MỤC LỤC
Trang
PHẦN MỞ ĐẦU 1
PHẦN NỘI DUNG 7
CHƯƠNG I: MỘT SỐ NỘI DUNG CỦA THẾ GIỚI QUAN
NHO GIÁO 7
1.1: Khái lược về thế giới quan và các hình thức tồn tại
của thế giới quan 7
1.2: Nội dung cơ bản của thế giới quan Nho giáo 11
CHƯƠNG II: ẢNH HƯỞNG CỦA THẾ GIỚI QUAN NHO GIÁO
Ở VIỆT NAM THẾ KỈ XVI - XVIII 28
2.1: Bối cảnh kinh tế - chính trị - xã hội Việt Nam thế kỉ
XVI - XVIII 30
2.2: Ảnh hưởng của thế giới quan Nho giáo qua tư tưởng
một số nhà nho tiêu biểu 39
PHẦN KẾT LUẬN: 62
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO: 65
69 trang |
Chia sẻ: maiphuongdc | Lượt xem: 1691 | Lượt tải: 2
Bạn đang xem trước 20 trang tài liệu Khóa luận Thế giới quan nho giáo và ảnh hưởng của nó ở Việt Nam thế kỷ XVI - XVIII, để xem tài liệu hoàn chỉnh bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên
, thiªng liªng cho häc thuyÕt vÒ ®¹o lý cña m×nh. Tõ ®ã mµ sau Khæng – M¹nh, quan niÖm trêi - ®Êt – ngêi cña Nho gi¸o, hoÆc nãi theo thuËt ng÷ triÕt häc ngµy nay lµ thÕ giíi quan Nho gi¸o, ®· lÇn lît cã nh÷ng sù bæ sung vµ ph¸t triÓn cña nh÷ng danh nho ®êi H¸n, Tèng… lµm cho nã trë nªn v« cïng v÷ng ch¾c vµ phong phó. Trong Nho gi¸o nãi chung, thÕ giíi quan Nho gi¸o nãi riªng, bªn c¹nh nh÷ng quan niÖm duy t©m næi tréi ta cã thÓ thÊy nh÷ng quan niÖm duy vËt kh¸ tiÕn bé vµ giµu tÝnh nh©n v¨n nh nh÷ng qua niÖm cña Tu©n Tö, Tr¬ng T¶i…
Nhng tõ H¸n Nho vÒ sau, Nho gi¸o chØ chó träng tíi giai cÊp thèng trÞ, chó träng tíi sù phôc tïng cña kÎ díi víi ngêi trªn, cßn c¸c nhu cÇu chÝnh ®¸ng kh¸c cña con ngêi th× Nho gi¸o xem nhÑ, “nhÊt lµ nh÷ng nhu cÇu c¸ nh©n cña con ngêi th× Nho gi¸o hÇu nh kh«ng ®Ò cËp tíi” [20;76]. Nho gi¸o còng chØ ®Ò cËp tíi con ngêi vÒ mÆt x· héi cßn mÆt sinh häc cña con ngêi th× nã l¶ng tr¸nh. Do vËy, thùc tÕ Nho gi¸o ®· kh«ng ®¸p øng ®îc mét ph¬ng diÖn kh¸ quan träng cña con ngêi. Tuy nhiªn, trong ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn cña c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn, Nho gi¸o lµ chç dùa cÇn thiÕt ®Ó c¸c thÕ lùc thèng trÞ cñng cè ®Þa vÞ cña m×nh. Cã lÏ v× thÕ mµ Nho gi¸o nãi chung, thÕ giíi quan Nho gi¸o nãi riªng cã søc sèng m¹nh mÏ kh«ng chØ ë Trung Quèc mµ cßn ë c¶ nh÷ng quèc gia phong kiÕn xung quanh.
ch¬ng II: ¶nh hëng cña thÕ giíi quan Nho gi¸o ë ViÖt Nam thÕ kØ XVI – XVIII
Nho gi¸o du nhËp vµo níc ta ngay tõ thÕ kØ I, II. Trong thêi k× B¾c thuéc, Nho gi¸o ®îc c¸c nhµ ®« hé phong kiÕn Trung Quèc sö dông nh mét c«ng cô ®Ó n« dÞch, ®ång ho¸ nh©n d©n ta, d©n téc ta. Tõ thÕ kØ I ®Õn thÕ kØ X, chÝnh quyÒn phong kiÕn Trung Quèc ®· ph¶i sö dông nhiÒu ph¬ng tiÖn, nhiÒu biÖn ph¸p cìng Ðp ®Ó thùc hiÖn mu ®å cña m×nh. Nhng kÕt qu¶ thu ®îc kh«ng mÊy kh¶ dÜ, Nho gi¸o víi nh÷ng néi dung truyÒn b¸ h¹n hÑp ®· kh«ng thÓ v¬n tíi kh¶ n¨ng chi phèi ®êi sèng t tëng cña x· héi ta. Tuy nhiªn, cµng vÒ cuèi giai ®o¹n nµy, trªn lÜnh vùc v¨n ho¸, Nho Gi¸o ®· phÇn nµo ®îc nh©n d©n tù nguyÖn tiÕp nhËn dï cßn dÌ dÆt. §· cã rÊt nhiÒu ngêi häc ch÷ H¸n, dï mét phÇn trong sè hä "häc ch÷ H¸n ®Ó cã thÓ häc kinh PhËt vµ ®Ó cã ®iÒu kiÖn tiÕp nhËn §¹o gi¸o” [26; 259].
