Khóa luận Điều tra tính đa dạng nguồn gen cây thuốc ở xã Văn Hán, huyện Đồng Hỷ, tỉnh Thái Nguyên

ích kinh tế xã hội nói trên, việc sử dụng, phát triển cây thuốc còn mang lại lợi ích về môi trường, sinh thái rất to lớn. 1.4. Tiềm năng, tình hình khai thác và sử Dụng cây thuốc ở nước ta Nước ta nằm trong vành đai nhiệt đới - gió mùa, có hệ thực vật phong phú và đa dạng nên tiềm năng về cây thuốc là rất lớn. Theo tài liệu thống kê của hội nghị châu á về cây thuốc và cây tinh dầu ở Băng Cốc (12/1996), Việt Nam có khoảng 3200 loài làm thuốc. Con số này sẽ không ngừng tăng lên trong những năm tới đây, do nhiều loài cây thuốc Việt Nam được sử dụng trong y học cổ truyền của các dân tộc chưa được điều tra nghiên cứu. Các cây làm thuốc phân bố chủ yếu ở các vùng trung du và miền núi (70%). Những vùng có nhiều loài cây thuốc tập trung chủ yếu ở các loại hình rừng nhiệt đới thường xanh. Đặc biệt là các khu bảo tồn thiên nhiên, vườn quốc gia, rừng rậm nguyên sinh như: Cúc Phương, vườn Quốc gia Cát Bà, Ba Vì, Tam Đảo, Nam Cát Tiên...Đây là những nơi thảm thực vật được bảo vệ tương đối tốt là môi trường thuận lợi cho các nhà nghiên cứu điều tra thống kê, khám phá thêm những loài mới. Thấy được những tiềm năng to lớn của cây thuốc Việt Nam, trong những năm 60, 70 của thế kỷ 20, phong trào phát triển và sử dụng cây thuốc Nam được khuyến khích và phát triển rầm rộ. Vào thời gian này 60% số xã ở miền Bắc có vườn thuốc Nam, các cơ sở y tế địa phương và trong dân gian sử dụng cây thuốc để phòng và chữa bệnh là chính và đạt nhiều kết quả tốt. Hiện nay, y học hiện đại đang phát triển như vũ bão. Những thành tựu mà y học hiện đại đạt được thật đáng kinh ngạc, đã đưa con người thoát khỏi một số căn bệnh hiểm nghèo, giành lấy sự sống cho mình. Thị trường thuốc Tây ở nước ta cũng đang ngày một mở rộng. Tuy vậy, việc sử dụng cây thuốc trong nước vẫn được dùng nhiều ở một số bộ phận cư dân vùng đồng bằng Bắc Bộ, các dân tộc miền núi. Trong công tác trị liệu bằng y học cổ truyền, mặc dù bị ảnh hưởng nặng nề của y học Trung Quốc (thuốc Bắc) nhưng các vị thuốc trong nước vẫn chiếm vị trí quan trọng. Nhiều vị thuốc hoàn toàn trồng ở Việt Nam, chưa từng nhập ở Trung Quốc (Bồ công anh, Sài đất, Kim ngân, Quế...). Nhiều loài có thể thay thế cho dược liệu nhập nội mặc dù chất lượng chưa cao (Đẳng sâm, Bạch truật, Cánh kiến, Kỷ tử ...). Nhiều loài cây thuốc khai thác ở Việt Nam có chất lượng cao hơn sản phẩm cùng loại ở Trung Quốc. Rõ ràng, cây thuốc đã có khả năng đáp ứng nhu cầu phòng và chữa bệnh bằng y học cổ truyền. Trong những năm qua, một số loài cây thuốc đã là những nguyên liệu không thể thiếu trong công nghiệp dược liệu hiện đại. Những thành tựu quan trọng đã thu được là: - Chiết xuất Berberin từ cây Vàng đắng. - Sản xuất nhiều loại tinh dầu thực vật. - Sản xuất Rotundin, Stihox từ củ Bình vôi. - Chiết xuất Rutin từ Hoa hòe. Ngoài ra, chúng ta đã có những thành công bước đầu trong việc sử dụng cây thuốc để chữa một vài căn bệnh hiểm nghèo và