Giáo trình Các con vật (Bản mới)

Rêët tiïëc lâ tưi chûa cố dõp àïën tẩi chưỵ xem tûúâng têån. Hâ Nưåi 26-11-1976 - 5-11- 77 Bưí sung. Àêìu muâa mûa nùm 1980, tưi cố ài cuâng anh Nguyïỵn Vùn Bưỵng, Nguyïn Ngổc vâ mưåt sưë anh em àïën xem chưỵ nuưi cấ sêëu cuãa bổn cuãa bổn Pưn-pưët Iïng-xary úã Xiïm Rïåp (Cam- puchia). Tưi nối chưỵ vị gổi hưì khưng àuáng mâ gổi chuưìng cuäng khưng àuáng. Àõa àiïím khưng xa thânh phưë lùỉm. Mưåt khoẫng àêët rưång, râo sùỉt bao quanh, cao quấ àêìu ngûúâi. Cố vâi cêy bống mất - to khoẫng vông tay ưm - che nùỉng cho nhûäng con cấ sêëu bô nùçm trïn cẩn. Hai bưìn nûúác to xêy xi mùng, sêu trïn 1 mết, àïí cấ sêëu xuưëng trêìm mịnh. Bïn trïn, cố sân gưỵ rưång, lïn àố bùçng mưåt chiïëc cêìu cao, têët cẫ àïìu bao lan can sùỉt. Àố lâ núi bổn Ang-ka, vâ sơ quan ngưìi uưëng rûúåu, xem cấ sêëu ùn thõt trễ con. Theo lúâi ngûúâi àûa àûúâng, thị: "Trễ em bõ chùåt ra tûâng khuác, vêët xuưëng cho cấ sêëu tranh nhau àúáp. Àưi khi chuáng thẫ mưåt em bế sưëng vâo àố, cho cấ sêëu àuưíi bùỉt. Vâ chuáng ngưìi uưëng rûúåu, cûúâi ha hẫ giûäa tiïëng thết kinh hoâng, tiïëng kïu khốc cuãa cấc em bế, tiïëng phêìm phêåp cuãa hâm rùng cấ sêëu tấp ngûúâi... Khoẫng trïn dûúái 100 cấ sêëu to, bế àuã cúä thêëy côn tẩi àố. Àêìu thấng 3-1982 anh Hoâng Ngổc Hiïën ài Têy Nguyïn vïì, kïí cho tưi nghe: "Xậ Àưìng Nai Thûúång huyïån Àa Hoai (Lêm Àưìng) cố hai bâu cấ sêëu, mưåt úã bïn nây sưng mưåt úã bïn kia sưng Àưìng Nai. Bâu cấ sêëu dûúái chên nuái Bưët Dẩ Mưn ban àïm lia àên pin, mùỉt cấ sêëu bùỉt àên nom nhû mưåt trúâi sao mổc trïn mùåt nûúác. Bâu nây rưång khoẫng 15 hếc-ta, cố nhûäng cấ sêëu mể nùång hâng tẩ nùçm im lịm àêu àố dûúái àấy sêu. Mùåt bâu nưíi àen nhûäng PHẨM HƯÍ 50 bêìy sêëu con, xûúng xêíu nhû nhûäng côn kyâ nhưng nùçm gấc àêìu lïn nhau, bêët àưång... úã àêy, ngûúâi ta àấnh bùỉt àûúåc cấ sêëu cúä 50 kg lâ thûúâng". CẤC CON VÊÅT 51 NGÛÅA THÊÌN Nhâ thú Tưë Hûäu viïët: "Ta nhû thuúã xûa Phuâ Àưíng - Vuåt àûáng lïn àấnh àuưíi giùåc OEn - ẩûác nhên dên khỗe nhû ngûåa sùỉt - Chđ cùm thuâ rên thếp lâm roi - Lûãa chiïën àêëu ta phun vâo mùåt - Luä sất nhên cûúáp nûúác hẩi nôi...". Con ngûåa sùỉt thêìn kyâ, àúâi vua Huâng thûá 6, chuáng ta àậ nghe ưng bâ kïí, tûâ khi chuáng ta chûa cùỉp sấch àïën trûúâng. Tưi cuäng chõu khố àổc sấch, tĩ mêín tra cûáu, mâ Àưng Têy kim cưí chûa hïì thêëy cố con ngûåa nâo - Têët nhiïn lâ ngûåa thêìn thoẩi - "Ngon" nhû con ngûåa Giống (cuäng cố ngûúâi gổi lâ Dống) cuãa ta. ... Vố ngûåa phi nhû bay Ngûåa hđ rung cânh lấ Giố cất nưíi muâ trúâi Nuái giêåt mịnh rẩn àấ Kiïëm vung lôe chúáp sêëm ẩấng trong tay tûúáng thêìn Mưåt nûúác phi ba dùåm Àấnh túi búâi giùåc OEn. Nhû vêåy lâ nhâ thú Huy Cêån àậ nối hïët vïì con ngûåa nây rưìi, vâ cấc bẩn cuäng àậ biïët rưìi, nïn tưi xin phếp chùèng cêìn phẫi tấn thïm. Àêëy lâ ngûåa sùỉt úã ta. Phûúng Àưng côn cố ngûåa àêët úã Tâu. Truyïån Tâu kïí, àúâi Nam Tưëng (1127-1279) thấi