Giáo án Ngữ văn 8 bài 3: Tức nước vỡ bờ (trích "Tắt đèn" - Ngô Tất Tố)

TỨC NƯỚC VỠ BỜ (TRÍCH "TẮT ĐÈN" - NGÔ TẤT TỐ) I. Mục tiêu bài dạy: - Gíup H thấy được sự tàn ác, bất nhân của xã hội PKTD thông qua bộ mặt của hai tên tay sai và phẩm chất cao đẹp của người nông dân, tài năng nghệ thuật của Ngô Tất Tố. - Rèn kỹ năng đọc, cảm nhận, phân tích nhân vật. - Giáo dục H trân trọng vẻ đẹp tâm hồn, phê phán bất công. II. Phương tiện dạy học: - Đọc tóm tắt tiểu thuyết "Tắt đèn" - Ngô Tất Tố. - Soạn bài theo câu hỏi SGK. III. Cách thức tiến hành. - Gợi mở, nêu vấn đề, phân tích, tổng hợp, tích hợp. IV. Tiến trình bài dạy: 1. Ổn định tổ chức lớp. 2. Kiểm tra bài cũ. 1. Em hiểu gì về chú bé Hồng qua đoạn trích "Trong lòng mẹ" - Là 1 chú bé chịu nhiều nỗi đau mất mát, dễ xúc động tinh tế và nhạy cảm, có tình thương yêu vô bờ đối với mẹ. 2. ý nào không nói lên đặc sắc về nghệ thuật của đoạn trích "Trong lòng mẹ" ? A. Giàu chất trữ tình. B. Miêu tả tâm lý nhân vật đặc sắc. C. Sử dụng nt châm biếm. D. Có những h/a so sánh độc đáo. ? Thế nào là tính thống nhất về chủ đề của văn bản ? Làm thế nào để đảm bảo tính thống nhất về c/đề ? 3. Bài mới. * Hoạt động 1: Hướng dẫn H tìm hiểu tác giả, tác phẩm I. Giới tác giả, tác phẩm. GV Hãy giới thiệu vài nét sơ lược về nhà văn Ngô Tất Tố ? 1. Tác giả (1893 - 1954) H - Trình bày SGK GV Ngô Tất Tố là một nhà văn mà còn là một nhà học giả có nhiều công trình khảo cứu có giá trị về triết học và văn học cổ, một nhà báo mang khuynh hướng dân chủ tiến bộ và giàu tính chiến đấu. Năm 1996, ông được nhà nước truy tặng giải thưởng HCM về văn học nghệ thuật. - Ngô Tất Tố là nhà văn là học giả, nhà báo. - Ông được nhà nước truy tặng giải thưởng HCM về văn học nghệ thuật. 2. Tác phẩm GV Em đã đọc tiểu thuyết "Tắt đèn" chưa ? Hãy tóm tắt cốt truyện của cuốn sách ấy ? H - Tắt đèn là tác phẩm tiểu biểu nhất của Ngô Tất Tố và cũng là 1 tác phẩm xuất sắc của dòng văn học h/thực phê phán Việt Nam giai đoạn 1930 - 1945. Được gọi là "một thiên tiểu thuyết có luận đề xã hội hoàn toàn phụng sự dân quê, một áng văn có thể gọi là kiệt tác, tòng lai chưa từng thấy". - Tóm tắt: - Tắt Đèn là tác phẩm xuất sắc của dòng văn học hiện thực phê phán và tiêu biểu nhất của Ngô Tất Tố. GV Truyện kể về làng quê Đông Xá trong những ngày sưu thuế căng thẳng. Bọn hào lí trong làng ra sức đốc thuế lùng sục những người nông dân nghèo thiếu thuế. Gia đình anh Dậu thuộc loại nghèo nhất làng phải chạy vạy từng đồng để có tiền nộp sưu. Anh Dậu đang ốm vẫn bị trói, giải ra đình và bị đánh đập. Chị Dậu vì thế phải theo sự ép buộc khéo của lão Nghị Quế keo kiệt, đành bán đứa con gái 7 tuổi cùng ổ chó mới đẻ và gánh khoai để có tiền