bệnh xã hội. Đáng kể trong lĩnh vực này là sử dụng cây thuốc chữa bệnh ung thư tuyến tiền liệt, hạn chế phát triển khối u sau giải phẫu. Đồng thời các bài thuốc đông y đang có triển vọng trong việc cắt cơn nghiện ma túy. Do chính sách mở cửa cũng như sự phát triển của nền kinh tế hàng hóa, trong những năm trở lại đây, một số loài cây thuốc đã bị khai thác quá mức, không được bảo vệ và dần đi tới khan hiếm hoặc có nguy cơ tuyệt chủng như: Hoàng đằng, Hoàng liên, Trầm hương...[12] 1.5. Tình hình nghiên cứu cây thuốc ở Thái Nguyên Những công trình nghiên cứu về dược liệu ở tỉnh Thái Nguyên còn rất ít. Gần đây, Nguyễn Trọng Lạng (1996) [10] nghiên cứu về cây thuốc ở một số tỉnh miền núi phía Bắc (trong đó có Thái Nguyên) đã công bố 160 loài cây thuốc và công dụng của chúng. Còn lại, chủ yếu nghiên cứu về: thành phần loài, giá trị kinh tế và một số mô hình nông lâm kết hợp, biện pháp phục hồi rừng (Lê Ngọc Công, 2004 [3], Nguyễn Phú Quang 2001 [20]). Tuy nhiên, việc tìm hiểu đa dạng nguồn gen cây thuốc và giá trị sử dụng của chúng ở địa phương xã Văn Hán chưa có tác giả nào nghiên cứu. Vì vậy, khóa luận tốt nghiệp đại học này của tôi nhằm tìm hiểu sự đa dạng nguồn gen cây thuốc ở địa phương. Chương 2 đối tượng và phương pháp nghiên cứu 2.1. Đối tượng nghiên cứu Chúng tôi tiến hành nghiên cứu toàn bộ các loài thực vật có giá trị làm thuốc trong một số quần xã: rừng phục hồi tự nhiên, thảm cỏ, cây bụi, rừng trồng (keo, bồ đề), vườn nhà, ven đường đi tại xã Văn Hán, huyện Đồng Hỷ, tỉnh Thái Nguyên. 2.2. Phương pháp nghiên cứu 2.2.1. Phương pháp điều tra theo tuyến. Trước hết là xác định địa điểm và quần xã thực vật nghiên cứu. Sau đó lập các tuyến đi điều tra tùy từng địa hình và quần xã cụ thể. + Nếu là đồi thì tuyến đi vuông góc với đường đồng mức. + Nếu là địa hình bằng phẳng thì tuyến đi là các đường ngang hoặc dọc quần xã. Các tuyến này cách nhau 50 - 100m. trên tuyến đi tiến hành thống kê tất cả các loài, dạng sống trong phạm vi chiều rộng của tuyến từ 2-4m. Những loài chưa biết tên lấy mẫu về tra cứu. 2.2.2. Phương pháp lập ô tiêu chuẩn Chúng tôi tiến hành lập các ô tiêu chuẩn. Các ô tiêu chuẩn được bố trí theo tuyến đi. Kích thước ô tiêu chuẩn tùy theo loại quần xã: + Đối với rừng phục hồi tự nhiên,rừng trồng,ô tiêu chuẩn có diện tích là 100m2 (10m x 10m ). + Đối với thảm cây bụi ô có diện tích 16m2(4m x 4m). + Đối với thảm cỏ ô có diện tích là 4m2 (2m x 2,) Trong mỗi ô, tiến hành thống kê thành phần loài, dạng sống. Loài nào chưa biết tên ,lấy mẫu về tra cứu. 2.2.3. Phương pháp điều tra trong nhân dân Chúng tôi tiến hành phỏng vấn một số người dân vùng nghiên cứu về các loài cây làm thuốc, công dụng và bộ phận sử dụng làm thuốc trong việc phòng, chữa bệnh ở địa phương. 