tûã Triïåu Cêëu, con thûá 9 cuãa vua Huy Tưng bõ rúå Kim bùỉt àem vï ì Phiïn Quưëc, nhûng trưën àûúåc vïì Nam, bay ngûåa qua sưng Dûúng Tûã (Huyïìn thoẩi àïí tuyïn truyïìn thuúã êëy, rùçng ưng cố bấ linh phuâ trúå) Nïn múái cố tđch "Nï mậ àưå khûúng vûúng". Con ngûåa ưng cûúäi bay qua sưng Hoâng Hâ, qua rưìi thị rậ rúát rúi thânh àêët cuåc vị lâ ngûåa àùỉp bùçng àêët sết thúâ trong miïëu, nhúâ phếp linh biïën ra thêìn mậ àưå ưng qua sưng lúán... Phûúng Têy, lûâng danh lâ con Pï-ga-zú (Pegase) cuãa Hy Lẩp. Con nây xuêët ra tûâ àêìu cuãa Mï-àuy-zú (Mếduse) (tûåa nhû rưìng xanh xuêët ra tûâ àêìu Cấp Tư Vùn, cổp trùỉng xuêët ra tûâ àêìu Tiïët Nhên Quyá, nhûng trûúâng húåp nây ngûåa khưng phẫi lâ tûúáng tinh) Pï ga-zú trûúác khi kïët giao vúái Thi thêìn (Muse) vâ nêng têm hưìn cấc thi nhên lïn àĩnh cao tûúãng tûúång, lâ mưåt con ngûåa hung hùng. Trong thêìn phẫ Hï-zi-ưët (Hếsiode) chđnh nố lâ kễ trao ấnh chúáp cho thêìn Zúát (Zeus)... Àưëi vúái ngûúâi Hy Lẩp xûa, ngûåa lâ con vêåt suãng ấi cuãa thấnh thêìn vâ ngûúâi. Hổ cố vư sưë huyïìn thoẩi vïì ngûåa. Duâ tûúãng tûúång cuãa hổ cố nhiïìu kiïíu khấc nhau, nhûng têët cẫ àïìu àưìng nhêët mưåt quan àiïím. Con ngûåa lâ biïíu tûúång cuãa sûå chuyïín àưång tuyïåt vúâi. Hổ coi àố lâ mưåt yïëu tưë êm nhẩc. Côn lâ nguưìn gưëc thêìn linh, con cuãa hai võ thêìn lúán Pư-zï-i-àưng PHẨM HƯÍ 52 (Posếidon) vâ Àï-mï-tï (Dếmếtế). Con ngûåa àêìu tiïn lâ A-ri-ưng (Arion) (vïì sau mưåt nhẩc sơ àậ mang tïn àố). Hịnh ẫnh ngûåa côn dânh riïng cho Thêìn Biïín. Trong thêìn thoẩi Hy Lẩp, ngûåa lâ biïíu tûúång cuãa sống bẩc àêìu, cuãa nhûäng lân sống luưn luưn chuyïín àưång. Theo tinh thêìn ngûúâi Hy Lẩp, ngûåa khưng phẫi chĩ sưëng úã dûúng gian, mâ chuáng côn lâ con vêåt cuãa cội hû vư. Chuáng kếo chiïëc xe cuãa Pï-zï-i àưng vûúåt cấc àẩi dûúng quẩt cấnh bay lïn khưng trung nhû ngûúâi anh em cuãa chuáng lâ Pï-ga-zú... Tûâ Hư-me- rú (Homêre) àẩi thi hâo thúâi Hy Lẩp cưí (mêët 850 nùm trûúác cưng nguyïn), ngûåa àûúåc gùỉn liïìn vúái nhûäng trang vộ tûúáng anh huâng. Nhûäng con "anh chõ bûå" trong bổn chuáng, khưng phẫi lâ ngûåa thûúâng, mâ lâ nhûäng con vêåt linh diïåu àûúåc cấc thêìn ban. Thûúâng thûúâng lâ ngûåa cố cấnh, àưi khi nối àûúåc tiïëng ngûúâi. * Lưå trịnh cuãa ngûåa Mûúâi hai kiïíu xûúng hốa thẩch xïëp theo niïn àẩi cho ta cẫm giấc rộ râng vïì hịnh dấng liïn hïå cuãa sûå phất triïín tûâ thư sú àïën hoân chĩnh. Tuy nhiïn, vêỵn chûa tịm àûúåc hịnh dấng cuãa con ngûåa nguyïn cưí àêìu tiïn. Ngûúâi ta giẫ àõnh rùçng tưí tiïn cuãa loâi ngûåa àïìu cố 5 ngốn úã mưỵi chên, cuäng nhû ưng bâ cấc loâi cố vuá khấc. Àúâi con chấu lâ -ư-hip-put (ếo- hippus) - dõch tûâ tiïëng cưí Hy Lẩp cố nghơa lâ "bịnh minh cuãa loâi ngûåa" hay "giưëng khúãi àêìu cuãa loâi ngûåa" hịnh vốc khưng lúán hún con chố nhâ bao nhiïu, hậy côn 4 ngốn úã hai chên trûúác vâ 3 ngốn úã hai chên sau - dêëu hiïåu cuãa sûå tiïën hốa, búãi vị loâi ngûåa phất