1782), cho đến lúc xong việc về tới tại Hương Sơn ngày 2 tháng 11. Tổng cộng là chín tháng 20 ngày. Tác phẩm trên đã khẳng định Lê Hữu Trác là một nhà văn, nhà thơ lớn của dân tộc. Kí là loại hình văn xuôi tự sự dùng để ghi chép về hiện thực con người, cảnh vật đồng thời thể hiện cảm xúc chân thật của người viết. Kí trung đại Việt Nam bắt đầu bằng tác phẩm: Công dư tiệp kí của Vũ Phương Đề( TK XVIII) là tác phẩm mở đầu cho thể kí ở Việt Nam. Sau đó là: Cát Xuyên tiệp bút của Trần Tiến, Bắc hành tùng kí của Lê Quýnh, Vũ trung tuỳ bút của Phạm Đình Hổ. Nhưng phải đến Thượng kinh kí sự của Lê hữu Trác mới thực sự là tác phẩm kí hoàn chỉnh. Yêu cầu với người viết kí phải quan sát nhạy bén, giàu trí tưởng tượng. Đặc biệt phải có xúc cảm chân thành. - Ở phần đầu của tác phẩm.Đến kinh đô, Lê Hữu Trác được sắp xếp ở nhà người em của Quận Huy- Hoàng Đình Bảo. Sau đó tác giả được đưa vào phủ chúa Trịnh để khám bệnh cho thế tử Cán. * Tóm tắt: Sáng sớm ngày mồng 1 tháng 2, có tiếng gõ cửa rất gấp, quan Chánh đường cho người mang thánh chỉ đến triệu Lê Hữu Trác vào kinh. Tới phủ chúa, họ đi cửa sau để vào, phải qua rất nhiều lần cửa, vườn cây, hành lang quanh co mới đến cái điếm " Hậu mã quân túc trực". Tại đây, quan Chánh đường đã chờ sẵn. Họ cùng đi tiếp tới một cái cửa lớn, qua dãy hành lang phía tây, nhà Đại đường, Quyển bồng, Gác tía để đến "phòng trà". Có bảy, tám vị lương y luôn túc trực tại đây để hầu mạch cho thế tử. Thánh thượng đang ngự, lại có phi tần chầu chực nên quan Chánh đường dẫn tác giả trở ra điếm "Hậu mã" để ăn cơm sáng. Mâm vàng, chén bạc, thức ăn toàn của ngon vật lạ. Ăn xong, một viên quan hầu cận dẫn họ đi qua mấy lần trướng gấm để vào nội cung thế tử. Quan Chánh đường truyền lệnh cho tác giả lạy và hầu mạch rồi trở ra" phòng trà". Quan cho mang những đơn thuốc đã dùng đến. Lê Hứu Trác băn khoăn nghĩ đến "phương thuốc hoà hoãn" để có thể sớm trở về Hương Sơn. Nhưng rồi ông đã quyết định bày tỏ lập luận của mình về bệnh tình của thế tử. Tác giả viết tờ khải dâng đơn, Quan Chánh đường xem xong cho rằng phương thuốc và lập luận của Lê Hữu Trác khác nhiều so với các thầy lang đã chữa bệnh cho thế tử. Theo lời quan, Lê Hữu Trác trở lại nơi ở để chờ thánh chỉ. + Vào phủ chúa phải qua nhiều lần cửa và " những dãy hành lang quanh co nối nhau liên tiếp". " Đâu đâu cũng là cây cối um tùm, chim kêu ríu rít danh hoa đua thắm, gió đưa thoang thoảng mùi hương..." + Trong khuôn viên phủ chúa" người giữ cửa truyền báo rộn ràng, người có việc quan qua lại như mắc cửi" + Nội dung được miêu tả gồm những chiếu gấm, màn là, sập vàng, ghế rồng, đèn sáng lấp lánh, hương hoa ngào ngạt, cung nhân xúm xít... + Ăn uống thì " mâm vàng, chén bạc, đồ ăn toàn là của ngon vật lạ". + Về nghi thức: Lê Hữu Trác phải qua nhiều thủ tục mới được vào thăm bệnh cho thế tử như: phải trải qua nhiều cửa, phải chờ đợi khi có lệnh mới được vào. " muốn vào phải có thẻ", vào đến nơi phải" lạy bốn lạy", khám bệnh xong đi ra cũng phải "lạy bốn lạy".Lời lẽ phải cung kính lễ phép " thánh thượng", " ngự", " yết kiến", " hầu mạch". Chúa Trịnh luôn có " phi tần chầu chực" xung quanh. Tác giả không thấy mặt chúa mà chỉ làm theo mệnh lệnh của