2.2.4. Phương pháp phân tích mẫu Sau khi thu thập mẫu tại các điểm nghiên cứu, chúng tôi tiến hành xác định tên loài theo các tài liệu của Lê Khả Kế và cộng sự (1969) [13], Phạm Hoàng Hộ (1993) [19], Nguyễn Tiến Bân (1997), Bộ Nông Nghiệp và Phát triển nông thôn (2000) [2]. Tên họ và tên loài cây được xếp theo vần ABC (theo tên Latinh) và xếp theo hệ thống tiến hóa của Takhtazan (1981). Xác định dạng sống, công dụng của các loài và nhóm loài làm thuốc dựa vào các tài liệu: "Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam" của Đỗ Tất Lợi (1986) [9], "Cây thuốc Việt Nam" của Lê Trần Đức (1995) [8]. Xác định cây thuốc có nguy cơ tuyệt chủng và nguy cơ khan hiếm cần được bảo vệ trong sách đỏ Việt Nam [21]Chương 3 điều kiện tự nhiên xã hội vùng nghiên cứu 3.1. Điều kiện tự nhiên vùng nghiên cứu 3.1.1. Vị trí địa lý, ranh giới vùng nghiên cứu - Vị trí địa lý, ranh giới của tỉnh Thái Nguyên Thái Nguyên có giới hạn từ 21001' đến 22003' vĩ Bắc và từ 105028' đến 106014' kinh Đông. Về ranh giới: phía Bắc giáp tỉnh Bắc Cạn, phía Tây giáp tỉnh Tuyên Quang, phía Tây nam giáp tỉnh Vĩnh Phúc, phía Đông giáp tỉnh Bắc Giang, phía Đông bắc giáp tỉnh Lạng Sơn, phía Nam giáp thủ đô Hà Nội. - Địa điểm nghiên cứu thuộc xã Văn Hán, huyện Đồng Hỷ, tỉnh Thái Nguyên. Đây là xã nằm ở phía Đông bắc của tỉnh, cách trung tâm thành phố 20 km. Về ranh giới: phía Bắc giáp huyện Võ Nhai, phía Tây giáp xã Khe Mo, phía Nam giáp xã Nam Hòa, phía Đông giáp xã Cây Thị. 3.1.2. Các yếu tố tự nhiên của vùng nghiên cứu 3.1.2.1. Đặc điểm chung về địa hình Địa hình của tỉnh không bằng phẳng, chủ yếu là đồi núi thấp. Diện tích đồi núi có độ cao hơn 100m chiếm 2/3 diện tích tự nhiên, còn lại là thung lũng, vùng phù sa của sông Cầu, sông Kông và đồi thấp. Vùng có độ cao lớn nhất là 1591m thuộc dãy Tam Đảo, vùng thấp nhất là Phổ Yên 15m (so với mực nước biển). Các dãy núi nằm ở vùng phía Nam của cánh cung Đông bắc. Đồi núi cao thường tập trung ở khu vực phía Tây, Bắc của tỉnh. Điểm nghiên cứu tại xã Văn Hán, huyện Đồng Hỷ, tỉnh Thái Nguyên thuộc phía Đông Bắc của tỉnh. Địa hình chủ yếu là đồi núi đất xen lẫn với đồi núi đá vôi. Độ cao trung bình 500-600m, xen lẫn là những dải thung lũng. 3.1.2.2. Diện tích Toàn tỉnh có 356801 ha đất tự nhiên, diện tích có rừng là 139420 ha trong đó 99795 ha rừng tự nhiên và 39625 ha rừng trồng. Điểm nghiên cứu xã Văn Hán, có tổng diện tích đất tự nhiên là 7784 ha, trong đó đất có rừng là 2027,4 ha chiếm 26% diện tích đất tự nhiên. 3.1.2.3. Khí hậu Do vị trí địa lý, địa hình như trên, tỉnh Thái Nguyên nằm trong điều kiện nhiệt đới gió mùa, hàng năm có hai mùa rõ rệt. Mùa hạ từ tháng 4 đến tháng 10, có gió mùa Đông nam, nhiệt độ cao, lượng mưa lớn, độ ẩm cao. Mùa đông từ tháng 11 đến tháng 3, có gió mùa Đông bắc, trời rét đậm, nhiệt độ thấp, độ ẩm không khí thấp, nắng hanh, có sương muối, mưa phùn về cuối đông. - Về nhiệt độ: có sự phân mùa rõ rệt, mùa hè nhiệt độ cao nhất vào tháng 6, 7, 8. Mùa đông từ tháng 11 đến tháng 3, nhiệt độ trung bình thấp nhất trong 4 năm (từ 2000 -2004) tại Thái Nguyên là 17,20C (tháng 1). Nhiệt độ trung bình cao nhất trong 4 năm (2000 - 2004) là 28,60C (tháng 7). Nhiệt độ không khí trung bình từ 2000 đến 8/2004 là 23,740C. - Về độ ẩm: độ ẩm ở năm 2003 - 2004 khá cao, biến động theo mùa. Độ ẩm lớn nhất vào tháng 7 - 8 là tháng có lượng mưa lớn trong năm. Độ ẩm thấp nhất vào tháng 11 - 12 do chịu ảnh hưởng của gió mùa Đông bắc khô và lạnh.