triïín vâ cao dêìn lïn, trong khi àố cấc ngốn chên chóỉt lẩi. Mưåt loẩi ngûåa nûäa lúán hún, tûác lâ giưëng s-rư-hip-puát (Orohippus) nghơa lâ "ranh giúái loâi ngûåa" hay "gêìn nhû ngûåa". Trong thúâi kyâ s-li-gư xïn cố giưëng Mï dư hip puát (Mếsohippus) nghơa lâ ngûåa trung gian, nối khấc ài lâ "dẩng trung gian cuãa ngûåa" to bùçng con chố bếc-giï hiïån nay. Giưëng Mï-ri- hip-puát (Mếrryhippus) nghơa lâ ngûåa àậ hịnh thânh, giưëng nhû con ngûåa to hiïån nay. Con ngûåa giúâ àêy, mưỵi chên àïìu chĩ cố mưåt ngốn, tiïu biïíu cao nhêët cho quấ trịnh tiïën hốa àố. Búãi khi chẩy, nố tûåa vâo ngốn giûäa, riïng chĩ cố ngốn àố côn lẩi, chuáng ta quen gổi ngốn àố lâ "mống" ngûåa. Quấ trịnh àố, àẩt àûúåc phẫi trẫi qua 50-52 triïåu nùm, àậ hịnh thânh nhûäng àùåc àiïím vïì cêëu tẩo cú thïí, kđch thûúác tùng dêìn vâ do sûå biïën àưíi dêìn dêìn tûâ 5 ngốn àïën 1 ngốn chên nïn con vêåt chẩy câng nhanh hún. Ngûúâi ta cuäng àưìng yá trïn àiïím nây, lâ ngûåa vưën xuêët xûá tûâ chêu Myä. Hốa thẩch hổ ngûåa cưí nhêët àậ tịm thêëy úã vuâng Têy - Bùỉc luåc àõa nây, trong nhûäng nghơa àõa thiïn nhiïn vâo thïë -ư-xïn. ẩau àố đt lêu, dûúâng nhû trïn vuâng àêët phđa chêu êu cuäng cố rêët nhiïìu con giưëng CẤC CON VÊÅT 53 nhû ngûåa. úã Phấp, úã Anh (àậ tịm thêëy vư sưë xûúng, thuưåc hổ ngûåa, phêìn nhiïìu lâ chên cố 3 ngốn. Con Pa lï ư tï rum (Palếotếrum) "thuá cưí" (Pa-lï-ư: cưí, Tï-rum: thuá) tịm thêëy úã Paris trong mỗ thẩch cao khu Mưng-mấc (Montmartre) thên hịnh cao lúán nhû mưåt con tï giấc. Nhûng nhûäng cuưåc àẫo lưån vïì àõa lyá àậ dêỵn àïën kïët thuác thï thẫm cho tưí tiïn con ngûåa chêu êu: àêìu s-li-gư xïn thúâi kyâ thûá hai cuãa kyã Àïå tam toân thïí àïìu tuyïåt diïåu trïn vuâng luåc àõa chêu êu hiïån thúâi. Trïn qụ hûúng chêu Myä, nhûäng con hổ ngûåa côn mưåt giưëng tưìn tẩi. Thên hịnh tưët àểp hún, sưë rùng tùng lïn, àưëi vúái loâi cố vuá, àêy lâ dêëu hiïåu cuãa sûå tiïën hốa. Chuáng nư rúän tûâng àân lúán trïn nhûäng àưìng cỗ Bùỉc Myä vâ àïën khi àêët trưìi lïn nưëi liïìn luåc àõa Nam Myä, chuáng trân xuưëng khùỉp luåc àõa phûúng Nam. Nhûäng àân khấc vûúåt qua lûúäi àêët, bêy giúâ lâ biïín Bï-rinh (Bhering) tûâ A-lất- xka (Alaska) tiïën vïì Xi-bï-ri. Chuáng dong ruưíi khùỉp chêu ấ, vâ mưåt lêìn nûäa lẩi àïën chêu êu vâo sú kyâ àẩi bùng hâ Pú-lï-i-xtư-xïn (Plếistocêne). Viïỵn trịnh xuyïn cấc thẫo nguyïn mïnh mưng phûúng Bùỉc àậ rên chuáng trúã nïn dây dẩn, àûúng nưíi mổi khđ hêåu khùỉc nghiïåt, tẩo nïn mưåt giưëng ngûåa thđch nghi vúái àêët trúâi giấ lẩnh nhêët. úã chêu Myä, ngûúåc lẩi, ngûåa àậ lêm vâo bûúác suy tân. úã phûúng Bùỉc cuäng nhû phûúng Nam luåc àõa Têy bấn cêìu nây, ngûåa àậ hoân toân biïën mêët (vị mưåt nẩn dõch lúán bđ êín, mâ ngây nay khoa hổc côn chûa tịm ra do vi khuêín nâo) vâ hưìi ûác vïì chuáng cuäng bõ hoân toân xốa sẩch, cho àïën khi chêu Myä àûúåc khấm phấ, con ngûúâi úã àêy múái biïët con ngûåa lâ con gị. * Àiïím qua tđnh chêët lúåi