Giáo trình Kinh tế chính trị

a. Sự hỡnh thành tư bản - Khỏi niệm: Tư bản cho vay là tư bản tiền tệ tạm thời nhàn rỗi, mà người chủ của nú cho nhà tư bản khỏc sử dụng trong thời gian nhất định để nhận được số tiền lời nào đú, gọi là lợi tức - Đặc điểm: Tư bản cho vay cú đặc điểm + Quyền sở hữu tỏch rời quyền sử dụng tư bản (Tư bản đi vay là tư bản sử dụng; Tư bản cho vay là tư bản sở hữu) + Tư bản cho vay là một hàng húa đặc biệt: vỡ khi cho vay người cho vay khụng mất quyền sở hữu cũn người đi vay chỉ được mua quyền sử dụng trong một thời gian nhất định + Tư bản cho vay là tư bản được sựng bỏi nhất, do vận động theo cụng thức: T - T' nờn nú gõy cảm giỏc tiền cú thể đẻ ra tiền - Tỏc dụng: Tư bản cho vay ra đời, gúp phần vào việc tớch tụ, tập trung tư bản, mở rộng sản xuất... đẩy nhanh tốc độ chu chuyển của tư bản gúp phần tăng thờm tổng giỏ trị thặng dư cho xó hội. 3. Cụng ty cổ phần, tư bản giả và thị trường chững khoỏn (tự học tr148) a. Cụng ty cổ phần: - Cụng ty cổ phần là loại xớ nghiệp lớn mà vốn của nú hỡnh thành từ việc liờn kết nhiều tư bản cỏ biệt và cỏc nguồn tiết kiệm cỏ nhõn, thụng qua việc phỏt hành cổ phiếu - Cổ phiếu là loại chứng khoỏn cú giỏ, bảo đảm cho người sở hữu nú được quyền nhận một phần thu nhập của cụng ty dưới hỡnh thức lợi tức cổ phiếu(cổ tức). + Cổ phiếu được mua bỏn trờn thị trường theo giỏ cả gọi là thị giỏ cổ phiếu. Thị giỏ này phụ thuộc vào lợi tức cổ phiếu và tỷ suất lợi tức tiền giử ngõn hàng. + Người mua cổ phiếu gọi là cổ đụng. b. Tư bản giả: - Tư bản giả là tư bản tồn tại dưới hỡnh thức chứng khoỏn cú giỏ, nú mang lại thu nhậpcho người sử hữu chứng khoỏn đú. c. Thị trường chứng khoỏn: - Thị trường chứng khoỏn là thị trường mua bỏn cỏc loại chứng khoỏn cú giỏ. 4. Tư bản kinh doanh nụng nghiệp và địa tụ tư bản chủ nghĩa. a. Tư bản kinh doanh nụng nghiệp: - Trong nụng nhiệp, quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa được hỡnh thành chủ yếu theo hai con đường: + Thụng qua cải cỏch, dần dần chuyển kinh tế địa chủ phong kiến sang kinh doanh theo phương thức tư bản chủ nghĩa. + Thụng qua cỏch mạng dõn chủ tư sản, xúa bỏ kinh tế địa chủ phong kiến, phỏt triển kinh tế tư bản chủ nghĩa. b. Bản chất của địa tụ tư bản chủ nghĩa Địa tụ tư bản chủ nghĩa là bộ phận lợi nhuận siờu ngạch ngoài lợi nhuận bỡnh quõn của tư bản đầu tư trong nụng nghiệp do cụng nhõn nụng nghiệp tạo ra mà nhà tư bản kinh doanh nụng nghiệp phải nộp cho địa chủ với tư cỏch là kẻ sở hữu ruộng đất. c. Cỏc hỡnh thức địa tụ tư bản chủ nghĩa: - Địa tụ chờnh lệch: + Là phần lợi nhuận siờu ngạch ngoài lợi nhuận bỡnh quõn thu được trờn ruộng đất cú điều kiện sản xuất thuận lợi hơn. Nú là số chờnh lệch giữa giỏ cả sản xuất chung được quyết định bởi điều kiện sản xuất trờn ruộng đất xấu nhất và giỏ cả sản xuất cỏ biệt trờn ruộng đất tốt và trung bỡnh. + Địa tụ chờnh lệch cú hai loại: Địa tụ chờnh lệch I: là loại địa tụ thu được trờn những ruộng đất cú điều kiện tự nhiờn thuận lợi Địa tụ chờnh lệch II: là địa tụ thu được gắn liền với thõm canh tăng năng suất, là kết quả của tư bản đầu tư thờm trờn cựng một đơn vị diện tớch - Địa tụ tuyệt