Trong kû nguyªn ®éc lËp, tù chñ vµ thèng nhÊt, Nho gi¸o cßn ph¶i tiÕp tôc tr¶i qua mét thêi gian dµi thö th¸ch n÷a. Tõ thÕ kû X ®Õn thÕ kû XIII, chi phèi vò ®µi chÝnh trÞ vµ t tëng níc ta vÉn lµ PhËt gi¸o, sau PhËt gi¸o lµ §¹o gi¸o råi míi ®Õn Nho gi¸o. Trong bèi c¶nh Êy, cïng víi qu¸ tr×nh x©y dùng vµ ph¸t triÓn c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn ViÖt Nam, do yªu cÇu thùc tiÔn cñng cè vµ ph¸t triÓn chÕ ®é phong kiÕn tËp quyÒn ®· ®Æt ra nhu cÇu tiÕp thu vµ ph¸t triÓn Nho gi¸o. Qua chÕ ®é thi cö cña c¸c triÒu ®¹i, nhiÒu nhµ Nho ®îc tuyÓn lùa ®· tham gia vµo bé m¸y chÝnh quyÒn, biªn so¹n luËt ph¸p, kh«n khÐo biÕn mét sè t tëng vÒ phÐp trÞ níc cña Nho gi¸o thµnh ph¸p luËt cña x· héi. Ngoµi ra, Nho gi¸o cßn kh«ng ngõng gãp phÇn lµm r¹ng rì cho v¨n ho¸ níc nhµ, kh¼ng ®Þnh ¶nh hëng m¹nh mÏ cña nã víi x· héi §¹i ViÖt. Tõ ®Çu thÕ kû XIV trë ®i, Nho gi¸o chiÕm ®Þa vÞ quan träng sè mét trªn vò ®µi chÝnh trÞ níc nhµ. Sang thêi Lª s¬ (thÕ kû XV), Nho gi¸o chiÕm ®Þa vÞ ®éc t«n. Cã nhµ nghiªn cøu ®· cho r»ng: “Tõ ®©y hÔ nãi ®Õn ®êi sèng t tëng th× tríc hÕt vµ chñ yÕu lµ nãi ®Õn Nho gi¸o” [26; 255].
Cïng víi PhËt gi¸o, §¹o gi¸o, Nho gi¸o lµ häc thuyÕt cã lÞch sö tån t¹i l©u ®êi ë ViÖt Nam vµ ¶nh hëng to lín ®Õn t tëng ngêi ViÖt. ¶nh hëng quan träng h¬n c¶ lµ vÒ mÆt thÕ giíi quan [23;59]. NhiÒu quan niÖm vÒ thÕ giíi, x· héi, con ngêi cña ngêi ViÖt Nam cã nguån gèc tõ thÕ giíi quan Nho gi¸o, PhËt, L·o. Cô thÓ, c¸c quan niÖm: nh©n sinh, hiÕu mÖnh, ©m d¬ng biÕn hãa sinh ra trêi ®Êt, v¹n vËt ph¸t triÓn tuÇn hoµn vèn lµ cña Nho, c¸c quan niÖm ®êi ngêi ng¾n ngñi, cã sinh cã diÖt… lµ cña L·o, quan niÖm nh©n qu¶, lu©n håi … lµ cña PhËt. Nho, PhËt, L·o bæ sung cho nhau vµ ®ãng gãp vµo viÖc h×nh thµnh, cñng cè vµ ph¸t trÓn thÕ giíi quan cña ngêi ViÖt Nam nãi chung vµ cña giai cÊp phong kiÕn ViÖt Nam nãi riªng. Thùc tÕ cuéc ®Êu tranh giµnh ®éc lËp, x©y dùng vµ ph¸t triÓn ®Êt níc, thÕ giíi quan Êy ®· chøng minh vai trß to lín tÝch cùc cña nã.
Nho, PhËt, L·o, ba häc thuyÕt kh¸c nhau nhng do c¬ cÊu, tÝnh chÊt vµ ®Æc biÖt lµ vai trß x· héi, do h¹n chÕ cña mçi häc thuyÕt Êy nªn ®· thêng xuyªn kÕt hîp, ph©n c«ng nhau vµ bæ sung cho nhau trong mét thÕ giíi quan thèng nhÊt cña giai cÊp phong kiÕn. Nho häc cÇn cho ho¹t ®éng chÝnh trÞ, PhËt gi¸o cÇn cho viÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò sèng chÕt, ho¹ phóc, §¹o gi¸o võa gióp d©n ch¨m sãc søc khoÎ võa cÇn cho sù gi¶i tho¸t ra khái bÕ t¾c vÒ con ®êng danh lîi. §ã lµ lý do xuÊt hiÖn “ tam gi¸o ®ång nguyªn”, hay cßn gäi lµ "dung th«ng tam gi¸o" ë ViÖt Nam. [24; 73].
Cã thÓ nãi, ngêi ViÖt Nam trong thêi kú tiÒn phong kiÕn ®· cã mét thÕ giíi quan t¬ng ®èi hoµn chØnh vÒ tù nhiªn, x· héi, con ngêi. ThÕ giíi quan Êy thÓ hiÖn qua thÇn tho¹i, huyÒn tho¹i, truyÒn thuyÕt, ca dao…dï nã cßn mang tÝnh chÊt th« s¬, chÊt ph¸c, vµ mang dÊu vÕt t duy cña tÝn ngìng nguyªn thuû. Tõ khi Nho, PhËt, L·o du nhËp vµo ViÖt Nam, nh÷ng ¶nh hëng cña ba ®¹o ®· t¹o ra mét bíc tiÕn trong t duy ngêi ViÖt: tõ t duy cô thÓ sang t duy logic, t duy trõu tîng. Tuy nhiªn, vèn lµ hÖ t tëng cña giai cÊp phong kiÕn, Nho gi¸o kh«ng tr¸nh khái nh÷ng h¹n chÕ cña nã, do vËy thêi kú hoµng kim cña nã tÊt yÕu qua ®i. Nã mau chãng trë nªn bÊt lùc tríc sù ph¸t triÓn cña x· héi ViÖt Nam khi x· héi b¾t ®Çu bíc vµo khñng ho¶ng tõ thÕ kØ XVI - XVIII.