nộp đủ suất sưu cho chồng. Không ngờ, bọn hào lí lại bắt chị Dậu phải nộp cả suất sưu của người em chồng đã chết từ năm ngoái. Anh Dậu được tha về nhưng vẫn ốm nặng, sáng hôm sau vừa tỉnh lại, cai lệ và tên đầy tớ của lí trưởng đã xộc đến đòi bắt anh đi. Dù chị Dậu đã cố van xin nhưng bọn chúng không nghe. Tức nước vỡ bờ, chị đã chống trả quyết liệt, quật ngã bọn chúng. Chị bị bắt lên huyện và bị tên tri huyện Tư Ân lợi dùng để giở trò bỉ ổi. Chị kiên quyết cự tuyệt và chạy thoát ra ngoài. Cuối cùng, để có tiền nộp thuế, chị đánh gửi con để lên tỉnh ở vú cho 1 lão quan. Rồi một đêm lão mò vào buồng chị, chị chống trả quyết liệt và chạy ra ngoài trời tối đen như mực. Tắt đèn là một bức tranh chân thực về cuộc sống cùng quẫn của người nông dân bị áp bức, bóc lột trong xã hội cũ, là 1 bản án đanh thép đối với xã hội TDPK bất công tàn ác, là bài ca k/định vẻ đẹp phẩm chất cao quý của người phụ nữ nông dân Việt Nam GV Giới thiệu vị trí của đoạn trích "Tức nước vỡ bờ" ? "Tức nước vỡ bờ" trích trong chương 18 của tác phẩm "Tắt đèn" H - Trình bày SGK * Hoạt động 2: Hướng dẫn đọc, chú thích 3. Đọc và chú thích GV Hướng dẫn H đọc chậm, rõ ràng, chú ý ngữ điệu khi đọc lời thoại. GV phân vai cho H đọc + Vai lẫn chuyện + Vai bà lão hàng xóm. + Vai chị Dậu. + Vai cai lệ và người nhà lí trưởng. GV Trong văn bản có 1 số từ ngữ cũ ít quen thuộc với các em như: sưu, xái, lực điền, hậu cần. Hãy giải thích. H Chú thích SGK: 3,4,6,9,11 GV Tức nước vỡ bờ, theo em thành ngữ ấy nói về điều gì ? Điều ấy được thể hiện trong đoạn trích này ntn ? H - Tức nước vỡ bờ chỉ hiện tượng, trạng thái bên trong bị dồn nén đầy chặt quá đến mức muốn bung ra. - Trong trường hợp này "Tức.......bờ", chỉ việc bị chèn ép, áp bức sẽ khiến người ta phải vùng lên chống đối, phản kháng lại. * Hoạt động 3: Hướng dẫn H phân tích II. Phân tích GV Đoạn trích có những nhân vật nào ? Em có thể phân nhóm các nhân vật ? ai là nhân vật chính ? 1. Kết cấu, bố cục. - Có hai tuyến nhân vật H - Trình bày, GV ghi bảng 2. Phân tích: GV Khi bọn tay sai xông vào nhà chị Dậu, tình thế của chị như thế nào ? a. Nhân vật cai lệ và người nhà lý trưởng H Thảo luận: - Giữ mùa sưu thuế căng thẳng, vì nhà nghèo, chị Dậu đã phải bán con, bán chó, cả gánh khoai để nộp sưu chồng nhưng bọn lí hào bắt nhà chị phải nộp cả suất sưu cho người em chồng chết từ năm ngoái: thành thử anh Dậu vẫn cứ là người thiếu sưu. Bọn chúng xông vào nhà nã thuế chắc chắn sẽ không buông tha anh. - Anh Dậu thì đang ốm đau rề rề, tưởng như đã chết đêm qua giờ đây mới tỉnh. Nhiệm vụ chị Dậu lúc này là bảo vệ chồng khỏi tình thế nguy ngập. GV Tình thế của chị Dậu lúc bấy giờ thật là cùng đường, khốn quẫn, lại thân