đối: Là số lợi nhuận siờu ngạch dụi ra ngoài lợi nhuận bỡnh quõn, hỡnh thành nờn bởi chờnh lệch giữa giỏ trị nụng sản với giỏ cả sản xuất chung nụng phẩm. - Địa tụ độc quyền: Là hỡnh thức đặc biệt của địa tụ tư bản chủ nghĩa. Địa tụ độc quyền cú thể tồn tại trong nụng nghiệp, cụng nghiệp khai thỏc và ở cỏc khu đất trong thành thị. d. Giỏ cả ruộng đất: Ruộng đất trong xó hội tư bản khụng chỉ cho thuờ mà cũn được bỏn. giỏ cả ruộng đất là phạm trự kinh tế bất hợp lý, nhưng nú ẩn dấu một quan hệ kinh tế hiện thực. Giỏ cả ruộng đất là hỡnh thức địa tụ tư bản húa. Nú chớnh là giỏ mua địa tụ do ruộng đất mang lại theo tỷ suất lợi tức hiện hành. Nú tỷ lệ thuận với địa tụ và tỉ lệ nghịch với tỷ suất lợi tức tư bản gửi vào ngõn hàng Chương VI: Chủ nghĩa tư bản độc quyền và chủ nghĩa tư bản độc quyền Nhà nước Chủ nghĩa tư bản phát triển qua hai giai đoạn là: Chủ nghĩa tư bản tự do cạnh tranh ( CNTB- TDCT) và chủ nghĩa tư bản độc quyền ( CNTB- ĐQ). Giai đoạn độc quyền là sự kế tục trực tiếp giai đoạn tự do cạnh tranh trong cùng một phương thức sản xuất TBCN. Phát triển học thuyết kinh tế của CMác, LêNin đã trình bày một cách có hệ thống, sâu sắc lý luận về chủ nghĩa CNTB- ĐQ và CNTB- ĐQ Nhà nước. I. Chủ nghĩa tư bản độc quyền: 1. Nguyên nhân hình thành và bản chất của CNTB- ĐQ: a. Nguyên nhân: ( 4 nguyên nhân) - Một là: Sự phát triển của lục lượng sản xuất dưới tác dụng của tiến bộ KHKT, làm xuất hiện những ngành sản xuất mới. Ngay từ đầu nó đã là những ngành có trình độ tích tụ cao, đó là những xí nghiệp lớn đòi hỏi những hình thức kinh tế tổ chức mới. - Hai là: Cạnh tranh tự do. Một mặt buộc các nhà TB phải cải tiến kỹ thuật, tăng qui mô tích lũy. Mặt khác, đã dẫn đến nhiều doanh nghiệp nhỏ, trình độ kỹ thuật kém, hoặc bị các đối thủ mạnh thôn tính, hoặc phải liên kết với nhau để đứng vững trong cạnh tranh. Vì vậy xuất hiện một số xí nghiệp tư bản lớn nắm địa vị thống trị một ngành hay trong một số ngành công nghiệp. - Ba là: Khủng hoảng kinh tế làm cho nhiều xí nghiệp nhỏ và vừa bị phả sản. Một số sống sót phải đổi mới kỹ thuật để thoát khỏi khủng hoảng, do đó thúc đẩy quá trình tập trung sản xuất. Tín dụng TBCN mở rộng trở thành đòn bẩy mạnh mẽ thúc đẩy tập trung sản xuất. - Bốn là: Những xí nghiệp và công ty lớn có tiềm lực kinh tế mạnh mẽ lại tiếp tục cạnh tranh với nhau ngày càng khốc liệt, khó phân thắng bại, vì thế nảy sinh xu hướng thỏa hiệp, từ đó hình thành các tổ chức độc quyền. b. Bản chất của CNTB -ĐQ: Xét về bản chất CNTB độc quyền là một nấc thang phát triển mới của CNTB. CNTB độc quyền là CNTB trong đó ở hầu hết các ngành, các lĩnh vực của nền kinh tế tồn tại các tổ chức tư bản độc quyền và chúng chi phối sự phát triển của toàn bộ nền kinh tế. Sự ra đời của CNTB độc quyền vẫn không làm thay đổi được bản chất của CNTB. Bản thân quy luật lợi nhuận độc quyền cũng chỉ là một hình thái biến tướng của quy luật giá trị thặng dư. 2. Đặc điểm kinh tế cơ bản của CNTB- ĐQ: ( 5 đặc điểm) a. Sự tập trung sản xuất và các tổ chức độc quyền: - Tích tụ và tập trung sản xuất cao dẫn đến hình thành các tổ chức độc quyền là đặc trưng kinh tế cơ bản của CN