. Bèi c¶nh kinh tÕ – x· héi – chÝnh trÞ ViÖt Nam thÕ kû XVI – XVIII.
2.1.1. ChÝnh trÞ.
§Çu thÕ kû XVI, nhµ níc tËp quyÒn phong kiÕn Lª s¬ bíc vµo thêi kú suy tho¸i, kÓ tõ Uy Môc ®Õn T¬ng Dùc, chÝnh quyÒn Lª s¬ ®· môc n¸t vµ suy yÕu trÇm träng. Trong triÒu ®×nh, c¸c phe ph¸i tranh giµnh quyÒn lùc, c¸c ®êi vua nèi tiÕp nhau lao vµo cuéc sèng truþ l¹c, kh«ng ®Ó ý ®Õn chÝnh sù, bá mÆc cho bän ho¹n quan vµ ngo¹i thÝch. Sö s¸ch gäi Uy Môc lµ “vua quû”, T¬ng Dùc lµ “vua heo”[14; 131]. Sau ®ã, c¸c vua Lª Chiªu T«ng, Lª Cung Hoµng l¹i chØ lµ con bµi téi nghiÖp cña M¹c §¨ng Dung. Sau khi thÊy nh÷ng con bµi ®ã kh«ng cßn cÇn thiÕt n÷a, M¹c §¨ng Dung cíp ng«i vua Lª vµ lËp ra triÒu M¹c (1521 – 1592).
Ngay tõ khi míi dùng lªn, triÒu M¹c ®· vÊp ph¶i sù chèng ®èi m¹nh mÏ cña nhiÒu thÕ hÖ kh¸c nhau, ®Æc biÖt lµ søc chèng ®èi cña lùc lîng cùu thÇn nhµ Lª. N¨m 1533, mét cùu thÇn Lª lµ NguyÔn Kim ®· t×m ®îc mét ngêi trong hoµng téc Lª – Lª Duy Ninh t«n lªn lµm vua nh»m t¹o ra danh nghÜa chÝnh thèng cho cuéc ®Êu tranh chèng hä M¹c.
TriÒu Lª, do NguyÔn Kim lËp nªn ë Thanh Ho¸ - phÝa Nam, v× thÕ sö s¸ch gäi lµ Nam triÒu. TriÒu M¹c, lóc ®Çu ®ãng ®« ë Th¨ng Long phÝa B¾c nªn gäi lµ B¾c triÒu.
"Tõ 1533 – 1592, hai bªn Nam – B¾c triÒu ®¸nh nhau gÇn bèn m¬i trËn chiÕn lín nhá" [14; 136]. Cuèi cïng Nam triÒu ®· ®Ì bÑp ®îc B¾c triÒu, nhng sau 1592 d ®¶ng hä M¹c tiÕp tôc ho¹t ®éng thªm mét thêi gian kh¸ dµi n÷a.
Ngay khi côc diÖn Nam – B¾c cha chÊm døt th× mét côc diÖn kh¸c quyÕt liÖt h¬n, l©u dµi h¬n ®· xuÊt hiÖn ngay trong lßng Nam triÒu – B¾c triÒu: côc diÖn TrÞnh – NguyÔn ph©n tranh.
N¨m 1545, NguyÔn Kim mÊt, cuéc tranh giµnh quyÒn lùc trong néi bé Nam triÒu b¾t ®Çu. Ngêi con trëng cña NguyÔn Kim lµ NguyÔn U«ng bÞ TrÞnh KiÓm giÕt h¹i. Em ruét cña NguyÔn U«ng lµ NguyÔn Hoµng ®· t×m mäi biÖn ph¸p kh«n khÐo ®Ó vËn ®éng TrÞnh KiÓm cho m×nh vµo trÊn thñ ThuËn Ho¸ (1558). "N¨m 1576, NguyÔn Hoµng kiªm lu«n xø Qu¶ng Nam, mét c¬ ®å riªng cña hä NguyÔn ë ph¬ng Nam ®· xuÊt hiÖn" [26; 99].
Buæi ®Çu, NguyÔn Hoµng thùc hiÖn chÝnh s¸ch hai mÆt. BÒ ngoµi, NguyÔn Hoµng tá sù thuÇn phôc víi vua Lª vµ hä TrÞnh, thÓ hiÖn mét sè nghÜa vô ®èi víi triÒu ®×nh. MÆt kh¸c, NguyÔn Hoµng ©m thÇm chuÈn bÞ lùc lîng cña m×nh, chiªu d©n, lËp Êp, më réng ®Êt ®ai vÒ phÝa Nam, tr÷ l¬ng, mé lÝnh.