cô thế cô, bên cạnh người chồng bị đánh trói, ốm thập tử nhất sinh vừa mới tỉnh dạy và hai đứa con nhỏ. Em hiểu cai lệ là người ntn trong xh cũ ? - Xuất hiện trong tình thế cùng đường, khốn quẫn lại thân cô thế cô của chị Dậu H - Viên cai chỉ huy một lớp tính lệ ở nông thôn trước cách mạng tháng 8, thg được bọn quan lại cho phép sử dụng bạo lực để bức ép người dân theo lệnh của chính quyền. GV Hắn x/hiện ở làng Đông xá với nhiệm vụ thúc sưu. Em hiểu thế nào là thuế sưu ? H - Thứ thuế nộp bằng tiền mà người đàn ông là dân thương từ 18- 60 tuổi hàng năm phải nộp cho Nhà nước PKTD. Sưu còn có nghĩa là công việc nặng nhọc mà người dân đinh phải làm cho Nhà nước trong xã hội. GV Em thấy thực trạng xã hội lúc bấy giờ ntn khi gia đình anh Dậu phải đóng suất sưu cho người em đã qua đời từ năm ngoái. H - Xã hội tàn nhẫn, bất công, không có luật lệ GV H/a tên cai lệ đã được nhà văn khắc hoạ qua những chi tiết nào ? (Cử chỉ, h/động, lời nói) H - Thái độ hống hách của kẻ chuyên đi bắt bớ đánh đập người dân: Gõ đầu roi xuống đất, thét, trơn ngược hai mắt, hầm hè. - Ngôn ngữ lời nói hách dịch, vô văn hoá của kẻ ác ôn. + Thằng kia ông tg mày chết đêm qua còn sống đấy à ? + Mày định nói cho cha mày nghe đấy à ? + Ông sẽ dỡ cả nhà mày đi, chửi mắng thôi à ?... - Hành động vũ phu côn đồ: + Dùng dùng cai lệ giật phắc cái thừng trong tay anh này và chạy sầm sập đến chỗ anh Dậu. + Vừa nói hắn vừa bịch luôn vào ngực chị Dậu mấy cái. + Tát vào mặt chị một cái đánh bốp - Thái độ hống hách của kẻ chuyên đi bắt bớ, đánh người - Lời văn hách dịch, vô văn hoá của kẻ ác ôn - Hành động vũ phu côn đồ. GV Những chi tiết ấy đã lột tả b/chất gì của tên cai lệ ? Hãy phân tích H - Là tên tay sai chuyên nghiệp, tiêu biểu trọn vẹn nhất cho hạng tay sai, là công cụ bằng sắt đắc lực cho trật tự xã hội tàn bạo ấy. Đánh trơi là nghề của hắn và được hắn làm với 1 kỹ thuật thành thạo và say mê. Hắn hung dữ, sẵn sàng gây tội ác mà không hề chùn tay, cũng không hề bị ngăn chặn vì hắn đại diện cho nhà nước và nhân danh phép nước để hành động. Với hắn không còn tính người, mà chỉ có bắt bớ đánh trói người vô tội vạ, để vừa lòng quan thầy và để thoả mãn tính thú của kẻ chuyên đi tìm sự sung sướng trên nỗi khổ đau của người khác. - Tính cách hung bạo dã thú của cai lệ được thể hiện thật đậm nét và nhất quan. Từ cử chỉ h/động đều thô bạo, đến ngôn ngữ không phải là ng của con người, hắn chỉ biết quát thét...giống như tiếng gầm rít của thú dữ và không có k/năng nghe tiếng nói của đồng loại vì thế hắn đã bỏ ngoài tai mọi lời van xin trình bày tha thiết có tình có lí của chị Dậu và đáp lại những lời chửi thô tục, những hành động đểu cáng, hung hãm táng tận lương