đế quốc: + Khi bắt đầu chuyển sang CNTB- ĐQ thì hình thức thống trị là công ty cổ phần. Những liên minh độc quyền này đầu tiên hình thành theo sự liên kết ngang ( cùng ngành) dưới hình thức: Cácten, Xanhđica, Trớt. + Sau đó là sự liên kết dọc. Sự liên kết này không chỉ các xí nghiệp lớn mà cả các Xanhđica, Trớt thuộc các ngành khác nhau nhưng có liên quan với nhau về kinh tế - kỹ thuật dẫn đến hình thành các công ty độc quyền lớn như: Côngxoocxiom. Nhưng từ giữa thế kỷ 20 đã phát triển lên một hình thức mới: liên kết đa ngành hình thành các công ty lớn như: Cônglômêrát, Consơn thâu tóm nhiều công ty xí nghiệp thuộc những ngành công nghiệp khác nhau. Khái niệm: Tổ chức độc quyền là liên minh những nhà TB lớn để tập trung vào trong tay một phần lớn (thậm chí toàn bộ) sản phẩm của một ngành, cho phép liên minh này phát huy ảnh hưởng quyết định đến quá trình sản xuất và lưu thông của ngành đó. - Vị trí, vai trò: Nhờ nắm được địa vị thống trị trong lĩnh vực sản xuất và lưu thông, các tổ chức độc quyền có khả năng định ra giá cả độc quyền. + Giá cả độc quyền là giá cả hàng hóa có sự chệnh lệch rất lớn so với giá cả sản xuất: * Họ định ra giá cả độc quyền cao hơn giá cả sản xuất đối với những hàng hóa bán ra. * Họ định ra giá cả độc quyền thấp hơn giá cả sản xuất đối với những hàng hóa mua vào, qua đó thu được lợi nhuận độc quyền. Vậy giá cả độc quyền là: Giá cả độc quyền = chi phí sản xuất + P độc quyền. Nhưng giá cả độc quyền không thủ tiêu được tác động của quy luật giá trị và quy luật giá trị thặng dư, vì xét trên phạm vi toàn xã hội thì: Tổng giá cả vẫn bằng tổng giá trị; tổng số lợi nhuận vẫn bằng tổng số giá trị thặng dư. Do đó những gì mà độc quyền thu được cũng là cái mà tầng lớp tư sản vừa và nhỏ, nhân dân lao động ở các nước TB, thuộc địa mất đi. Như vậy ta thấy: Độc quyền ra đời từ cạnh tranh và giữ vai trò thống trị, nhưng nó không thủ tiêu được cạnh tranh; độc quyền và cạnh tranh tồn tại song song và thống nhất với nhau một cách biện chứng. Tuy nhiên trong thời đại Đế quốc chủ nghĩa thì tính chất cạnh tranh khác hẳn thời kỳ tự do cạnh tranh về mức độ và hình thức. b. TB tài chính và bọn đầu sỏ tài chính: - Song song với qúa trình tích tụ và tập trung sản xuất, thì trong ngành ngân hàng cũng diễn ra một quá trình tương tự. Hình thành các tổ chức độc quyền ngân hàng. - Sự ra đời của các tổ chức độc quyền ngân hàng đã làm thay đổi vai trò của ngân hàng: + Từ chỗ là trung gian trong việc thanh toán và tín dụng, nay do nắm được phần lớn tư bản tiền tệ trong xã hội, ngân hàng đã có quyền lực vạn năng chi phối các hoạt động kinh tế xã hội: * Các tổ chức độc quyền ngân hàng cho các tổ chức độc quyền công nghiệp vay và nhận gửi số tiền lớn của các tổ chức độc quyền công nghiệp tring một thời gian dài, nên lợi ích của chúng quyện chặt vào nhau. Hai bên đều quan tâm đến hoạt động của nhau, tìm cách thâm nhập vào nhau, hình thành nên TB tài chính. - Khái niệm: TB tài chính là sự thâm nhập và dung hợp vàp nhau giữa TB độc quyên trong ngân hàng và TB độc quyền trong công nghiệp. - Sự phát triển của TB tài chính đã dẫn đến sự hình thành một nhóm