hẩi cuãa mưåt vâi giưëng ngûåa Xûa nay, trïn thïë giúái àûáng vâo hâng "anh chõ" phẫi kïí ngûåa Hung-nư, ngûåa ẫ-rêåp, ngûåa Mưng Cưí vâ ngûåa "Bùỉc Thẫo" cuãa bổn hiïåp sơ chêu êu. Nhûng gị thị gị, àưëi vúái ngûúâi phûúng Àưng chuáng ta "Bẩch mậ" lâ con ngûåa luác nâo cuäng àûúåc coi trổng. Nối sú vïì con nây trûúác àậ. * Bẩch Mậ Bẩch mậ - ngûåa trùỉng - ngûåa kim. Cuäng lâ nố cẫ, tuây núi gổi. Cố lệ mâu trùỉng àûúåc coi lâ mâu thanh khiïët biïíu hiïån cuãa sûå trùỉng trong, cao quyá nhêët chùng? Xûa úã ta, thđ sinh àưỵ trẩng xong, àûúåc vua ban ấo mậo vâ cho cúäi ngûåa xem hoa vûúân thûúång uyïín trûúác khi bấi tưí vinh quy. Bao giúâ Trẩng cuäng cúäi ngûåa trùỉng. Cho nïn vïì sau ngûúâi ta gổi ngûåa trùỉng lâ Mậ Trẩng nguyïn (Phong tuåc Viïåt). Àïìn Bẩch Mậ úã phưë Hâng Buưìm hiïån nay, thúâ thêìn Tư Lõch lâ thânh hoâng cuãa Hâ Nưåi, tûác lâ thânh hoâng cuãa kinh àư, thânh hoâng cẫ nûúác. Tûúng truyïìn àïìn xêy PHẨM HƯÍ 54 xong, cố mưåt ngûåa trùỉng àểp hiïån lïn ài xung quanh rưìi biïën mêët. Theo vïët vố ngûåa, thêëy xuưëng sưng Tư Lõch. Hịnh ẫnh àểp àệ vâ hâo huâng nhêët cuãa ngûúâi chiïën sơ xưng pha chiïën trûúâng thúâi xû a, cuäng àûúåc mư tẫ vúái mưåt con ngûåa trùỉng. ấo châng àỗ tûåa rấng pha Ngûåa châng sùỉc trùỉng nhû lâ tuyïët in. (Chinh phuå ngêm) úã chêu êu, Na-pư-lï-ưng, võ hoâng àïë lûâng danh mưåt thuúã, bao giúâ cuäng xuêët hiïån trïn lûng ngûåa trùỉng. Àúâi Tam quưëc bïn Tâu, tđch "Àâo viïn kïët nghơa": Lûu Bõ, Quan Cưng, Trûúng Phi cuäng "ẩất bẩch mậ tïë thiïn - Tru hùỉc ngûu tïë àõa" giïët ngûåa trùỉng cuáng trúâi, diïåt trêu àen cuáng àêët... Ngûúåc lïn xa nûäa, vâo thúâi Àûúâng, Trêìn Huyïìn Trang ài tûâ Àưng Àưå sang Têy Phûúng (êën Àưå) thĩnh kinh, truyïån Têy du diïỵn nghơa cuãa Ngư Thûâa OEn kïí lâ "Thêìy àậ cûúäi mưåt con ngûåa trùỉng". Tấc giẫ côn thêìn thoẩi hốa lâ con ngûåa àố lâ "Con Tiïíu Long, dûúái suưëi oeng ẩêìu nhẫy lïn ùn mêët ngûåa cuãa Àûúâng Tùng, Tưn Hânh Giẫ vấc thiïët bẫng truy nậ, thị ra Tiïíu Long vưën lâ thấi tûã con Long Vûúng Ngao Thuêån phẩm tưåi bõ àây, àang chúâ Àûúâng Tùng àïën àïí biïën thânh ngûåa bấu chúã ngûúâi ài Thiïn Truác". Truyïån Tâu côn kïí luác Nhẩc Phi úã nhâ bưë vúå, nghe tiïëng ngûåa hđ ngoâi chuưìng àậ biïët àố lâ con ngûåa giỗi. Con nây dûä khưng ai trõ nưíi, chĩ cố Nhẩc Phi múái "khiïën" àûúåc nố. Àố lâ mưåt con ngûåa: Tûâ àêìu chđ àuưi toân mưåt mâu trùỉng va â tûâ mống cùèng àïën lûng mưỵi mưỵi àïìu khưng chï àûúåc. Àêìu nhỗ nhû àêìu thỗ, tai bế, mống trôn, àuưi thanh, hưng rưång, mùỉt trôn nhû luåc lẩc, nhêët lâ vễ lanh lúåi thưng minh thị khưng ngûåa nâo bị kõp". Nhû vêåy, theo ngûúâi Tâu xûa, mưåt con ngûåa giỗi vâ quyá phẫi cố àêìy àuã cấc chuêín nhû trïn, mâ côn phẫi toân mâu trùỉng nûäa thị múái tuyïåt hẫo. Nhên nối ngûåa khưn, ngûåa thưng minh, cuäng xin nhùỉc qua ba con mâ tưi cho lâ àấng lûu yá: 1- Con "Nhêåt Nguyïåt Tiïu ẩûúng Mậ" trong tđch "Hoa Lûu Hûúáng