tâm tới rợn người. - Là tên tay sai chuyên nghiệp, là công cụ đắc lực cho trật tự xã hội thực dân PK tàn bạo hung bạo dã thú sẵn sàng gây tội ác không chút tính người. GV Qua tên cai lệ và bọn thuộc hạ, chúng ta hiểu gì về b/c của xã hội cũ ? H - Tuy chỉ xuất hiện trong đoạn văn ngắn nhưng cai lệ được khắc hoạ hết sức nổi bật, có giá trị điển hình rõ rệt. Cai lệ là một trong những hiện thân sinh động của trật tự TDPK đương thời. Đó là một xã hội đầy rẫy bất công và sự tàn ác, một xã hội có thế gieo tai hoạ xuống cho người lương thiện bất kì khi nào, một xã hội tồn tại trên cơ sở của các lí lẽ và h/động của kẻ bạo ngược Là h/thân sinh động của trật tự xã hội TDPK tàn ác, bất công GV Cho H nhắc lại tình thế của chị Dậu khi cai lệ và người nhà lí trưởng xông vào nhà thúc sưu ? 2. Nhân vật chị Dậu H - Chị vừa rón rén bưng bát cháo lên cho anh Dậu và hồi hộp chờ xem chồng ăn có ngon miệng không. Vừa thấy bọn chúng anh Dậu ốm yếu vì quá khiếp đảm đã lăn đùng không nói được câu gì. Lúc này tính mạng của anh Dậu phụ thuộc vào sự đối phó của chị GV Chị Dậu đã đối phó với bọn tay sai để bảo vệ chồng ntn? H - Lúc đầu tha thiết van xin tên cai lệ Vùng dậy quật ngã tên cai lệ GV Chị lại phải tha thiết van xin như thế nào ? H - Mặc cho những lời quát tháo, mắng chửi tàn bạo của hai tên tay sai trút xuống đầu, chị vẫn một mực van xin chúng. Chị run run nói với chúng bằng những lời nhũn nhặn lễ phép khiêm nhường với lối xưng hô hạ mình (cháu- ông) Cho đến khi cai lệ chạy sầm sập đến định trói anh Dậu, chị xám mặt chạy đến đỡ lấy tay hắn và thiết tha van xin: Cháu van ông...tha cho" - Chị Dậu nhẫn nhục lễ phép cố van xin thiết tha đến mức tự hạ mình GV Vì sao chị Dậu lại nhẫn nhục lễ phép thiết tha van xin như vậy ? Có phải chị là người yếu đuối nhút nhát c ? H - Vì bọn tay sai hung hãn đang nhân danh phép nước để ra tay còn chồng chị là kẻ cùng đinh có tội, bởi thương chồng nhất là lúc này đang đau ốm chị đã cố thiết tha van xin để chồng khỏi bị đánh trói. - Vả lại kinh nghiệm lâu đời đã thành bản năng của người nông dân thấp cổ bé họng biết rõ thân phận của mình, cùng với bản tính mộc mạc, quen nhẫn nhục chị chỉ biết van xin lễ phép, cố khơi gợi từ tâm và lương tri của cai lệ Tấm lòng thương chồng bản tính mộc mạc, nhẫn nhục, dịu dàng cả trong thù ghét để cố khơi gợi từ tâm và lương tri của cai lệ GV Nhưng tên cai lệ chẳng thèm nghe lấy nửa lời, xông vào trói anh Dậu và bịch vào ngực chị, dường như không chịu được nữa chị đã cự lại. Chị đã cự lại ntn ? H - Cai lệ đánh chị và sấn đến trói anh Dậu: Tức quá chị đã cự lại bằng lí lẽ: Chồng tôi đau ốm, ông ...." - Cai lệ tát vào mặt chị, nháy vào cạnh anh Dậu: Chị nghiến hai hàm