Độ ẩm trung bình từ năm 2000- 8/2004 là 81,2%. - Về lượng mưa: Tháng 6, 7, 8 do tác động của gió mùa Đông nam nên lượng mưa lớn. Trong khi đó các tháng 11, 12, 1, 2 lượng mưa thấp nhất.Tổng lượng mưa trung bình từ năm 2000-2004 là 1719,7mm. Bảng 3.1: Nhiệt độ, độ ẩm, lượng mưa trung bình giai đoạn 2000 - 2004 của tỉnh Thái Nguyên ( Theo số liệu của trung tâm khí tượng thủy văn tỉnh Thái Nguyên) Chỉ tiêu Tháng Nhịêt độ trung bình (0C) Độ ẩm trung bình (%) Lượng mưa trung bình (mm) 1 17,2 77,1 20,1 2 17,9 82,8 32,7 3 20,8 83,4 55,2 4 24,4 84,8 77,9 5 27,0 82,2 275,3 6 28,6 81,8 240,3 7 28,6 84,8 464,8 8 28,5 84,4 264,4 9 27,2 81,7 127,9 10 25,1 81 123,2 11 21,2 75 21,8 12 18,2 75,5 16,1 Trung bình năm 23,7 81,2 1719,7 3.2. Điều kiện dân cư, xã hội Theo số liệu điều tra năm 1999, dân số tỉnh Thái Nguyen có 1092000 người với mật độ trung bình 300 người/km2, tập trung cao nhất ở thành phố Thái Nguyên với 2500 người/km2, thấp nhất là Sảng Mộc (huyện Võ Nhai) 8 người/km2. 70% số dân sống trong khu vực nông nghiệp. Tỉnh Thái Nguyên có 43 dân tộc anh em, chiếm đa số là các dân tộc: Kinh, Tày, Nùng, Sán Chỉ, Dao, Mông. Do tỷ lệ tăng dân số nhanh, lại phân bố không đều nên ảnh hưởng tới sự phát triển nông nghiệp và văn hóa xã hội trong tỉnh. Vùng nghiên cứu xã Văn Hán có 10 dân tộc là: Kinh (5141 người), Nùng (3299 người), Sán Chỉ (119 người), Tày (53 người), Sán dìu (28 người)… Là huyện có nhiều dân tộc ít người cùng chung sống, trình độ văn hóa chưa cao, đời sống nhân dân còn gặp nhiều khó khăn. Do vậy, ý thức bảo vệ rừng của người dân chưa cao. Hiện tượng chặt cây lấy gỗ phục vụ cho làm nhà, làm nguyên liệu vẫn diễn ra. Tuy nhiên có giảm trong những năm gần đây, song cần phải quan tâm, chú ý hơn nữa. Địa phương cần hoàn thành tốt hơn nữa chính sách giao đất giao rừng đến từng hộ gia đình, giúp cho việc khoanh nuôi, bảo vệ rừng ngày một hiệu quả. Nhờ đó sự đa dạng các loài thực vật nói chung và đa dạng các loài làm thuốc mới được bảo tồn và phát triển. Chương 4 kết quả nghiên cứu và thảo luận 4.1. Đa dạng về thành phần loài cây thuốc, đa dạNG LOàI CủA CáC Họ Và CHI Sử DụNG LàM THUốC ở xã văn hán, huyện đồng hỷ, tỉnh thái nguyên. Sau một thời gian điều tra nghiên cứu, chúng tôi đã thu được 184 loài, thuộc 151 chi, 59 họ, phân bố trong các ngành: Thông đất (Lycopodiophyta), Dương xỉ (Polypodiophyta), Hạt trần (Gymnospermatophyta), Hạt kín (Angiospermatophyta). Số lượng các họ, chi, loài chúng tôi thống kê ở bảng 4.1. Bảng 4.1: Số lượng các họ, chi, loài cây thuốc ở xã Văn Hán, huyện Đồng Hỷ, tỉnh Thái Nguyên STT loài Tên khoa học Tên địa phương Dạng sống Sinh cảnh sống Cây gỗ Cây bụi Cây thảo Cây leo I. lycopodiophyta ngành thông đất 1. Lycopodiaceae họ thông đất 1 . Lycopodium cernua L. Thông đất + A II. polypodiophyta ngành dương xỉ 