chúa do quan Chánh đường truyền đạt lại. Xem bệnh xong chỉ được viết tờ khải để dâng lên chúa.Tất cả nghiêm trang đến nỗi tác giả phải " nín thở đứng chờ ở xa". -> Đó là cảnh sống cực kì xa hoa, tráng lệ, sang trọng và uy nghiêm. - Đó là tài quan sát tỉ mỉ, ghi chép trung thực, nghệ thuật miêu tả cảnh sinh động.Sự việc được thuật lại theo trình tự diễn ra. Ta có cảm giác, tác giả không hề thêm thắt, hư cấu mà cảnh vật, sự việc cứ hiện ra mồn một. Ngôn ngữ giản dị, mộc mạc. Đằng sau bức tranh thiên nhiên và những con người ấy chứa đựng, dồn nén bao tâm sự của tác giả. - Với tư cách của một người: " vốn con quan sinh trưởng ở chốn phồn hoa, chỗ nào trong cấm thành mình cũng đã từng biết. Chỉ có những việc ở trong phủ chúa là mình chỉ mới nghe nói thôi", bước chân tới đây tác giả không trực tiếp bộc lộ thái độ. Song ngòi bút sắc sảo, ghi lại những gì mắt thấy, tai nghe của tác giả, người đọc nhận ra thái độ của người cầm bút. Tác giả tỏ ra dửng dưng trước những quyến rũ của vật chất. Ông sững sờ trước quang cảnh của phủ chúa. " Khác gì ngự phủ đào nguyên thuở nào"( một ngự phủ chèo thuyền theo dòng suối lạc vào động tiên). Việc được hưởng thụ giàu sang đang nằm trong tay, nhưng rút cục tác giả chẳng thiết tha gì. Đây là đường vào nội cung thế tử" Ở trong tối om, không thấy có cửa ngõ gì cả". Phải chăng thái độ gián tiếp của tác giả tỏ ra không đồng tình với cuộc sống xa hoa, hưởng lạc thú quá mức của những người giữ trọng trách quốc gia. Việc tìm cuộc sống an nhàn nơi ẩn dật rõ ràng là sự đối trọng gay gắt với cách sống của gia đình chúa Trịnh Sâm và bọn quan lại dưới trướng. Thì ra tất cả những thứ sơn son, thếp vàng, võng điều áo đỏ, sập vàng, gác tía, đèn đuốc lấp lánh,... chỉ là phù phiếm, là hình thức che đậy những gì nhơ bẩn bên trong. Những thứ đó qua cái nhìn của ông già áo vải, quê mùa tự nó phơi bày tất cả. Điều đó giúp ta khẳng định Lê Hữu Trác không thiết tha gì với danh lợi, với quyền quý cao sang. Ông khinh thường tất cả. - Đó là sự thành công khi miêu tả con người. Từ quan truyền chỉ đến quan Chánh đường, từ người lính khiêng võng, cầm lọng đến các quan ngự y, từ những cô hầu gái đến những phi tần, mĩ nữ đều hiện lên rất rõ. Nhưng rõ nhất là thế tử Cán. c. Củng cố, luyện tập: 1’ HS nắm được những nét chính về tác giả, vị trí đoạn trích. d. Hướng dẫn học sinh tự học ở nhà. 1’ HS học bài cũ, soạn tiếp văn bản Vào phủ chúa Trịnh theo hệ thống câu hỏi trong sgk. 4. RÚT KINH NGHIỆM GIỜ DẠY: . Ngày soạn:18/8/2018 Ngày dạy:20/8/2018 Lớp 11A3 21/8/2018 Lớp 11A6 22/8/2018 Lớp 11A4 23/8/2018 Lớp 11A1 Tiết 2 Văn: VÀO PHỦ CHÚA TRỊNH ( Trích Thượng kinh kí sự) Lê Hữu Trác 1. MỤC TIÊU: a. Về kiến thức: - Giúp học sinh: Cảm nhận được giá trị hiện thực sâu sắc của đoạn trích cùng thái độ và tấm lòng của một danh y qua việc phản ánh cuộc sống, cung cách sinh hoạt nơi phủ chúa Trịnh. b. Về kĩ năng: - Nắm được đặc điểm bút pháp kí sự của tác giả qua đoạn trích. - Rèn luyện kĩ năng đọc- hiểu văn bản và phân tích tác phẩm tự sự thuộc thể kí sự. c. Về thái độ: Bồi dưỡng lòng yêu thích môn học. d. Năng lực cần đạt: - Năng lực tự học. - Năng lực giải quyết vấn đề. - Năng lực hợp tác. - Năng lực sử dụng ngôn ngữ. 2. CHUẨN BỊ CỦA GIÁO VIÊN VÀ HỌC SINH a. Chuẩn bị của giáo viên: Sgk+ sgv Ngữ văn 11 và các tài liệu tham khảo khác. Giáo án. b. Chuẩn bị của học sinh: Đọc và soạn bài theo hệ thống câu hỏi phần Hướng dẫn học bài trong sgk. 3. TIẾN TRÌNH BÀI DẠY: a. Kiểm tra bài cũ: 5’ Câu hỏi: Tóm tắt ngắn gọn đoạn trích Vào phủ chúa Trịnh . Nhận xét cách miêu tả cảnh ở phủ chúa Trịnh? Đáp án: HS tóm tắt ngắn gọn nhưng phải đủ các sự kiện chính.