nhỏ độc quyền chi phối toàn bộ hệ thống kinh tế, chính trị xã hội của xã hội TB. Đó chính là bọn đầu sỏ tài chính. * Bọn đầu sỏ tài chính thực hiện sự thống trị của mình bằng "chế độ tham dự" với số phiếu khống chế mà chi phối được công ty gốc (công ty mẹ) đ chi phối công ty con đ chi phối công ty cháu… Như vậy chỉ bằng một số TB nhất định một đầu sỏ tài chính có thể chi phối được những lĩnh vực sản xuất c. Xuất khẩu tư bản: - Xuất khẩu hàng hóa là mang hàng hóa ra nước ngoài để thực hiện giá trị và giá trị thặng dư. - Xuất khẩu tư bản là xuất khẩu giá trị ra nước ngoài (đầu tư tư bản ra nước ngoài) nhằm mục đích chiếm đoạt giá trị thặng dư ở các nước nhập khẩu tư bản đó. - Xuất khẩu tư bản là tất yếu: + Vì trong các nước tư bản có hiện tượng "thừa tư bản". + Giá trị nguyên liệu và nhân công ở các nước chậm phát triển rẻ, nhưng lại thiếu vốn và kỹ thuật + Thị trường tiêu thụ hàng hóa rộng lớn. - Hình thức xuất khẩu TB: + Xuất khẩu tư bản trực tiếp: Xây dựng các xí nghiệp, trực tiếp kinh doanh thu lợi nhuận,.... + Xuất khẩu tư bản gián tiếp: Cho vay tư bản để thu lợi tức…. - Xuất khẩu TB vừa có tác dụng tích cực vừa có tác dụng tiêu cực, đặc biệt là đối với các nước nhận đầu tư, có thể dẫn tới tình trạng lệ thuộc về kinh tế, dẫn tới lệ thuộc về chính trị. d. Sự phân chia thế giới về mặt kinh tế giữa các liên minh độc quyền quốc tế Việc xuất khẩu TB tăng lên về quy mô và mở rộng phạm vi tất yếu dẫn đến việc phân chia thế giới về mặt kinh tế, nghĩa là phân chia lĩnh vực đầu tư TB, phân chia thị trường thế giới giữa các tổ chức độc quyền quốc tế với nhau... Từ đó hình thành các liên minh độc quyền quốc tế: Cacten, Xanhđica, Trớt quốc tế. Nhưng giữa cac tổ chức này luôn luôn diễn ra sự cạnh tranh lẫn nhau… tất yếu dẫn đến xu hướng thoả hiệp từ đó hình thành các liên minh độc quyền quốc tế. e. Sự phân chia thế giới về mặt lãnh thổ giữa các cường quốc đế quốc Lợi ích của việc xuất khẩu TB đã thúc đẩy các cường quốc TB đi xâm chiếm thuộc địa, vì trên thị trường thuộc địa dễ dàng loại trừ được các đối thủ cạnh tranh, dễ dàng nắm được độc quyền nguyên liệu và thị trường tiêu thụ. Do tcác động đó, đặc biệt là do tác động của quy luật phát triển không đều của CNTB đó là những nguyên nhân dẫn đến các cuộc chiến tranh thế giới lần thứ nhất và lần thứ hai, cũng như các cuộc xung đột nóng ở nhiều khu vực trên thế giới hiện nay... Như vậy: chủ nghĩa đế quốc là sự kết hợp giữa yêu cầu vươn ra và thống trị ở nước ngoài của tư bản độc quyền với đường lối xâm lăng của nhà nước. Chủ nghĩa đế quốc là một đặc trưng của chủ nghĩa tư bản độc quyền biểu hiện trong đường lối xâm lược nước ngoài, biến những nước này thành hệ thống thuộc địa của các cường quốc nhằm đáp ứng yêu cầu thu siêu lợi nhuận độc quyền của tư bản độc quyền. II. Chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước: Chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước là một nấc thang phát triển của chủ nghĩa tư bản độc quyền. 