răng "Mày trói chồng...." - Người nhà lí trưởng bước đến giơ gậy chực đánh chị Dậu: Chị Dậu túm tóc hắn, lẳng cho 1 cái ngã nhào ra thềm GV Trong những hành động vùng lên "tức nước vỡ bờ" em thấy chi tiết nào có ý nghĩa nhất ? Vì sao. H - Tự bộc lộ GV Theo em sự thay đổi thái độ của chị Dậu có được miêu tả chân thực, có hợp lí không ? Hãy phân tích. H - Diễn biến tâm lý được nhà văn miêu tả chân thực, phù hợp với sự phát triển tự nhiên và biện chứng của t/cách nhân vật. + Hai tên tay sai càng vũ phu, thô bạo thì sự phản ứng chị Dậu càng mạnh mẽ quyết liệt, điều đó được thể hiện trong ngôn ngữ, hoạt động của chị. . Lần cự lại đầu tiên xưng hô đã khác trước tuy vẫn gọi cai lệ là ông nhưng đã xưng tôi một cách ngang hàng, bình đẳng tố cáo bọn tay sai. . Đến lần phản ứng quyết liệt theo, cùng với hành động nghiến hai hàm răng, cách xưng hô đã thay đổi: chị đã đứng trên kẻ thù khi gọi tên cai lệ là mày và tự xưng là bà. Bộc lộ rõ sự căm giận và khinh bỉ cao độ đồng thời thể hiện sức mạnh của người nông dân bị áp bức đã vùng lên. . Ngùn ngụt căm phẫn chị đã quật ngã hai tên tay sai. Vừa ra tay chị đã nhanh chóng biến hai tay sai hung hãn đầy mình thành kẻ thạm bại xấu xí, tả tơi. - Cự lại bọn tay sai. + Bằng lí xưng tôi - một cách ngang hàng đanh thép tố cáo bọn tay sai + Bằng hành động ghiến hai hàm răng, thay đổi xưng hô tự xưng là bà bộc lộ sự căm giận và khinh bỉ cao độ đồng thời khẳng định tư thế đứng trên đầu kẻ thù và sức mạnh của người nông dân bị áp bức đã vùng nên . Ngùn ngụt căm phẫn chị đã quật ngã hai tên tay sai như 1 sự tất yếu. GV Trước là một chị Dậu nhẫn nhục chịu đựng, van xin: sau là 1 chị Dậu căm thù, quyết liệt, vùng lên mạnh mẽ. Như vậy có gì mâu thuẫn trong tính cách của nhân vật không? H - Không có gì mâu thuẫn trong t/c của nhân vật, đây mới chính là sự phát triển tự nhiên của 1 tính cách thống nhất. Tất cả đều có nguồn gốc sâu xa từ lòng thương yêu chồng của chị. + Trước nhất là nhẫn nhục van xin để chồng khỏi bị đánh trói. Sau là vùng lên chống lại kẻ thù để bảo vệ chồng khi chị biết rằng không thể nào van xin được nữa và bản thân cũng bị chúng đánh đập thô bạo. Giai đoạn sau chỉ là sự nối tiếp của giai đoạn trước. Từ lòng thương chồng chị đã có sức mạnh quật ngã hai tên tay sai. Sự của 1 tính cách thống nhất GV Nhà văn đã sử dụng các biện pháp nt gì để khắc hoạ nhân vật chị Dậu ? H - Tác giả đã lựa chọn kết hợp các chi tiết điển hình về cử chỉ, lời nói, hành động, kết hợp miêu tả, biểu cảm khi tự sự. GV Qua những điều phân tích h/a, cho thấy chị Dậu là người phụ nữ ntn ? GV nói thêm: Hành động của chị Dậu chỉ là bột phát về căn bản chưa giải quyết được gì (Chỉ 1 lúc sau cả nhà chị bị