(7đ) Sự quan sát tỉ mỉ, ghi chép trung thực, nghệ thuật miêu tả cảnh sinh động. Sự việc được thuật theo trình tự diễn ra. Ngôn ngữ giản dị, mộc mạc.(3đ) b. Bài mới: Hoạt động của giáo viên Hoạt động của học sinh I. Tìm hiểu chung II. Đọc- hiểu 1. Cảnh sống nơi phủ chúa Trịnh 2. Nhân vật Trịnh Cán.(33') Thế tử Trịnh Cán được miêu tả ntn? nơi ở ra sao? Em có nhận xét gì về những chi tiết miêu tả nơi ở của thế tử Cán? Hình hài, vóc dáng của nhân vật được miêu tả ntn? Em có suy nghĩ gì về cách miêu tả này? Thái độ của Lê Hữu Trác và phẩm chất của một thầy lang được thể hiện như thế nào khi khám bệnh cho thế tử Cán? Theo anh, chị bút pháp kí sự của tác giả đặc sắc ntn? Hãy phân tích những nét đặc sắc đó. III. Kết luận:(5') GV yêu cầu hs chỉ ra giá trị nội dung ,nghệ thuật của đoạn trích( có thể gọi từ 2 đến 3 em trình bày). *. Ghi nhớ: sgk HS đọc ghi nhớ trong sgk. - Lối vào chỗ ở của vị chúa nhỏ: " Đi trong tối om, qua năm, sáu lần trướng gấm". - Nơi thế tử ngự: đặt sập vàng, cắm nến to trên giá đồng, bày ghế đồng sơn son thiếp vàng, nệm gấm. Ngót nghét chục người đứng hầu chực sau tấm màn che ngang sân, cung nữ xúm xít. Đèn chiếu sáng làm nổi bật màu phấn và màu áo đỏ, hương hoa ngào ngạt. - Chỉ có một ấu chúa, thực chất chỉ là một cậu bé lên 5 tuổi(chưa đến tuổi đi học) mà vây quanh bao nhiêu là vật dụng: gấm vóc, lụa là, vàng ngọc. Tất cả bao chặt lấy một con người. Người thì đông nhưng tát cả đều im lặng nên không khí trở nên lạnh leo, băng giá. Bao trùm lên các mùi phấn son tuy ngào ngạt nhưng thiếu sinh khí. Một cậu bé như Trịnh Cán rất cần ánh nắng, khí trời, vậy mà bị quây tròn, bọc kín trong cái tổ kén vàng son. + Mặc áo đỏ, ngồi trên sập vàng. + Biết khen người giữ phép tắc" ông này lạy khéo". + Đứng dậy cởi áo thì" Tinh khí khô hết, da mặt khô, rốn lồi to, gân thì xanh, chân tay gầy gò... nguyên khí đã hao mòn, thương tổn quá mức... mạch bị tế, sác... âm dương đều bị tổn hại". - Thế tử Cán được miêu tả bằng con mắt nhìn của một vị lang y giỏi bắt mạch, chuẩn bệnh. Tác giả vừa tả, vừa nhận xét khách quan. Thế tử Cán được tái hiện lại thật đáng thương. Tinh khí khô, da mặt khô, toàn những đường nét chết. Hình ảnh thế tử Cán chỉ qua một vài nét miêu tả đã hiện rõ một cơ thể ốm yếu. Bấy nhiêu đã đủ rồi, nhưng đâu chỉ có vậy, trong đơn thuốc tác giả ghi" Sáu mạch tế, sác và vô lực, hữu quan yếu, hữu xích lại càng yếu hơn. Ấy là tì âm hư, vị hoả quá thịnh, không giữ được khí dương, nên âm hoả di càn. Vì vậy, bên ngoài thấy cổ trướng, đó là tượng trưng ngoài thì phù, trong thì trống". Phải chăng cuộc sống vật chất quá đầy đủ, quá mức giàu sang, phú quý nhưng tát cả nội lực bên trong là tinh thần, là ý chí, nghị lực, phẩm chát thì trống rỗng. Qua ngôn ngữ của y học, hình hài tinh