1. Nguyên nhân ra đời và bản chất của chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước. a. Nguyên nhân: Một là: Sự phát triển của LLSX dẫn đến quy mô của nèen kinh tế ngày càng lớn, tính chất xã hội hoá của nền kinh tế ngày càng cao đòi hỏi phải có sự điều tiết của xã hội đối với sản xuất và phân phối, một kế hoạch hoá tập trung từ một trung tâm. Nhà nước phải dùng các công cụ khác nhau để can thiệp, điều tiết nền kinh tế. Hai là: Sự phát triển của phân công lao động xã hội đã làm xuất hiện một só ngành mà các tổ chức độc quyền tư bản tư nhân không thể hoặc không muốn kinh doanh vì đầu tư lớn, thu hồi vốn chậm và ít lợi nhuận (như năng lượng, giao thông vận tải, giáo dục, nghiên cứu khoa học cơ bản...). Nhà nước tư sản trong khi đảm nhiệm kinh doanh những ngành đó, tạo điều kiện cho các tổ chức độc quyền tư nhân kinh doanh các ngành khác có lợi hơn. Ba là: sự thống trị của độc quyền đã làm sâu sắc thêm sự đối kháng giai cấp giữa giai cấp tư sản và giai cấp vô sản, nhân dân lao động. Nhà nước phải có chính sách để giải quyết những mâu thuẫn đó: Trợ cấp thất nghiệp, điều tiết thu nhập quốc dân, phat triển phúc lợi xã hội. Bốn là: Sự tích tụ và tập trung tư bản cao dẫn đến mâu thuẫn giữa các tổ chức độc quyền với nhau, mâu thuẫn giữa tư bản độc quyền với các tổ chức kinh doanh vừa và nhỏ….trở nên gay gắt cần có sự điều tiết, can thiệp của nhà nước…. Năm là: Cùng với xu thế quốc tế hóa đời sống kinh tế, sự bành trướng của các tổ chức liên minh độc quyền quốc tế vấp phải những hàng rào quốc gia dân tộc và xung đột lợi ích giữa các đối thủ trên thì trường thế giới. Đòi hỏi có sự điều tiết các quan hệ chính trị, kinh tế quốc tế của nhà nước tư sản. Nhà nước tư sản có vai trò quan trọng để giải quyết các quan hệ đó. Ngoài ra, việc thi hành chủ nghĩa thực dân mới, cuộc đấu tranh với CNXH hiện thực và tác động của cách mạng khoa học- công nghệ, đòi hỏi có sự can thiệp trực tiếp của nhà nước vào đời sống kinh tế. b. Bản chất. - Xét về bản chất CNTB độc quyền nhà nước vẫn là chủ nghĩa tư bản, chịu sự chi phối của quy luật giá trị thặng dư, mặc dù đã có nhiều thay đổi so với chủ nghĩa tư bản thời kỳ canh tranh tự do. - CNTB độc quyền nhà nước là nấc thang phát triển mới của chủ nghĩa tư bản độc quyền, nhưng nóc vẫn chưa thoát khỏi chủ nghĩa tư bản độc quyền. - CNTB độc quyền nhà nước chỉ là một nấc thang mới so với chủ nghĩa tư bản độc quyền thời kỳ đầu. Đặc điểm nổi bật của CNTB độc quyền nhà nước là sự can thiệp, sự điều tiết của nhà nước về kinh tế. Như vậy CNTB độc quyền nhà nước không phải là một chế độ kinh tế mới so với CNTB, lại càng không phải chế độ tư bản mới so với CNTB độc quyền. CNTB độc quyền nhà nước chỉ là CNTB độc quyền có sự can thiệp, điều tiết của nhà nước về kinh tế, là sự kết hợp sức mạnh của tư bản độc quyền với sức mạnh của nhà nước về kinh tế. 2. Những biểu hiện chủ yếu của CNTB độc quyền nhà nước. a. Sự kết hợp về nhân sự giữa các tổ chức độc quyền và nhà nước tư sản: - Sự kết hợp về nhân sự được thực hiện + Thông qua các đảng phải tư sản. + Thông qua các hội chủ xí nghiệp: * Các đại biểu của các tổ chức độc quyền tham giai vào bộ máy nhà nước * Các quan chức chính phủ được cài vào các ban quản trị của các tổ chức độc quyền. b. Sự hình thành và phát triển của sở hữu nhà nước: - CNTB độc quyền nhà nước thâm nhập vào mọi lĩnh vực của đời sống, nhưng nổi bật nhất là sức mạnh của sđộc quyền và nhà nước kết hợp với nhau trong lĩnh vựs kinh tế; Cơ sở của những biện pháp độc quyền nhà nước trong kinh tế là sự thay đổi các quan hệ sở hữu: * Sở hữu nhà nước tăng lên. * Quan hệ giữa sở hữu nhà nước và sở hữu độc quyền được tăng cường trong quá trình chu chuyển của tổng tư bản xã hội. + Sở hữu nhà nước được hình thành dưới những hình thức: * Xây dựng doanh nghiệp nhà nước bằng vốn của ngân sách. * Quốc hữu hóa các xí nghiệp tư nhân bằng cách mua lại * Nhà nước mua cổ phiếu cảu các doanh nghiệp tư nhân. * Mở rộng doanh nghiệp nhà nước bằng vốn tích lũy của các doanh nghiệp tư nhân . c. Sự điều tiết kinh tế cua nhà nước tư sản: - Nhà nước tư sản dung hợp cả 3 cơ chế: Thị trường, độc quyền tư nhân và điều tiết của nhà nước nhằm phát huy mặt tích cực và hạn chế mặt tiêu cực của từng cơ chế. Xét đến cùng và về bản chất, hệ thống điều tiết đó phục vụ cho CNTB độc quyền. III. Những biểu hiện mới của CNTB ngày nay. 1. Những biểu hiện mói trong năm đặc điểm của CNTB độc quyền. Cơ sở để tìm hiểu nghiên cứu là dựa trên năm đặc điểm kinh tế cơ bản của CNTB độc quyền: a. Sự tập trung sản xuất và sự thống trị của các tổ chức độc quyền: Sự xuất hiện ngày càng nhiều những công ty độc quyền xuyên quốc gia bên cạnh sự phát triển của các xí nghiệp vừa và nhỏ: - Hiện tượng liên kết đa dạng tiếp tục phát triển, sức mạnh của các Conson và Conglomerat ngày càng được tăng cường. - Sự xuất hiện nhiều doanh nghiệp vừa và nhỏ là do: + Việc ứng dụng các thành tựu cách mạng khoa học và công nghệ cho phép tiêu chuẩn hóa và chuyên môn hóa sản xuất ngày càng cao dẫn tới hình thành hệ thống gia công. Nhìn bề ngoài, dường như đó là hiện tượng phi tập trung hóa, nhưng thực chất đó chỉ là biểu hiện mới của tập trung sản xuất vì các hãng vừa và nhỏ lệ thuộc và chịu sự chi phối của các hãng lớn về công nghệ, vốn, thị trường. + Những ưu thế của doanh nghiệp vừa và nhỏ trong cơ chế thị trường: *ứng phó linh hoạt với biến động của thị trường. *Mạnh dạn đầu tư vào những ngành mạo hiểm, có lợi * Dễ dàng đổi mới trang thiết bị mà không cần chi phí bổ sung lớn b. Sự thay đổi trong các hình thức tổ chức và cơ chế thống trị của tư bản tài chính: (tự học - 171) - Sự thay đổi diễn ra ngay trong quá trình liên kết và thâm nhập vào nhau giữa tổ chức độc quyền ngân hàng và độc quyền công nghiệp. Ngày nay nó mở rộng ra nhiều ngành, hình thành các tổ hợp đa dạng như công - nông - thương - tín - dịch vụ hay công nghiệp - Quân sự - Dịch vụ quốc phòng - Nội dung liên kết cũng đa dạng, tinh vi, phức tạp hơn. Vai trò của trùm tài chính mở rộng từ một quốc gia tới nhiều nước trên thế giới. Không chỉ thống trị về kinh tế mà còn khống chế và lợi dụng chính quyền nhà nước - Để bành trướng, thích ứng với quá trình quốc tế hóa đời sống kinh tế, các tập đoàn tư bản tài chính đã hình thành các ngân hàng đa quốc gia và xuyên quốc gia: Ngân hàng thế giới (WB), Quỹ tiền tệ quốc tế (IMF). Sự hình thành các trung tâm tài chính lớn: Nhật Bản, Mỹ, cộng hòa Liên Bang Đức, Hồng kông, Xingapo