2. Adiantaceae họ đuôi chồn 2 Adiantum capillus L Tóc thần vệ nữ + AB 3. Aspleniaceae họ tổ chim 3 Asplenium nidus L. Tổ chim + A 4. Dryopteridaceae họ dương xỉ 4 Cibotium barometz(L)J.Sm. Cu li + A 5 Cyclosorus parasitica (L) Fawell. Dương xỉ thường + AB 6 Drynaria forunei J.Sm. Bổ cốt toái + A III. Gymnosperma Tophita Ngành hạt trần 5. Cycadaceae họ tuế 7 Cycas pectinata Griff. Thiên tuế + E 8 Cycas repoluta Thunb. Vạn tuế + E 6. Cupressaceae họ bách 9 Araucaria excelsa R.Br. Bách tán + E 10 Thuj a oeientalis L. Trắc bách diệp + E 7. Pinaceae họ thông 11 Pinus morkusii Coolet Gauss. Thông nhựa + F IV. ngiospermatophytA Ngành hạt kín (A) dicotyledoneae lớp 2 lá mầm 8. Acanthaceae họ ô rô 12 Ruellia tuberosa L. Quả nổ + CD 9. AMRYLLIDACEAE Họ THủY TIÊN 13 Crinum asiaticum L. Náng hoa trắng + E 10. ANACARDIACEAE Họ đào lộn hột 14 Mangifera indica L. Xoài + E 15 Rhus chinensis L. Muối + AB 11. AnnonaCeae họ na 16 Annona squamosa L. Na + E 12. AmaRanthaceae họ dền 17 Celosiac cristata L. Mào gà đỏ + E 13. Apocynaceae họ trúc đào 18 Alstonia scholaris (L) R.Be. Hoa sữa + EF 14. Araliaceae họ nhân sâm 19 Scheffleera octophylla Har. Ngũ gia bì + E 20 Nothopanax fruticosum Miq. Đinh lăng + E 15. AsteraCeae họ cúc 21 Ageratum conyzoides L. Cứt lợn + BCDF 22 Artemisia vulgaris L. Ngải cứu + E 23 Bidens polisa L Đơn kim + CDEF 24 Blumea lanceolaria Roxb Duee. Xương sông + E 25 Cirsium japonicus (DC) Maxim. Ô rô + AE 26 Crassocephalum crepidioides (Beth) Rau tàu bay + AC 27 Elephantopus scaber L. Cúc chỉ thiên + BCD 28 Eclipta prostata L Cỏ nhọ nồi + E 29 Eupatorium odoratum L Cỏ lào + ABC 30 Lactuca indica L Bồ công anh + ACE 31 Paethenium hysterophorus L Cúc liên chi dại + C 32 Pluchea indica (L) Lees Cúc tần + EF 33 Wedelia chinensis (Osh) Merr. Sài đất + E 34 Xalthium strumarinm L. Ké đầu ngựa + DF 16. Bignoniacea họ núc nác 35 Oroxylum indicum (L) Vent. Núc nác + DF 36 Heliotropium indicum L. Vòi voi + CF 17. ClustaceaE họ bứa 37 Garconia oblongifolia Champ Bứa + A 18. Combretaceae họ bàng 38 Terminalia catappa L. Bàng + EF 19. Crassulaceae họ thuốc bỏng 39 Kalanchoe pinnata Ders. Cây thuốc bỏng + E 20. Cucurbitaceae họ bầu bí 40 Momordica charantia L. Mướp đắng + E 41 Momordica cochinchinensis Lour. Gấc + E 42 Luffa cylindrica Roem. Mướp + E 43 Sechium edule (Jacq) Sw. Su su + E 21. Dilleniaceae họ sổ 44 Dillenia heterosepala finetet Gangnep. Lọng bàng + A 45 Tetracera scanders (L) Mere. Chạc chìu + A 22. Euphorbiaceae họ thầu dầu 46 Alchornea trewioides Muell Arg. Đom đóm + ADF 47 Aporosa microcalyx Hassk. Thàu táu + AD 48 Breynia fruticosa (L) Hook F. Bồ cu vẽ + ABD 49 Cleistanthus myrianthus Kurs. Cọc rào + AD 50 Glochidion velutinum SP. Bọt ếch + ABDF 51 Mallotus barbatus Arg. Bùng bục + ABF 52 Mallotus apelta Muell - Arg. Bùng bục + ABD 53 Melientha suavis Rau ngót rừng + A 54 Phyllanthus reticulatus Poir. Phèn đen + ABD 55 Sapium discolor Muell- Arg. Sòi tía + A 56 Sauropus androgynus (L) Meer. Rau ngót + E 57 Euphorbia