N¨m 1613, NguyÔn Hoµng mÊt, NguyÔn Phóc Nguyªn tiÕp tôc thùc hiÖn chÝnh s¸ch trªn thªm mét thêi gian ng¾n n÷a. N¨m 1627, khi thùc lùc cña nhµ NguyÔn kh¸ m¹nh th× chÝnh s¸ch hai mÆt nãi trªn trë nªn kh«ng cßn cÇn thiÕt. Chóa NguyÔn c«ng khai ®èi ®Çu víi chÝnh quyÒn Lª – TrÞnh. Tõ 1627-1672, hai bªn TrÞnh – NguyÔn ®· ®¸nh nhau b¶y trËn lín. Sau 1672, do kh«ng ph©n th¾ng b¹i, hai bªn lÊy s«ng Gianh (Qu¶ng B×nh) lµm giíi tuyÕn chia c¾t l©u dµi níc ta. Tõ s«ng Gianh trë vµo thuéc quyÒn qu¶n lý cña nhµ NguyÔn (cßn gäi lµ §µng Trong), tõ s«ng Gianh trë ra thuéc quyÒn qu¶n lý cña tËp ®oµn Lª – TrÞnh (gäi lµ §µng Ngoµi) mµ thùc chÊt lµ hä TrÞnh n¾m hÕt thùc quyÒn, ng«i vua Lª chØ lµ “h÷u danh v« thùc” [14; 137]. Khi qu©n T©y S¬n tiÕn qu©n ra B¾c Hµ, côc diÖn §µng Trong - §µng Ngoµi míi chÊm døt.
“C¸c nhµ sö häc gäi thÕ kû XVIII lµ thÕ kû cña chiÕn tranh n«ng d©n” [26; 101], hay "thÕ kû v¬n lªn cña n«ng d©n vµ d©n téc" [24; 467]. Hµng lo¹t c¸c cuéc khëi nghÜa lín, nhá trong ®ã næi bËt nhÊt vµ lµm cho vua Lª, chóa TrÞnh sî h·i nhÊt lµ bèn cuéc khëi nghÜa: NguyÔn H÷u CÇu (1741- 1751), NguyÔn Danh Ph¬ng (1741 - 1751), Hoµng C«ng ChÊt (1739 – 1769), Lª Duy MËt (1738 – 1779). Khi c¸c cuéc khëi nghÜa ë §µng Ngoµi thÊt b¹i th× khëi nghÜa §µng Trong næ ra, lín nhÊt lµ khëi nghÜa T©y S¬n do NguyÔn Nh¹c, NguyÔn L÷, NguyÔn HuÖ l·nh ®¹o. Khëi nghÜa T©y S¬n kÐo dµi h¬n ba m¬i n¨m (1771 – 1801) ®· lËt ®æ ¸ch ¸p bøc bãc lét cña chóa NguyÔn ë §µng Trong, ®Ëp tan tËp ®oµn Lª – TrÞnh ë §µng Ngoµi, ®Èy lïi n¨m v¹n qu©n Xiªm, hai m¬i chÝn v¹n qu©n Thanh x©m lîc.
Sau ®ã, nhµ T©y S¬n ®îc thµnh lËp víi ba hÖ thèng chÝnh quyÒn cai qu¶n ba vïng kh¸c nhau: NguyÔn L÷ cai qu¶n tõ B×nh ThuËn trë vµo, NguyÔn Nh¹c cai qu¶n tõ B×nh ThuËn ®Õn Qu¶ng Nam, NguyÔn HuÖ tõ Qu¶ng Nam vÒ phÝa B¾c Bé. Tuy nhiªn, triÒu ®¹i T©y S¬n sö s¸ch vÉn nãi ®Õn vµ ca ngîi lµ triÒu ®¹i díi sù trÞ v× cña NguyÔn HuÖ, bëi chØ trÞ v× trong thêi gian ng¾n nhng ®· cã nh÷ng c¶i c¸ch rÊt tiÕn bé, hiÖu qu¶.
MÆc dï, ®Òu lµ thµnh qu¶ chung cña phong trµo T©y S¬n, nhng viÖc ph©n chia thµnh ba hÖ thèng chÝnh quyÒn trªn ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho nh÷ng m©u thuÉn trong néi bé n¶y sinh vµ ph¸t triÓn. NguyÔn ¸nh ®· lîi dông c¬ héi nµy ®Ó ph¶n c«ng vµ cuèi cïng ®· giµnh th¾ng lîi (1801).
Nh vËy, liªn tôc tõ 1527 – 1801, ®Êt níc ta lu«n cã xung ®ét vµ néi chiÕn, x· héi tån t¹i hai m©u thuÉn c¬ b¶n: m©u thuÉn gi÷a c¸c tËp ®oµn phong kiÕn thèng trÞ vµ m©u thuÉn gi÷a ®Þa chñ víi n«ng d©n. Sù ®øt g·y cña chÝnh quyÒn phong kiÕn vµ sù ph©n chia ph¹m vi thèng trÞ cña tËp ®oµn M¹c, TrÞnh, NguyÔn lµ nÐt næi bËt trong t×nh h×nh chÝnh trÞ. Nhng c¸c nhµ níc phong kiÕn §µng Ngoµi vµ §µng Trong kÓ c¶ nhµ T©y S¬n sau nµy ®Òu theo m« h×nh cò tõ thêi Lª s¬, trªn c¨n b¶n lµ kiÓu nhµ níc phong kiÕn quan liªu, hµnh chÝnh ngµy cµng nÆng nÒ, phøc t¹p, cã duy tr× ë møc ®é nhÊt ®Þnh tÝnh ®Þa ph¬ng, ®Æc biÖt lµ ë §µng trong, cµng vÒ sau c¸c nhµ níc ®ã cµng trë thµnh lùc lîng c¶n cho sù ph¸t triÓn cña x· héi.
2.1.2. Kinh tÕ.
Trong lóc c¸c tËp ®oµn phong kiÕn ®ang tranh giµnh quyÒn vÞ, ®Êt níc bÞ ph©n chia th× nh©n d©n ta mÆc dÇu ®· tæn h¹i nhiÒu søc lùc vµ cña c¶i trong chiÕn tranh, vÉn kh«ng ngõng lao ®éng cÇn cï, t¹o dùng cuéc sèng. Kinh tÕ ®Êt níc, nh×n chung trong c¸c thÕ kû trong c¸c thÕ kû XVI – XVIII, ®Õn nöa ®Çu thÕ kû XVIII vÉn ph¸t triÓn ë mét møc ®é nhÊt ®Þnh. ChØ tõ nh÷ng n¨m 1720 (ë §µng Ngoµi) vµ tõ 1770 (ë §µng Trong) trë ®i, do chiÕn tranh lo¹n l¹c, do thiªn tai mµ kinh tÕ ®Êt níc gi¶m sót.