c. Xuất khẩu tư bản vẫn là cơ sở của tư bản độc quyền, nhưng quy mô, chiều hướng và kết cấu của xuất khẩu tư bản đã có bước phát triển mới - Xuất khẩu tư bản trước kia chủ yếu từ các nước tư bản phát triển sang các nước kém phát triển (khoảng 70%) - Xuất khẩu tư bản ngày nay: Từ đầu những năm 70 đại bộ phận dòng tư bản lại chảy qua chảy lại giữa các nước tư bản phát triển với nhau, bởi vì: ở các nước đang phát triển và kém phát triển phần lớn thiếu ổn định về chính trị, thiếu đội ngũ chuyên gia, công nhân lành nghề, trình độ dân trí thấp, tích lũy từ nội bộ nền kinh tế thấp, không đủ mức cần thiết để tiếp nhận đầu tư nước ngoài. Trong khi đó các nước tư bản đàu tư phát triển do tác động của cách mạng khoa học công nghệ đã xuất hiện nhiều nghành sản xuất và dịch vụ mới, những ngành có hàm lượng khoa học kỹ thuật cao d. Sự phân chia thế giới giữa các liên minh của chủ nghĩa tư bản: xu hướng quốc tế hóa, toàn cầu hóa ngày càng tăng bên cạnh xu hướng khu vực hóa nền kinh tế (tự học - 174) - Thế lực và phạm vi hoạt động của các công ty độc quyền xuyên quốc gia tăng lên càng thúc đẩy xu hướng quốc tế hóa đời sống kinh tế và sự phân chia phạm vi ảnh hưởng giữa chúng với nhau; đồng htời thúc đẩy việc hình thành CNTB độc quyền nhà nước quốc tế - Cùng với xu hướng quốc tế hóa, toàn cầu hóa lại diễn ra hiện tượng khu vực hóa đưa tới việc hình thành các liên minh kinh tế: như liên hợp Châu Âu (EC), hiệp hội các nước Đông Nam á (ASEAN), tổ chức hợp tác kinh tế Châu á (APEC), Mậu dịch tự do (FTA), liên minh thế quan (CU) ... e. Sự phân chia thế giới giữa các cường quốc vẫn tiếp tục dưới những hình thức cạnh tranh và thống trị mới (tự học - 175) - Tuy chủ nghĩa thực dân (CNTD) cũ đã hoàn toàn sụp đổ, và CNTD mới đã suy yếu nhưng các cường quốc tư bản chủ nghĩa vẫn ngấm ngầm hoặc công khai tranh giành nhau bằng phạm vi ảnh hưởng bằng cách thực hiện "chiến lược biên giới mềm", ra sức bành trướng "biên giới kinh tế" rộng hơn biên giới địa lý. - Chiến tranh lạnh tuy đã kết thúc, nguy cơ chiến tranh thế giới bị đẩy lùi, nhưng chiến tranh khu vực, chiến tranh thương mại, sắc tộc, tôn giáo vẫn tiếp tục phát triển Tóm lại : Dù có những biểu hiện mới, CNTB đương đại vẫn là CNTB độc quyền. Những biểu hiện mới đó chỉ là sự phát triển của 5 đặc điểm cơ bản của CNTB độc quuyền mà Lênin đã chỉ ra từ những năm đầu thế kỷ XX 2. Những biểu hiện mới trong cơ chế điều tiết kinh tế của CNTB độc quyền nhà nước ( tự học - 176) Từ sau chiến tranh thế giới thứ II đến nay, CNTB độc quyền nhà nước có những biểu hiện mới sau đây: - Các hình thức của kinh tế thuộc nhà nước trong nền kinh tế quốc dân ngày càng trở nên đa dạng - Kinh tế thuộc nhà nước và tư nhân kết hợp tăng lên mạnh mẽ - Chi tiêu tài chính của nhà nước tư bản phát triển dùng để điều tiết quá trình tái sản xuất xã hội tăng lên nhiều - Phương thức điều tiết của nhà nước linh hoạt hơn, mềm dẻo hơn với phạm vi rộng hơn: + Điều tiết bằng chương trình và kế hoạch + Điều tiết cơ cấu kinh tế + Điều tiết tiến bộ và khoa học công nghệ bằng việc tăng chi ngân sáchc cho nghiên cứu và phát triển + Điều tiết thị trường lao động + Điều