antiquvrum L. Xương rồng ba cạnh + E,F 58 Euphorbia milii Desmoul. Xương rắn + E 23. Fabaceae họ đậu Caesalpinioideae Phân họ vang 59 Bauhinia accuminata L. Móng bò hoa trắng + A 60 Caesalpinia minax (A) Hance. Móc mèo + A 61 Cassia alata L. Muồng trâu + AB 62 Cassia tora L. Thảo quyết minh + ABD 63 Delonix regia (Hook) Rat. Phượng vĩ + F 64 Gledistschia fera (Lour) Merr. Bồ kết + AE 65 Tamarindus phloeum fordii Oliv. Me + E Faboideae phân họ đậu 66 Bowring callicarpa Champex Bent. Dây bánh nem + ABD 67 Desmodium gangeticum (L) DC. Thóc lép + AB 68 Mucuma pruriens DC. Mắt mèo + ABD 69 Pueraria thomsom L. Sắn dây + E MIMOSOIDEAE phân họ trinh nữ 70 Acacia mangium Willd. Keo tai tượng + B 71 Acacia auriculiformis Willd. Keo lá tràm + B 72 Albizia corniculata (Lour) Pruce. Muồng gai + A 73 Mimosa pudica L. Trinh nữ + CBF 74 Pithecellobium clypearia Jack. Bent. Mán đỉa + AD 75 Xylia dobbriformis Bent. Căm xe + A 24. FAGACEAE họ dẻ 76 Castanopsis armata (Roxh) Spach. Dẻ gai + A 25. HYPERICACEAE họ thành ngạnh 77 Cratoxy lon cochinchinensis (Lour) Blume. Thành ngạnh + ABDF 26. LAURACEAE họ long não 78 Linderan myrrha (Lour) Mere. Ô dược + A 79 Litsea cubeba (Lour) Pers. Màng tang + ABD 80 Listsea amara Beex Blume. Mò lông + AB 81 Phoe betavoyna (Meisr) Hookf. Kháo + A 27. LAMIACEAE Họ hoa môi 82 Elscholtzia ciliata L. Kinh giới + E 83 Leonurus heterophyllus Sue. ích mẫu + E 84 Ocimum salctum L. Hương nhu + E 85 Perilla frutescens L. Tía tô + E 28. MALVACEAE họ bông 86 Abutilen indicum (L) Swelt. Cối xay + AB 87 Hibiscus- rosasinensis (L). Dâm bụt + EF 88 Sida rhambifolia L. Ké hoa vàng + DF 89 Ureance lobata L. Ké hoa đào + DF 29. MELASTOMATACEAE họ mua 90 Melastoma candium D.Don. Mua + BDF 91 Melastoma sanguineum Sims. Mua bà + BDF 30. MALIACEAE họ xoan 92 Aglaia dupereeana Perre. Ngâu + E 93 Melia azeda Rach L. Xoan + CDEF 31. MENISPER MACEAE họ tiết dê 94 Cissampelos pareira L. Tiết dê + AB 95 Fibraurea tinctocia Lour. Hoàng đằng + A 96 Tinospora sinensis Merr. Dây đau xương + AE 97 Tinospora crispa (L) Miers. Dây kí ninh + AE 98 Stephania rotunda L. Bình vôi + AE 32. MORACEAE Họ dâu tằm 99 Artocarpus heterophyllus Lam. Mít + E 100 Broussonetia papirifera Vent. Dướng + A 101 Ficus simplicisima Lour. Vú bò lá xẻ + AB 102 Ficus hispia LF. Ngái + A 103 Ficus racemosa L. Sung + AE 104 Stre blusasper Lour. Ruối + F 33. MYRISTICACEAE họ máu chó 105 Knema corticosa Lour. Máu chó + A 34. MYRSINACEAE họ đơn nem 106 Maesa membranacea A.DC. Đơn bông + AB 107 Maesa indica Wall. Đơn nem + ABD 108 Rapanea capitellata Wall. Tháo kén lông + AFD 35. MYRTACEAE họ sim 109 Eucalyptus resinifera Smith. ổi + E 110 Eucalyptus globulus Labill Bạch đàn xanh + BE 111 Rhodomytus tomentosa (Ait) Hassk. sim + BCD 112 Syzygium jambos L.Alston. Gioi + E 36. OXALIDACEAE họ chua me 113 Averrhoa carambola L. Khế + E 37. PANDANACEAE họ dứa dại 114 Pandanus odoratissimus Lt. Dứa dại + F 38.papayyaceae họ đu đủ 115 Carica papaga L. Đu đủ + E 39. PASSIFLORACEAE