Bùỉc". Àố lâ con ngûåa quyá cuãa Àẩi Khấnh Lûúng Vûúng bïn Tiïu Bang bõ Mẩnh Lûúng trưåm vïì Àẩi Tưëng. Tiïu ẩûúng nhúá nûúác cuä, cûá ngố vïì phûúng Bùỉc mâ hđ hoâi, bỗ ùn bỗ uưëng, nhõn àối 7 ngây rưìi chïët. Do àố cố cêu "Hưì mậ tï Bùỉc phong - Viïåt àiïíu sâo Nam chi" mâ ta hay nối "Chim Viïåt cânh Nam, ngûåa Hưì giố Bùỉc". Nố lâ con ngûåa nây. 2- Con "Xđch Thưë" cuãa Quan Vên Trûúâng. Nhúâ nố mâ Quan mưåt ngây ruưíi dong nghịn dùåm vûúåt nùm ẫi chếm àêìu sấu tûúáng nhû trúã tay... Trẫm Nhan Lûúng, tru Vùn Xuá hai chiïën cưng bêët huã cuäng nhúâ cố con ngûåa nây. Khi úã cuâng Tâo, Tâo muưën mua chuưåc, cêëp myä nûä, bẩc vâng gị Quan cuäng khưng mâng. Tâo ban Xđch Thưë. Quan suåp lẩy: "Tûâ àêëy chuyïån thiïn lyá têìm huynh CẤC CON VÊÅT 55 khưng khố nûäa". Tâo ùn nùn thị sûå àậ rưìi. Vïì sau, Quan "quy thêìn" - chïët trêån rưìi - con Xđch Thưë bỗ cỗ, chïët theo chuã. 3- Con "s Chuây" cuãa Nguyïỵn Hûäu Cêìu. Cêìu cố tiïëng lâ Hẩng Vộ Viïåt Nam , mưåt thuã lơnh nưng dên thúâi Lï - Trõnh. Chuây theo Cêìu tûâ luác múái nưíi quên vâ àậ ài khùỉp cấc vuâng Àưng Triïìu, Chđ Linh, Hẫi Dûúng, Thấi Bịnh, Nghïå An. sûã ta cố ghi : "Khi Cêìu chïët úã Thùng Long, ngûåa nhõn ùn chïët theo chuã". Ngây xûa, ai cố mưåt con ngûåa giỗi - àẩt tưëc àưå nhanh nhêët kïí nhû kễ àố gấc kêo, nùỉm chùỉc phêìn thùỉng trïn mổi lơnh vûåc. Gùåp nguy biïën, chuưìn nhanh nhêët. Nghe chưỵ nâo cố "mưìi", cố mùåt trûúác nhêët. Chđnh con ngûåa lâ nguyïn cúá àậ lâm cho àïë quưëc La Mậ suåp àưí. Trong quên àưåi hổ, kyå binh chûa bao giúâ àûúåc àống mưåt vai trô chuã yïëu. Trong 15 hóåc 20 lđnh bưå binh, hổ chĩ quen àïí mưåt ngûúâi cûúäi ngûåa. Trong danh sấch cấc tûúáng lơnh La Mậ dâi dùçng dùåc, chĩ thûåc sûå cố mưåt tûúáng kyå binh: Mùỉc- ngtoan (Marc Antoine). ẩûå khinh rễ kyå binh êëy, cuưëi cuâng dêỵn àïën hêåu quẫ khưng sao trấnh thoất: Nhûäng àẩo quên kyå binh cuãa cấc dên tưåc bấn khai àậ tân sất rấo cấc quên àoân La Mậ. * Ngûåa Hung-nư. Cuäng chđnh nhúâ ngûåa mâ ngûúâi Hung-nư, chĩ trong mưåt thúâi gian ngùỉn àậ thiïët lêåp mưåt vûúng quưëc mïnh mưng. Àố lâ nhûäng con vêåt giú xûúng, mịnh dâi vâ thêëp, lûng xïå phđa sau, àêìu bế, chên ngùỉn vâ khỗe, cûåc kyâ linh àưång, nhûng àưìng thúâi cuäng àûúng nưíi mổi gian lao tưìi tïå nhêët, giỗi chõu khất, duâ trong sa mẩc chuáng vêỵn vûúåt hún trùm cêy sưë mưåt ngây nhû khưng. * Ngûåa ẫ Rêåp : Bổn ngûúâi Hung-nư cûúäi ngûåa àậ chiïën thùỉng vâ lûu lẩi chêu êu cẫ ngân nùm. Nhûng rưìi cuäng phẫi nhûúâng bûúác cho mưåt dên tưåc cûúäi ngûåa khấc tûâ chêu Phi àïën. Àố lâ ngûúâi ẫ Rêåp. Ngûúâi ẫ Rêåp rêët tûå hâo vïì ngûåa cuãa hổ: to lúán, mẫnh dễ, thên hịnh àểp, tđnh khđ huâng duäng vâ àùåc biïåt phi nhanh. * Ngûåa Mưng Cưí : Ngûåa Mưng Cưí vïì àùåc àiïím cuäng nhû ngûåa Hung-nư, nhûng gêìy vâ nhể, nhỗ con hún. Nhiïìu bẩn hay nhêìm ngûúâi Hung-nư vúái Mưng Cưí. Ngûúâi Hung-nư (Huns) thiïët lêåp vûúng quưëc dổc dâi sưng Àa-nuyáp (Danube) trïn àêët Hung-ga- ri ngây nay, vua lâ ất-ti-la (Attila) khết tiïëng bẩo tân, biïåt danh lâ "Tai hổa cuãa trúâi"; thiïn hẩ thúâi êëy nối: "Ngûåa ưng ta ài qua núi nâo, núi àố cỗ khưng thïí mổc lẩi..." Thânh Cất Tû Hận (Gengis Khan) vua Mưng Cưí, tïn êëy cố nghơa lâ "Vua hoân cêìu" nùm thïë kyã vïì sau lẩi xêm chiïën chêu êu. ấ chang (hïåt nhû) Hung-nư vâ ẫ Rêåp nhûng àùåc biïåt tưí chûác giỗi hún vâ kyå binh xung phong cuäng PHẨM HƯÍ 56 tâi hún. Nhúâ ngûåa giỗi mâ ưng ta àậ thiïët lêåp mưåt dõch vuå bûu chđnh xuyïn luåc àõa ấ chêu àïí bẫo vïå quyïìn bấ chuã trïn cấc lậnh thưí àậ chinh phuåc àûúåc. Theo Mấc cư Pư-lư (Marco Polo) mưåt thûúng nhên vâ lâ nhâ hâng hẫi lûâng danh ngûúâi yá hưìi àố ûúác àoấn thị dõch vuå bûu chđnh àố, àûúåc àẫm bẫo bùçng 300.000 ngûåa chẩy tiïëp sûác vâ 10.000 trẩm. Muâa xuên nùm 1958, tưi àïën thùm mưåt nưng trûúâng nuưi ngûåa Mưng Cưí cố hâng nghịn con. Giưëng nhû àậ tẫ trïn, nhûng àùåc biïåt khỗe vâ bếo mêåp hún ngûåa thúâi xûa. Mưåt buưíi sấng trïn àưìi Ta-zùỉc-cú (Tasake) nhịn xuưëng thuã àư U-lùng - Ba-to, thêëy con ngûåa trùỉng, lưng dâi, búâm vâ àuưi rêët dâi, chưìm trïn mỗm àưìi lưång giố hđ ran, àang co chên trûúác àêåp vúä bùng àïí búái gùåm cỗ khư, giûäa bịnh minh tuyïët trùỉng nhuưåm hưìng àểp tuyïåt vúâi vâ kyâ vơ sao. Lông bưỵng nhúá nhûäng bûác tranh mûåc nho, tranh thuưëc nûúác cuãa Tûâ Bi Hưìng, mưåt danh hổa Trung Quưëc chuyïn vệ ngûåa. Trûúác Cấch mẩng Thấng Mûúâi Nga, Mưng Cưí cố thïí nối lâ mưåt dên tưåc sưëng trïn mịnh ngûåa. Uưëng sûäa ngûåa, rûúåu cuäng cêët bùçng sûäa ngûåa, nhûäng bâi hất vïì con ngûåa, chiïëc àân àêìu ngûåa vâ... quưëc huy giúâ àêy cuäng nưíi bêåt hịnh mưåt hiïåp sơ cûúäi ngûåa cêìm thûúng lao qua ấnh mùåt trúâi múái mổc. * Ngûåa cuãa hiïåp sơ chêu êu : Thúâi xûa úã chêu êu, khưng cêìn thuưåc dông dội quyá tưåc, khưng cêìn lêåp chiïën cưng trêån mẩc gị, miïỵn sùỉm àûúåc mưåt bưå binh giấp (armure) vâ mưåt con ngûåa, tûå nguyïån phuång sûå mưåt tưn chuáa nâo àố, lâ àûúåc mang danh hiïåp sơ. Cố tđnh chêët truyïìn tûã lûu tưn, miïỵn anh ta trang bõ àûúåc cho con cấi mưåt kiïíu cấch y chang nhû mịnh. Duâ anh ta cố phung phđ hïët tâi sẫn vâ tûå mịnh dêën vâo cuưåc àúâi lang bẩt kyâ hưì cuãa phûúâng thẫo khêëu luåc lêm, hay cuãa nhûäng kễ àêëu thûúng, chûâng nâo anh ta côn mưåt binh giấp vâ mưåt con ngûåa, chûâng àố anh ta vêỵn cûá côn lâ mưåt ưng hoâng. Binh giấp cuãa hiïåp sơ nùång nïì vâ àùỉt tiïìn - di sẫn cuãa thúâi La Mậ - àậ lâm trúã ngẩi vâ mêët tđnh chêët trổng yïëu cuãa quên kyå binh úã nhûäng xûá phûúng Têy. Hún nûäa "mậ thuêåt" (thuêåt cûúäi ngûåa) vêỵn lâ àùåc hûäu cuãa mưåt giai cêëp, mưåt uy quyïìn cuãa mưåt thiïíu sưë nhỗ nhoi. Búãi binh giấp nùång, nïn dûúái mùỉt hổ, nhûäng con ngûåa gêìy vâ nhể cuãa Mưng Cưí, nhûäng con ngûåa chiïën mẫnh khẫnh cuãa ẫ Rêåp dûúâng nhû vư duång. (Gêìn àêy, ngûúâi ta vûâa ghi nhêån àûúåc mưåt con ngûåa nùång nhêët thïë giúái. Àố