tiết thị trường tài chính, tiền tệ, chống lạm phát, điều tiết giá cả + Điều tiết các quan hệ kinh tế đối ngoại, hệ thống tài chính - tiền tệ quốc tế IV. Những thành tựu, giới hạn và xu hướng vận động của chủ nghĩa tư bản trong giai đoạn hiện nay (tự học - 177) 1. Những thành tựu CNTB đạt được trong sự vận động đầy mâu thuẫn: Trong quá trình phát triển của mình nếu chưa xét đến hiệu quả mà CNTB gây ra loài người, thì CNTB vẫn có mặt tích cực với sản xuất đó là: - Thực hiện xã hội hóa sản xuất - Phát triển lực lượng sản xuất tăng năng xuất lao động xã hội - Chuyển sản xuất nhỏ thành sản lớn hiện đại. Tuy nhiên những thành tựu mà CNTB đạt được không phải chỉ có một chiều mà trong sự vận động đầy mâu thuẫn. Điều đó biểu hiện ở hai xu hướng trái ngược nhau:  - Xu thế phát triển nhanh chóng của nền kinh tế là do yêu cầu nội tại và xu thế tăng nhanh tốc độ của việc phát triển lực lượng sản xuất gắn với cuộc cách mạng và khoa học công nghệ - Xu thế trì trệ của nền kinh tế : Đó là sự thống trị của độc quyền đã tạo ra những nhân tố ngăn cản sự tiến bộ kỹ thuật và phát triển sản xuất 2. Giới hạn và hậu quả của CNTB gây ra - Bên cạnh mặt tích cực trình bày ở trên, CNTB cũng gây ra hậu quả nặng nề cho nhân loại: + CNTB là thủ phạm chính của 2 cuộc chiến tranh thế giới I và II và hàng trăm cuộc chiến tranh cục bộ + Là thủ phạm chính của cuộc chạy đua vũ trang và ô nhiễm môi trường + CNTB phải chịu trách nhiệm chính về nạn đói nghèo bệnh tật của hàng trăm triệu người ở các nước chậm phát triển - CNTB cũng đứng trước giới hạn mà nó không thể vượt qua: Giới hạn đó bắt nguồn từ mâu thuẫn cơ bản của CNTB đó là : Mâu thuẫn giữa tính chất và trình độ xã hội hóa cao của lực lượng sản xuất với chế độ chiếm hữu tư nhân TBCN về tư liệu sản xuất. Mặc dù CNTB ngày nay đã có sự điều chỉnh nhất định trong những hình thức quan hệ sở hữu, quản lý và phân phối nhưng vẫn không thể khắc phục được mâu thuẫn này. Mâu thuẫn đó được biểu hiện ra thành những mâu thuẫn cụ thể sau: + Một là: Mâu thuẫn giữa tư bản lao động + Hai là: Mâu thuẫn giữa các dân tộc thuộc địa và phụ thuộc với chủ nghĩa đế quốc + Ba là: Mâu thuẫn với các nước tư bản chủ nghĩa với nhau, chủ yếu là giữa ba trung tâm kinh tế, chính trị hàng đầu của thế giới tư bản, giữa các tập đoàn tư bản xuyên quốc gia + Bốn là: Mâu thuẫn giữa CNTB và CNXH 2. Xu hướng vận động của CNTB - CNTB trong quá trình phát triển của nó đã: Thúc đẩy lực lượng sản xuất phát triển rất mạnh mẽ, tạo cơ sở vật chất kỹ thuật của nền sản xuất hiện đại nhưng cũng làm chothuẫn cơ bản của nó ngày càng gay gắt thêm - Ngày nay CNTB hiện đại đang nắm giữ những ưu thế về vốn, khoa học công nghệ, thị trường, đang có khả năng thích ghi trong chừng mực nhất định , song CNTB đã buộc phải thực hiện một số điều chỉnh giới hạn về quan hệ sản xuất, song khôgn thể khắc phục nổi những mâu thuẫn vốn có của nó, không thể vượt quá giới hạn lịch sử của nó - Các quốc gia độc lập ngày càng tăng cường đấu tranh để tự lựa chọn và quyết định con đường phát triển tiến bộ của mình - CNXH trên thế giới từ những bài học thành công và thất bại, cùng với khát vọng và sự