họ lạc tiên 116 Passiflora hispida DC. Lạc tiên + AB 40. POLIGONACEAE họ rau răm 117 Polygonum sinense L. Thồm lồm + BC 118 Polygonum cuspidatum Siebet Zuce. Cốt khí + F 41. ROSACEAE họ hoa hồng 119 Rubus alcaefolius Poir. Mâm xôi + AD 120 Rubus cocchinchinensis Fazz. Ngấy + AD 42. RUBIACEAE họ cà phê 121 Canthium paarifolium Roxb. Găng cơm + ABD 122 Hedyotis multiglomerulata L. Cỏ vừng + CE 123 Morinda umbellata L. Mặt quỷ + E 124 Morinda officinalis How. Ba kích + A 125 Oldenlandia penduncularis Pitard. Dạ cẩm + AB 126 Psychotria rubra L. Lấu + A 127 Mussaenda camboriara Direrre. Bướm bạc + AF 128 Paederia scandens Mere. Mơ tam thể + E 43. RUTACEAE Họ cam 129 Atalantia buxifolia Oliv. Độc lực + E 130 Clausena dentata (Willd). Củ khỉ + E 131 Citrus grandis Osbeck. Bưởi + E 132 Citrus japonica Thumb. Quất + E 133 Micromelum falcatum Wils Trẩu trắng + E 134 Evodia lepta (Spring) Merr. Chẻ ba + ABCD 135 Zanthoxylum nitidum (Lamk). Hoàng lực + A 44. SAPINDACEAAE họ bồ hòn 136 Euphoria fragipera Gagnep. Nhãn + E 137 Faviesia annamensis Pierre. Vải + E 45. SAURURACEAE Họ Lá giấP 138 Houttuynia cordata Thumb. Diếp cá + E 46. SOLANACEAE Họ cà 139 Argemone mexicana L. Cà dại hoa vàng + F 140 Datura metel L. Cà độc dược + E 141 Capsicum annuum L. ớt + E 142 Lycopersicum esculentum (L). Cà chua + E 143 Solanum melongena L. Cà ăn + E 144 Solanum indicum L. Cà dại hoa tím + F 47. STEMONACEAE họ bách bộ 145 Stemona tuberosa Lour. Bách bộ + AE 48. STYRACCEAE họ bồ đề 146 Styrax tonkinensis (Lour) Bruce. Bồ đề trắng + BD 49. THEACEAE họ chè 147 Camellia sinesis Seem. Chè + E 50. TILIACEAE Họ đay 148 Corchours acutangulus Lamk. Đay dại + F 149 Corchourus olitorius L. Rau đay + E 150 Grewia miceosos Lamk. Cò ke + AD 51. VERBENACEAE Họ cỏ roi ngựa 151 Callicae palongifolia Lam. Bọ mẩy + AB 152 Clerodendrum chineneven L. Mò trắng + ABF 153 Clerodendrum longi folia Lam. Tử châu lá dài + AB 154 Stachytar pheta jamaiunsin ( L) Wahl. Cỏ roi ngựa + BF B.MONOCOTYLEDONEAE Lớp một lá mầm 52. ARACEAE họ ráy 155 Alocasia maceorhiza (L) G.Dou. Cây ráy + EF 156 Homalomena alomtica (Roxb) Schott. Thiên niên kiện + E 157 Modestum Scholl Vạn niên thanh + E 53. ARECACEAE Họ cau 158 Areca catecha L. Cau + E 159 Calamus tetradactylus L. Mây + AE 54.CYPERACEAE Họ cói 160 Cyperus rotundus L. Cỏ gấu + ABC 161 Seleria radula Gangnep. Cỏ 3 cạnh + ABD 55. DRACAENACEAE Họ HUYếT GIáC 162 Crodiline sruticosa(L) Coepp. Huyết dụ + E 163 Rllomele cochinechinensis L. Huyết giác + AE 56. LILIACEAE Họ hành 164 Allium fistulosum L. Hành ta + E 165 Allium sertirum L. Tỏi ta + E 57. POACEAE họ hòa thảo 166 Bambusa blumeana Schult. Tre + EF 167 Bambusa stenostachya Hack. Cỏ lá tre nhỏ + ABCD 168 Centotheca lappcea Desu. Cỏ lá tre lớn + ABCD 169 Cynodon dactylon (L) Pers. Cỏ gà + ABC 170 Cymbopogon citratus(DC)Stapf. Cỏ sả + E 171 Eleusine indica Gaertn. Cỏ mần trầu + BC 172 Ehrysopogon aciculatus (Retz). Cỏ may + FC 173 Imparata cylindrica (L) Beanv. Cỏ tranh CF 174 