khí vẫn là của con người nhưng từng câu, từng chữ có lúc tạo nên nhịp đối xứng" màn che- trướng phủ", với điệp ngữ " quá no... quá ấm". Nhà khoa học kiêm nghệ sĩ đã chỉ đúng cội nguồn căn bệnh Trịnh Cán là cả tập đoàn phong kiến của xã hội Đàng Ngoài ốm yếu không gì cứu vãn nổi. - Khi khám bệnh cho thế tử Cán, thái độ của Lê Hữu Trác diễn biến rất phức tạp. + Một mặt tác giả chỉ ra căn bệnh cụ thể, nguyên nhân của nó, một mặt ngầm phê phán: " Vì thế tử ở trong chốn màn che trướng phủ, ăn quá no,mặc quá ấm nên tạng phủ yếu đi". + Ông rất hiểu căn bệnh của Trịnh Cán, đưa ra những cách chữa hợp lí, thuyết phục nhưng lại sợ chữa có hiệu quả ngay, chúa sẽ tin dùng, bị công danh trói buộc: "Nhưng sợ mình không ở lâu, nếu mình làm có kết quả ngay thì sẽ bị danh lợi ràng buộc, không làm sao về núi được nữa". Để tránh được thì chữa cầm chừng, dùng thuốc vô thưởng vô phạt. Song làm vậy lại trá với y đức, trái với lương tâm, phụ lòng ông cha. Tâm trạng ấy giằng co, xung đột. Đây là ý nghĩ đáng quý: " Cha ông mình đời đời chịu ơn nước, ta phải dốc hết cả lòng thành để nối tiếp cái lòng trung của cha ông mới được". Cuối cùng phẩm chất, lương tâm trung thực của người thầy thuốc đã thắng. Lê Hữu Trác đã gạt sang một bên sở thích riêng của mình đẻ làm tròn trách nhiệm. Khi đã quyết, tác giả thẳng thắn đưa ra lí lẽ để giải thích. Điều đó chứng tỏ tác giả là một thầy thuốc giỏi, có kiến thức sâu rộng, già dặn kinh ngiệm. Ông lấy việc trị bệnh cứu người làm mục đích chính, y đức ấy ai hơn. - Quan sát tỉ mỉ. + Quang cảnh phủ chúa + Nơi thế tử Cán ở, cảnh vật dưới ngòi bút kí sự tự phơi ra. - Ghi chép trung thực, giúp người đọc nhận được cảnh ấy có bàn tay bài trí của giàu sang, quyền chức. + Từ việc ngồi chờ ở phòng trà đến bữa cơm sáng. + Từ việc xem bệnh cho thế tử Cán đến ghi đơn thuốc. - Tất cả không có một chút hư cấu, chỉ thấy hiện thực đời sống cứ được bóc tách dần từng mảng. Người đọc không thể dừng lại ở bất cứ chỗ nào. Cách ghi chép cũng như tài năng quan sát đã tạo được sự tinh tế, sắc sảo ở một vài chi tiết, gây ấn tượng khó quên. + Việc thế tử Cán ngồi trên sập vàng chễm chệ ban một lời khen khi một cụ già quỳ dưới đát lạy bốn lạy"ông này lạy khéo". + Khi đi vào nơi thế tử xem mạch, tác giả chú ý cả chi tiết bên trong cái màn là nơi " Thánh thượng đang ngự ( chỉ chúa Trịnh Sâm) " có mấy người cung nhân đang đứng xúm xít. Đèn sáp chiếu sáng làm nổi màu mặt phấn và màu áo đỏ. Xung quanh lấp lánh, hương hoa ngào ngạt".Chi tiết này khẳng định việc ăn chơi hưởng lạc của nhà chúa tự nó phơi bày ra mồn một. - Đoạn trích vừa mang đậm giá trị hiện thực, vừa thể hiện tính trữ tình. Nó thể hiện sâu sắc vẻ dẹp nhân cách của một thầy thuốc giàu tài năng, mang bản lĩnh vô vi, thích sống gần gũi chan hoà với thiên nhiên, ghẻ lạnh với danh vọng, suốt đời chăm lo giữ gìn y đức của mình. - Bằng tài năng quan sát sự vật, sự việc, cách kể hấp dẫn, Lê Hữu Trác đã góp phần thể hiện vai trò, tác dụng của thể kí đối với hiện thực đời sống. c. Củng cố, luyện tập: 1’ HS nắm được giá trị đoạn trích. d. Hướng dẫn học sinh tự học ở nhà. 1’ HS học bài cũ, soạn văn bản Từ ngôn ngữ chung đến lời nói cá nhân. 4. RÚT KINH NGHIỆM GIỜ DẠY: .