lâ con ngûåa cấi Bĩ Uyn-mú, Àuy-bưët cuãa bâ Vú-gi A-àin úã Rï-nư bang Nï- va-àa, Hoa Kyâ. Con ngûåa nây ra àúâi ngây 15-7-1966, nùång 1.451kg khi nố cố mang vâo thấng 4-1973. Cấc tay hiïåp sơ chêu êu ngây xûa àûúåc con ngûåa nây thị hổ mï phẫi biïët!). Tûâ thúâi ẩấc-lú-ma- CẤC CON VÊÅT 57 nhú (Charlemagne) hổ lai tẩo mưåt giưëng ngûåa múái gổi lâ ngûåa "Bùỉc Thẫo". Giưëng nây duâng àïí kếo vâ chúã nùång, sưëng lûng húi lộm xuưëng, mưng to khỗe, cố thïí chúã mưåt ngûúâi hiïåp sơ vộ trang vâ àẫm àûúng nhûäng cưng viïåc àưìng ấng nùång nïì nhêët. Tuy nhiïn, trong cuưåc viïỵn chinh Thêåp tûå, nhûäng con ngûåa nây chïët hâng loẩt vị khưng chõu nưíi khđ hêåu quấ nống úã vuâng Trung ấ. Viïn tưíng giấm muåc xûá Tia (Tyr) àậ ghi vâo kyá sûå nhûäng dông ï êím nhû sau: "Ngûúâi ta cố thïí khốc hay cûúâi tuây yá, khi trưng thêëy chuáng tưi phẫi ruưíi dong bùçng cấch chêët hânh lyá lïn lûng nhûäng con cûâu, dï cấi, lúån vâ nhûäng con chố, búãi khiïëm khuyïët suác vêåt chúã nùång. Vâ côn àûúåc chûáng kiïën khưëi hiïåp sơ bùỉt buưåc phẫi thûúång lïn lûng mưåt con bô thay vị ngûåa chiïën!". Muưën gị thị gị, tưi vêỵn cho àêy lâ giưëng ngûåa àểp nhêët. Mưåt muâa àưng àậ xa, nhâ vùn Thanh Tõnh vâ tưi lang thang dûúái trúâi tuyïët phuã Lï-nin-gúâ-rất. Thânh phưë rêët nhiïìu cêìu. Khưng nhúá phưë gị cố mưåt chiïëc cêìu tuyïåt àểp, bưën truå àêìu vâ cuưëi cêìu vûún lïn hịnh bưën con tuêën mậ, tûúång àûúåc àuác bùçng àưìng àen. Thêåt lâ àuáng nhû cêu "Ngûåa vậ mưì hưi tuyïët ngêåp búâm". Nhâ vùn Thanh Tõnh àậ àùåt tïn cêìu êëy lâ "Tûá Mậ kiïìu". Muâa thu nùm 1972, tưi lẩi cố dõp túái thùm cêìu êëy. Hịnh bưën con ngûåa lung linh àấy nûúác trong xanh, chưìm lïn trong ấnh tâ huy cuãa mưåt chiïìu thu vâng rûåc rúä xûá Nga, tûúãng chùèng côn cố tûúång ngûåa nâo cố thïí àểp hún. Lông bưỵng bêng khuêng nghơ ngúåi vâ hấo hûác àúåi chúâ tûúång àâi cuãa con ngûåa sùỉt phun ra lûãa, dûång giûäa thuã àư ta. Àố lâ biïíu hiïån sûác mẩnh cuãa nhên dên ta, àûúåc têåp trung trong hai cuưåc khấng chiïën chưëng Phấp, Myä xêm lûúåc ngây nay do Àẫng ta lậnh àẩo. Àêu phẫi ngêỵu nhiïn mâ bổn giùåc cúäi ngûåa, cung lúán, giấo dâi tua tuãa che kđn trúâi tung hoânh nhû chưỵ khưng ngûúâi tûâ ấ sang êu, vâ bổn cûúäi B.52 tïn lûãa trang bõ têån rùng, thiïn hẩ thúâi nây àïìu khiïëp àẫm, têët cẫ àïìu àậ bõ àấnh cho ngậ quåy, khưng côn mẫnh giấp ngay trïn àêët nûúác cuãa con chấu Thấnh Giống. Tưi cố sûu têìm mưåt sưë khấ vïì huyïìn thoẩi, mêíu chuyïån lõch sûã, ca dao, tuåc ngûä cuãa ta dđnh dấng àïën con ngûåa, vïì tđnh chêët bưí dûúäng cuãa thõt ngûåa, tấc duång cuãa nố trong võ thuưëc Àưng y... Nhûng anh bẩn hổ Hâ àïën chúi liïëc qua, bẫo tấn thïë nây lâ..."Ngûåa phi húi xa" rưìi àêëy! Àânh ghịm cûúng núi àêy. Cố dõp khấc, chuáng ta lẩi thûúång mậ ruưíi dong lo gị. Hâ Nưåi - Tïët 1978 PHẨM HƯÍ 58 CON BẨCH TUƯÅC KHƯÍNG LƯÌ Bấo "Quên àưåi nhên dên" sưë 6068 ra ngây 28-3-1978 trong muåc "Thïë