Miscanthus japonicus Ande. Chè vè + CBD 175 Paspalum scrobicubtum L. Cỏ đắng + ABCD 176 Thysanolaena maxima L. Chít + ABD 58. PLATAGINACEAE họ mã đề 177 Plantago major L. Mã đề + EF 59. ZINGIBERACEAE Họ gừng 178 Alpinia galanga Swactz. Ré + A 179 Alpinia offianarum Hance. Riềng + E 180 Alpinia conchigera Swactz. Sa nhân + A 181 Costus speciosus Sunith. Mía dò + AD 182 Curcuma domestica Val. Nghệ + E 183 Kaempferiu galalga L. Địa liền + CE 184 Zingiber officinale Roscoe. Gừng + E Chú thích: Sinh cảnh sống: Rừng phục hồi (A); Rừng trồng (keo, bồ đề) (B) Thảm cây cỏ (C); Thảm cây bụi (D) Vườn nhà (E); Ven đường (F) Qua số liệu thu được ở bảng 4.1, bước đầu điều tra về thành phần loài cây làm thuốc ở xã Văn Hán, huyện Đồng Hỷ, chúng tôi thấy các loài cây ở đây khá phong phú và phân bố không đều trong các ngành thực vật khác nhau. Cụ thể như sau: - Ngành Thông đất (Lycopodiophyta) có 1 loài, thuộc 1 chi, 1 họ. - Ngành Dương xỉ (Polypodiophyta) có 5 loài, thuộc 5 chi, 3 họ. - Ngành Hạt trần (Gymnospermatophyta) có 5 loài, thuộc 4 chi, 3 họ. - Ngành Hạt kín (Angiospermatophyta) có 173 loài, thuộc 141 chi, 52 họ. Trong đó, lớp thực vật Hai lá mầm (Dicotyledoneae) chiếm chủ yếu với 143 loài, thuộc 115 chi, 44 họ. Lớp thực vật Một lá mầm (Monocotyledoneae) chỉ có 30 loài, thuộc 26 chi, 8 họ. Kết quả tổng hợp được trình bày ở bảng 4.2. Bảng 4.2: Kết quả tổng hợp về số họ, chi, loài cây thuốc ở xã Văn Hán. STT Tên ngành, lớp Số họ Số chi Số loài Tỉ lệ %số loài/tổng số loài I Thông đất (Lycopodiophyta) 1 1 1 0,54 II Dương xỉ (Polypodiophyta) 3 5 5 2,72 III Hạt trần (Gymnospermato phyta) 3 4 5 2,72 IV Hạt kín (Angiosper mato phyta) 52 141 173 94,02 1. Lớp Hai lá mầm (Dicotyledoneae) 44 115 143 77,72 2. Lớp Một lá mầm (Monocotyledoneae) 8 26 30 16,3 Tổng số 59 151 184 100 Từ kết quả nghiên cứu trình bày ở bảng 4.1, chúng tôi nhận thấy rằng: - Họ có nhiều loài nhất là họ Đậu (Fabaceae) với 18 loài, thuộc 16 chi. Sau đó là họ Cúc (asteraceae) với 14 loài, thuộc 14 chi; rồi đến họ Thầu dầu (Euphorbiaceae) với 13 loài thuộc 11 chi; họ Hòa thảo (Poaceae) 11 loài thuộc 10 chi; họ Dâu tằm (Moraceae) với 6 loài, thuộc 5 chi; họ Cà phê (Rubiaceae) với 8 loài, thuộc 7 chi; họ Gừng (Zingiberaceae) 7 loài thuôc 5 chi; họ Dâu tằm (Moraceae) với 6 loài, thuộc 5 chi; họ Cà (Solanaceae) với 6 loài thuộc 5 chi… - Có 24 họ có số loài ít nhất (1 loài) gồm: họ Thông đất (Lycopodiaceae), họ Đuôi chồn (Adiantaceae), họ Tổ chim (Aspleniaceae), họ Tuế (Cycadaceae), họ Thông (Pinaceae), họ Ô rô (Acanthacere) … - Các chi đa dạng về loài nhất có: chi Ficus với 3 loài, chi Alpinia với 3 loài. Có 19 chi mỗi chi có 2 loài gồm: Alpinia, Litsea, Measa, Euphorbia, Monoedica, Allium, Centotheca… Còn lại là các chi có 1 loài. 4.2. Đa dạng về sinh cảnh sống của các loài cây thuốc ở xã Văn Hán Trong quá trình điều tra ngoài thực địa, chúng tôi đã thống kê được các loài thực vật làm thuốc sống trong các sinh cảnh sau: Rừng phục hồi tự nhiên có 83 loài, chiếm 45,11% tổng số