trói, điệu ra đình). Nhưng có thể tin rằng khi có a/sáng CM rọi tới, chị sẽ là người đi hàng đầu trong cuộc đấu tranh. - Với các chi tiết chọn lọc điển hình về cử chỉ, lời nói, hành động chị Dậu là một phục nữ nông dân hết mực yêu thương chồng con, mộc mạc khiêm nhường, biết nhẫn nhục chịu đựng có một sức sống mạnh mẽ, một tinh thần phóng khoáng, tiềm tàng. GV Qua h/a chị Dậu, em hiểu gì về thái độ và t/cảm của nhà văn ? H Nhà văn ca ngợi, đứng về phía người phụ nữ nông dân. H/a he, đồng tính trước cái ác và sự bất công bị trừng trị dù chỉ là nhất thời và tự phát, lên án xã hội thống trị bất công... GV Vậy theo em, đặt tên văn bản là "tức nước vỡ bờ" có thoả đáng không ? Vì sao ? H - Thoả đáng vì đoạn trích đã làm toát lên 1 hiện thực "tức nước vỡ bờ" có áp bức t/yếu phải có đấu tranh, mà còn toát lên 1 chân lý: con đường sống của g/c bj áp bức chỉ có hể là con đường đấu tranh để tự giải phóng. Nếu không quá lời nói rằng "tức nước vỡ bờ" là cảnh đã dự báo cơn bão táp quần chúng nhân dân nổi dậy sau này. * Hướng dẫn H tổng kết III. Tổng kết GV Nêu giá trị nội dung nt đặc sắc của truyện ? 1. Nội dung H - Trình bày : ghi nhớ SGK - GV đánh giá, bổ sung - Đọc to ghi nhớ SGK 2. Nghệ thuật - Khắc hoạ nhân vật rõ nét t/c điển hình tự nhiên chân thực. - Ngòi bút miêu tả sống động. - Ngôn ngữ kể chuyện và đối thoại n/v bình dị, sinh động. 3. Ghi nhớ * Hoạt động 4: Luyện tập IV. Luyện tập * Câu 6: SGK. - Xui người nông dân nổi loạn là tiếp thêm sức mạnh cho người nông dân để họ vùng lên chống lại áp bức bóc lột của chế độ TDPK, như vậy phải cho họ thấy được bộ mặt thật của bọn người đại diện cho chế độ đó cũng như sức mạnh của người nông dân. - Tức nước vỡ bờ đã cho họ thấy rõ hai điều đó. + Cai lệ: tàn bạo vô nhân tính... + Chị Dậu: Sức mạnh tiềm tàng....đánh ngã kẻ thù. 4. Củng cố nội dung bài học: - Theo em, vì sao chị Dậu được gọi là điển hình về người nông dân Việt Nam trước CM tháng 8. A. Vì chị Dậu là người nông dân khổ nhất từ trước tới nay. B. Vì chị Dậu là phụ nữ nd mạnh mẽ nhất. C. Vì chị là người phụ nữ nông dân chịu nhiều đau khổ, nhưng vẫn giữ được phẩm chất cao đẹp. D. Vì chị là người phụ nữ nông dân luôn nhịn nhục trước áp bức của bọn TDPK. 5. Hướng dẫn học bài. - Đọc lại đoạn trích. Học theo phân tích. - Hoàn thành bài tập. - Soạn bài: Xây dựng đoạn văn trong văn bản. V. Rút kinh nghiệm. - Khi phân tích phần 1: - Cai lệ là người ntn trong xã hội cũ, xuất hiện ở làng đông xá để làm gì ? Xuất hiện trong tình thế của chị Dậu ntn ? H/a cai lệ được khắc hoạ ntn ? Bản chất ? xã hội lúc bấy giờ. Phần ghi bảng cần ngắn gọn hơn để tiết kiệm thời gian và phân bố thời gian cho cân đối. - Cần nhắc nhở H đọc bài tốt hơn.