ThÕ kû XVI – XVII, ë §µng Ngoµi nhiÒu vïng ®Êt khai hoang ®îc më réng, xãm lµng mäc lªn nhiÒu. C¸c vïng ven biÓn H¶i D¬ng, S¬n Nam, Thanh Ho¸ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp cã nhiÒu lóc, nhiÒu n¬i ®îc ph¸t triÓn. Nh÷ng vïng kh«ng cã chiÕn tranh vµ nh÷ng thêi kú xa chiÕn tranh th× vÉn æn ®Þnh. C©u ca dao xa “ §êi vua VÜnh Té (1619 – 1628) lªn ng«i, c¬m thæi ®Çy nåi trÎ ch¼ng thÌm ¨n” [24;340], phÇn nµo ®· nãi lªn thùc tÕ Êy.
ë §µng Trong, nhê khÈn hoang thêng xuyªn më réng vïng ThuËn Ho¸, Qu¶ng Nam ®· trë thµnh khu vùc kinh tÕ ph¸t triÓn. Cuèi thÕ kû XVIII, lu d©n ngêi ViÖt ®· vµo khai hoang ë vïng §ång Nai, sau ®ã lµ Mü Tho, Long Hå. ThÕ kû XVIII, hä ®· ®Õn khu vùc Hµ T©y, Kiªn Giang. Bªn c¹nh ngêi ViÖt cßn cã mét bé phËn ®¸ng kÓ ngêi Hoa còng ®Õn khai th¸c. Hä nhËp c vµo Héi An, Mü Tho, Hµ Tiªn. Trong bé phËn ngêi Hoa, cã ngêi lµm thñ c«ng, bu«n b¸n vµ Ýt ngêi lµm n«ng nghiÖp. Hä gãp phÇn æn ®Þnh t×nh h×nh kinh tÕ n«ng nghiÖp §µng Trong. §Õn cuèi thÕ kû XVII ®Çu thÕ kû XVIII, ë §µng Trong, lµng xãm chen nhau, ®ång ruéng tr¶i ®Òu ®Õn ven biÓn [14; 145].
Qu¸ tr×nh khuyÕn khÝch khai khÈn ®Êt hoang ë c¶ hai miÒn khiÕn cho diÖn tÝch ruéng ®Êt ngµy cµng ®îc më réng. Nhng cïng víi nã lµ qu¸ tr×nh t h÷u hãa ruéng ®Êt ph¸t triÓn m¹nh b¾t ®Çu tõ thÕ kû XVI vµ ®Õn thÕ kû XVIII cµng m¹nh mÏ h¬n. MÆc dï vÒ h×nh thøc, Nhµ níc vÉn cÊm ®o¸n viÖc biÕn ruéng c«ng thµnh ruéng t nhng trªn thùc tÕ qu¸ tr×nh ®ã vÉn diÔn ra. Tríc thùc tÕ kh«ng thÓ cìng l¹i ®îc, chÝnh quyÒn ®· ph¶i chÊp nhËn t×nh tr¹ng Êy. N¨m 1722, TrÞnh C¬ng cho ban hµnh luËt thuÕ míi vµ quy mäi lo¹i ruéng ®Êt ®ang cã thµnh hai lo¹i h×nh thøc së h÷u c¬ b¶n: ruéng c«ng vµ ruéng t ®Ó ®Þnh møc thuÕ. LÇn ®Çu tiªn sau h¬n hai tr¨m n¨m, ruéng t míi bÞ ®¸nh thuÕ [14; 143]. Nhµ níc ®a ruéng t vµo biÓu thuÕ chÝnh thøc lµ thõa nhËn vÒ mÆt ph¸p lý sù tån t¹i cña lo¹i h×nh së h÷u nµy.
ë §µng Trong, do ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ ®iÒu kiÖn lÞch sö kh¸c biÖt nªn chÕ ®é ruéng ®Êt vµ kinh tÕ n«ng nghiÖp còng cã nh÷ng nÐt kh¸c biÖt so víi §µng Ngoµi. §µng Trong lµ vïng ®Êt míi khai th¸c, ®iÒu kiÖn tù nhiªn thuËn lîi, ®Êt ®ai mµu mì nªn n«ng nghiÖp dÔ ph¸t triÓn h¬n. Chóa NguyÔn cã chÝnh s¸ch ®Æc biÖt khuyÕn khÝch khai hoang. N¨m 1669, chÝnh quyÒn ban hµnh chÝnh s¸ch cho phÐp nh÷ng ngêi d©n bá c«ng khai khÈn ®Êt hoang th× ®îc biÕn ruéng ®Êt Êy thµnh së h÷u t nh©n[14; 146]. Do vËy, cã nhiÒu ngêi do khai khÈn ®îc nhiÒu diÖn tÝch ®Êt trë thµnh ®Þa chñ vµ giµu lªn nhanh chãng. Nhng sang thÕ kû XVIII, chÝnh s¸ch thuÕ kho¸ nÆng nÒ, t×nh tr¹ng kh«ng ®îc nhµ níc qu¶n lý khiÕn cho bän quan l¹i tham nhòng ë lµng x· trë nªn v« ®é, bãc lét nh©n d©n ®Õn cïng kiÖt ®· diÔn ra trªn c¶ hai miÒn. Thªm vµo ®ã lµ chiÕn tranh, thiªn tai liªn tôc x¶y ra dÉn ®Õn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp bÞ ®×nh trÖ, nh©n d©n bá ®Êt hoang ®i lu t¸n. X· héi ph©n ho¸ giµu nghÌo ngµy cµng s©u s¾c, ruéng ®Êt c«ng, ruéng ®Êt t chªnh lÖch qu¸ nöa lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n ®a x· héi ®Õn khñng ho¶ng. Tuy nhiªn, ®iÒu kiÖn kinh tÕ – chÝnh trÞ mçi miÒn kh¸c nhau nªn thêi gian khñng ho¶ng kh¸c nhau. §µng ngoµi bÞ ch÷ng l¹i ®Õn nh÷ng n¨m bèn m¬i cña thÕ kû XVIII th× chÕ ®é phong kiÕn suy tho¸i nhanh chãng. §µng Trong, do cßn d ®Þa khai hoang, chØ ®Õn nh÷ng n¨m b¶y m¬i cña thÕ kû XVIII míi khñng ho¶ng trÇm träng.