giúái gêìn xa" cố àùng mêëy dông ngùỉn nguãi sau àêy, vïì mưåt con mûåc khưíng lưì: "Tẩi thânh phưë Ri-ư-xu trïn àẫo Xa-àư (Nhêåt Bẫn) nhûäng ngûúâi àấnh cấ àậ bùỉt àûúåc mưåt con mûåc dâi gêìn 4 mết, nùång hún 200 kg. Hổ àậ phẫi duâng túâi lúán àïí àûa con mûåc nây tûâ tâu lïn búâ". Châ! Con mûåc nây mâ thấi ra, xâo tûúi... hay qụët nhuyïỵn cho trûáng, tđ bưåt mị, hânh tỗi, thịa lâ, nïm tđ nûúác mùỉm hẩt tiïu lâm chẫ, rấn lïn thị thúm ngon phẫi biïët! Kễ gổi nố lâ con Mûåc (ẩeiche), ngûúâi thị gổi lâ mûåc ma, (Pieuvre monstrueuse) kễ lẩi gổi lâ Bẩch tuưåc (Poulpe gếant) v.v... Vêåy nố lâ con gị? Cấi con quấi quãy mïìm nhuän, thõt thúm ngon nhûng hïët sûác nguy hiïím êëy? * Bẩch tuưåc khưíng lưì Kra ken vâ mûåc ma quấi gúã Chđnh tẩi vuâng biïín A-xo-rú (Acore) hoâng thên An-be mưåt nhâ hẫi dûúng hổc lûâng danh ngûúâi Têy Ban Nha, cuưëi thï ë kyã 19 àêìu thïë kyã 20 - àậ thu lûúåm àûúåc chûáng tđch khoa hổc kyâ vơ nhêët. sng ta lâ mưåt trong nhûäng ngûúâi àêìu tiïn, trịnh bây trûúác cấc nhâ bấc hổc, trûúâng húåp cuãa mưåt con vêåt bđ êín àậ hâng bao thïë kyã lúãn vúãn trong thêìn thoẩi biïín khúi, lâm kinh hoâng khiïëp àẫm mổi ngû phuã, àố lâ con bẩch tuưåc khưíng lưì. Trûúác kia, chûa tûâng cố ai bùỉt àûúåc nố, chûa tûâng cố phông thđ nghiïåm nâo nghiïn cûáu vïì nố, vâ nhûäng mêíu chuyïån hiïëm hoi do nhûäng thuãy thu ã bùỉt gùåp nố giûäa àẩi dûúng mư tẫ lẩi mưỵi ngûúâi mưåt phấch, lâm cho ngûúâi ta tûå hỗi khưng biïët con quấi khưíng lưì nây cố thêåt hay khưng? đt nhiïìu gị, trđ tûúãng tûúång bịnh dên cuäng chêëp nhêån hịnh tûúång nố, do vùn hâo Vđch-to Huy-gư àậ phấc hổa trong tấc phêím "Dên nghïì biïín". "Mưåt hịnh thuâ mâu xấm lùỉc lû trong nûúác, to nhû cấnh tay, dâi chûâng nûãa ưn (thûúác dâi xûa, bùçng 1 mết 18, tûác khoẫng 60 cm) hïåt miïëng giễ rấch, nố giưëng nhû mưåt chiïëc ư xïëp khưng cố cấn. Miïëng giễ êëy tûâ tûâ tiïën gêìn anh. Thịnh lịnh nố xôe ra, tấm nan hoa giûúng ra nhanh nhû chúáp chung quanh mưåt khuưn mùåt cố hai con mùỉt, àố lâ nhûäng nan hoa sưëng, ấnh àỗ gúån gúån, mưåt thûá bấnh xe; cùng ra cố àïën 4 hóåc 5 pi-ï (chên Anh, bùçng 0 mết 3.048) CẤC CON VÊÅT 59 àûúâng kđnh. Mưåt sûå núã bung ghï rúån. Vêåt quấi àố lao vâo anh. ... Con thuãy tuác xiïn ngûúâi. Nố bấm lïn con mưìi, ưm truâm kđn vâ quêën chùåt lẩi bùçng nhûäng dẫi dâi. Thên bïn dûúái nố mâu vâng, bïn trïn mâu àêët; khưng lâm sao cố thïí hiïíu àûúåc cấi sùỉc thấi buåi bêåm nây; cố thïí nối àố lâ mưåt con vêåt àûúåc hịnh thânh bùçng tro vâ nố úã trong nûúác. Nố giưëng con nhïån vïì hịnh dấng, vâ con kyâ nhưng (camếlếon) vïì mâu sùỉc. Kđch thđch giêån dûä, nố biïën ra mâu tđm. Àiïìu ruâng rúån lâ nố mïìm nhuän. Nhûäng nuát nố trối chùåt: sûå cổ xất lâm con mưìi tï liïåt. Nố cố dấng vễ cuãa Xeo-buát (+) vâ uưën vấn. Àố lâ cấc loẩi bïånh dêỵn túái dõ hịnh. Khưng thïí nâo gúä nố ra. Nố bấm dđnh vâo con mưìi. Bùçng cấch gị? Bùçng cấi chên khưng. Tấm vôi an- ten cuã