Mét nÐt míi trong t×nh h×nh kinh tÕ chÝnh trÞ thÕ kû XVII – XVIII lµ sù ph¸t triÓn kh¸ m¹nh cña kinh tÕ hµng ho¸ [24; 341]. ë §µng Ngoµi, bªn c¹nh nh÷ng c¬ së s¶n xuÊt vèn cã truyÒn thèng l©u ®êi ®· xuÊt hiÖn thªm nhiÒu lµng nghÒ thñ c«ng, th¬ng nghiÖp. Ven s«ng, biÓn cã c¸c lµng gèm: H¬ng Canh, Thæ Hµ, Phñ L¨ng, B¸t Trµng… Xung quanh Th¨ng Long vµ c¸c trÊn lín cã c¸c lµng dÖt. Trung t©m ®óc ®ång cã §¹i B¾c (Hµ B¾c), Trµ §«ng (Thanh Ho¸)…C¸c lµng Hå LiÔu, LiÔu Trµng (H¶i D¬ng) chuyªn kh¾c b¶n in … HÖ thèng ®« thÞ ngµy cµng ®îc më réng.
ë §µng Trong, c¸c lµng nghÒ thñ c«ng mäc lªn nhanh chãng. ë xø Qu¶ng Nam cã nhiÒu lµng dÖt nh Gß Næi, Phong Th…., ®å gèm ë QuÕ S¬n, §iÖn Bµn, Héi An. NhiÒu thÞ tø xuÊt hiÖn ë c¸c phñ §iÖn Bµn, Quy Nh¬n nh nh÷ng m¶ng ®« thÞ r¶i r¸c trong n«ng th«n.
§ång thêi víi sù ph¸t triÓn cña thñ c«ng nghiÖp th× m¹ng líi chî ph¸t triÓn m¹nh mÏ, tuy chØ lµ chî quª mang tÝnh chÊt kinh tÕ hµng ho¸ nhá g¾n liÒn vµ cñng cè cho kinh tÕ tiÓu n«ng. §iÒu ®ã khiÕn cho kÕt cÊu kinh tÕ cña phÇn lín c¸c lµng ViÖt kh«ng ®¬n thuÇn lµ n«ng nghiÖp mµ lµ n«ng – c«ng – th¬ng, trong ®ã n«ng nghiÖp lµ c¬ së, c«ng th¬ng nghiÖp lµ bæ sung quan träng. NhiÒu lµng quª cã phêng héi thñ c«ng nghiÖp vµ th¬ng nghiÖp. Ngêi n«ng d©n lµng x· nhiÒu khi còng chÝnh lµ thî thñ c«ng, lµ th¬ng nh©n. KÕt cÊu kinh tÕ vµ x· héi nh vËy lµ kiÓu kÕt cÊu thµnh thÞ hoµ tan trong n«ng th«n, t¹o nªn bé mÆt n«ng th«n kh¸ ®a d¹ng, phøc t¹p víi kh¶ n¨ng tù ®iÒu chØnh, tù ®iÒu khiÓn cao lµm c¬ së cho mét nÒn v¨n ho¸ d©n gian phong phó [24; 342].
Bªn c¹nh nÒn kinh tÕ hµng ho¸ phæ biÕn th× ngo¹i th¬ng ë c¶ hai miÒn tõ cuèi thÕ kû XVII ®Õn ®Çu thÕ kû XVIII còng ph¸t triÓn kh¸ m¹nh. Ngay tõ thÕ kû XVI, c¸c th¬ng nh©n Bå §µo Nha, Hµ Lan, Anh, Ph¸p…®· ®Õn bu«n b¸n ë ë c¶ hai miÒn vµ lËp th¬ng ®iÕm ë l¹i trong nhiÒu n¨m. NhiÒu th¬ng nh©n NhËt, Hoa ë l¹i bu«n b¸n ®· t¹o thµnh nh÷ng khu d©n c tån t¹i l©u dµi hµng thÕ kû. Do vËy, thÕ kû XVII, XVIII xuÊt hiÖn nhiÒu thµnh thÞ lín, ë §µng Ngoµi cã Th¨ng Long, Phè HiÕn, ë §µng Trong cã Héi An, Gia §Þnh. §µng Ngoµi cã c©u: "Thø nhÊt kinh kú, thø nh× phè HiÕn” [14; 156], Héi An ®îc coi lµ th¬ng c¶ng lín nhÊt níc ta lóc bÊy giê, lµ c¸nh cöa më lu th«ng kinh tÕ – v¨n ho¸ trong níc vµ níc ngoµi [14; 158].
Thµnh thÞ, chî lµng, thÞ tø t¹o ra mét bé phËn thÞ d©n vµ nöa thÞ d©n, bæ sung vµo x· héi nh÷ng nÐt míi cã t¸c ®éng ®Õn ®êi sèng tinh thÇn ngêi ViÖt lóc ®ã.
Tuy nhiªn, th¬ng nghiÖp cña hai miÒn chØ ph¸t triÓn ®Õn ®Çu thÕ kû XVIII. Côc diÖn ®Êt níc chia c¾t vµ chiÕn tranh liªn miªn sù s¸ch nhiÔu, phiÒn hµ cña chÝnh quyÒn, chÝnh trÞ kh«ng æn ®Þnh ®· lµm cho néi, ngo¹i th¬ng kh«ng ph¸t triÓn ®îc. ThÕ kû XVIII, c¸c th¬ng nh©n Anh, Hµ Lan, Ph¸p còng dÇn dÇn ®ãng cöa c¸c th¬ng ®iÕm cña hä, dÇn chÊm døt viÖc bu«n b¸n víi ViÖt Nam. C¸c ®« thÞ: Phè HiÕn, Héi An, Thanh Hµ dÇn dÇn lôi tµn.
C¸c nh©n tè kinh tÕ nªu trªn ®· gãp phÇn quy ®Þnh bé mÆt ®êi sèng v¨n ho¸, t tëng cña x· héi ViÖt Nam thÕ kû XVI – XVIII.
2.1.3. V¨n hãa – x· héi:
BÖ ®ì cho m« h×nh tËp quyÒn quan liªu thêi Lª s¬ lµ Khæng gi¸o. Tõ ®Çu thÕ kû XVI trë ®i, chÝnh quyÒn trung ¬ng suy yÕu, chiÕn tranh liªn miªn, t¸c ®éng cña kinh tÕ hµng ho¸ khiÕn ý thøc hÖ Nho gi¸o ngµy cµng suy gi¶m. MÆc dï, trong thêi gian nµy trªn danh nghÜa, Nho gi¸o vÉn ®îc coi lµ t tëng thèng trÞ nhng trªn thùc tÕ nhiÒu gi¸ trÞ ®· thay ®æi. Vua Lª chØ tån t¹i trªn h vÞ nªn lßng trung qu©n còng chØ lµ nãi su«ng. Quan hÖ kinh tÕ hµng ho¸ ph¸t triÓn dÉn ®Õn ngêi ngêi ®ua nhau lµm giµu, tiÒn tÖ trë thµnh nh©n tè cã kh¶ n¨ng biÕn ®æi nhiÒu quan hÖ v¨n ho¸. Ngay c¶ nh÷ng viÖc hÖ träng liªn quan ®Õn kû c¬ng, phÐp níc nh thi cö, bæ quan còng bÞ ®ång tiÒn chi phèi. Quan niÖm nh©n, lÔ, nghÜa, tÝn cña ®¹o ®øc ngêi qu©n tö còng bÞ lèi sèng thùc dông lÊn ¸t.
Tuy nhiªn, trong suèt h¬n hai thÕ kû chiÕn tranh lo¹n l¹c, nhiÒu gi¸ trÞ cña Nho gi¸o bÞ thay ®æi nh vËy nhng Nho gi¸o vÉn rÊt ®îc chó träng. C¸c triÒu ®¹i phong kiÕn nèi tiÕp nhau liªn tôc më nh÷ng khoa thi nh»m tuyÓn mé ngêi tµi phôc vô cho cuéc chiÕn tranh giµnh quyÒn lùc. MÆc dï, cµng vÒ sau giai ®o¹n nµy, thi cö cµng trë nªn h×nh thøc, lèi häc cña Nho sÜ còng theo xu híng “tÇm ch¬ng trÝch có”, "h¹ng sinh ®å ba quan ®Çy c¶ thiªn h¹" [14;160]. Nhng trong sè Nho sÜ vÉn cã nh÷ng ngêi cã thùc tµi nh: NguyÔn BØnh Khiªm, Phïng Kh¾c Khoan, Lª Quý §«n, Lª H÷u Tr¸c, Ng« Th× NhËm…víi mong muèn dïng häc vÊn ®a x· héi tho¸t khái khñng ho¶ng. §©y lµ ®iÒu kiÖn ®Ó thóc ®Èy Nho gi¸o tiÕp tôc cã nh÷ng bíc tiÕn míi.
C¸c nhµ Nho thÕ kû XVI – XVIII ®· ®èi diÖn víi mét côc diÖn ®Êt níc triÒn miªn trong lo¹n l¹c, trong chiÕn tranh huynh ®Ö t¬ng tµn, sù chia c¾t cña non s«ng. Côc diÖn ®ã ®· khiÕn cho suy t cña hä tËp trung vµo vÊn ®Ò lµm sao cho ®Êt níc trë vÒ mét mèi, lµm sao cho x· héi ®îc yªn vui. Tõ ®ã, hä ®Ó t©m ®i t×m c¸ch gi¶i thÝch nguån gèc cña lo¹n l¹c vµ ®a ra nh÷ng chñ tr¬ng, nh÷ng ®êng lèi trÞ níc cña m×nh. Nhng trong hoµn c¶nh triÒu ®×nh ®¬ng thêi vÉn cø cñng cè quyÒn lùc cña hä b»ng bÊt kú biÖn ph¸p nµo nªn chñ tr¬ng trÞ níc b»ng nh©n nghÜa cña c¸c nhµ Nho chØ lµ nh÷ng dù ®Þnh, chØ lµ t©m t nguyÖn väng vµ mong muèn chñ quan. "§Êt níc vÉn chia c¾t, nh©n d©n vÉn chÞu c¶nh lÇm than nªn h¬n bÊt cø lóc nµo trong lÞch sö, lý luËn vÒ ®êng lèi trÞ níc cña giai cÊp phong kiÕn theo t tëng Nho gi¸o lóc nµy r¬i vµo sù khñng ho¶ng trÇm träng" [24; 346].
Nh vËy, khi Nho gi¸o thÓ hiÖn sù bÊt lùc cña nã tríc c¸c vÊn ®Ò x· héi, t tëng, ngêi ta ph¶i lôc t×m trong kho tµng t tëng cña qu¸ khø vµ xem ph¶i vËn dông t tëng nµo cho thÝch hîp. Tõ thÕ kû XVI – XVIII lµ thêi k× phôc hng cña PhËt gi¸o ë ViÖt Nam. "HiÖn tîng x©y dùng chïa phæ biÕn tõ vua chóa, phi tÇn, cho tíi nh©n d©n" [14; 158]. Cïng víi PhËt gi¸o, §¹o gi¸o còng ®îc sïng mé. ChiÕn tranh, lo¹n l¹c, thiªn tai lu«n x¶y ra, nhiÒu chuÈn mùc gi¸ trÞ bÞ biÕn ®æi s©u s¾c ®· khiÕn cho kh«ng Ýt ngêi trèn ®êi ë Èn theo lèi v« vi cña §¹o gi¸o. "§¹o qu¸n mäc lªn ë nhiÒu n¬i, thu hót kh«ng chØ ngêi d©n b×nh thêng mµ c¶ nh÷ng bËc v¬ng gi¶" [14; 159].
Thêi kú nµy, §¹o Thiªn chóa ®· du nhËp vµo ViÖt Nam vµ tíi thÕ kû XVII – XVIII còng b¾t ®Çu ®em l¹i mét sè biÕn ®æi trong ®êi sèng v¨n ho¸, t tëng ngêi ViÖt. Tuy nhiªn, ¶nh hëng cña Thiªn chóa gi¸o cßn mê nh¹t nªn hÖ t tëng cña ngêi ViÖt nãi chung, thÕ giíi quan nãi riªng vÉn chñ yÕu x©y dùng trªn nÒn Nho, PhËt, L·o vµ t tëng b¶n ®Þa.
Nh vËy, xuÊt ph¸t tõ nh÷ng ®iÒu kiÖn thùc tiÔn mµ xu híng dung th«ng Nho – PhËt – L·o thêi kú nµy l¹i diÔn ra. Xu híng nµy kh«ng ph¶i lµ míi mÎ, ë níc ta, thêi kú Lý – TrÇn ®· xuÊt hiÖn. Lý do xuÊt hiÖn chñ tr¬ng nµy lµ v× mçi häc thuyÕt ®Òu cã h¹n chÕ riªng cña nã. Nho gi¸o chØ chó träng mÆt chÝnh trÞ – x· héi, PhËt gi¸o th× gi¶i quyÕt vÊn ®Ò sèng chÕt, ho¹ phóc, L·o – Trang th× cung cÊp cho nhµ Nho mét ph¬ng thøc øng xö khi ®¬ng chøc hoÆc thÊt thÕ. Trong mçi hoµn c¶nh, Nho – PhËt – L·o ®Òu cã c¬ së ®Ó ph¸t huy t¸c dông.
Tuy nhiªn, dung th«ng tam gi¸o ë thÕ kû XVIII kh¸c víi thêi Lý – TrÇn. Thêi kú Lý – TrÇn, së dÜ ®Ò xuÊt chñ tr¬ng dung th«ng trªn c¬ së PhËt vµ v× c¸c nhµ t tëng hiÓu Nho cha thÊu ®¸o, cßn ë thÕ kû XVIII, lµ do c¸c nhµ t tëng bÊt lùc trong viÖc dïng Nho ®Ò gi¶i thÝch c¸c vÊn ®Ò x· héi.
Sù dung th«ng Nho – PhËt – L·o ®· t¸c ®éng rÊt lín ®Õn quan niÖm sèng cña c¸c nhµ t tëng. ë thÕ kØ tríc, quan niÖm sèng cßn giíi h¹n ë ®¹o Nho, nhng hai thÕ kØ nµy, quan niÖm ®ã ®· trë nªn ®a d¹ng. Tríc côc diÖn x· héi, trong c¸c nhµ Nho, ngêi th× ®Ò ra chñ tr¬ng xuÊt (lµm quan), ngêi th× chñ tr¬ng xö (ë Èn), ngêi th× lóc chñ tr¬ng xuÊt råi l¹i xö. §iÒu ®ã chøng tá lý tëng sèng lóc nµy ®ang thùc sù bÕ t¾c, khñng ho¶ng. Tuy nhiªn, dï lùa chän khuynh híng xuÊt hay xö th× c¸c nhµ nho vÉn kh«ng rêi l¸ cê nh©n nghÜa vÉn lao t©m khæ tø v× d©n, v× níc ë nh÷ng gãc ®é vµ ®Þa vÞ kh¸c nhau.
ThÕ kØ XVI - XVIII lµ giai ®o¹n diÔn ra nhiÒu biÕn ®æi trong mäi mÆt cña ®êi sèng x· héi. Sù biÕn ®æi ®ã b¾t nguån tõ nh÷ng chuyÓn biÕn trong chÕ ®é së h÷u ruéng ®Êt ë n«ng th«n, Sù ph¸t triÓn cña t h÷u ho¸ ®Êt ®ai, cïng víi nã lµ qu¸ tr×nh thu hÑp ruéng ®Êt c«ng lµng x· ®· lµm suy yÕu bÖ dì kinh tÕ cña chÝnh quyÒn phong kiÕn quan liªu. Thªm vµo ®ã lµ sù tha ho¸ cña bé m¸y nhµ níc ®· gãp phÇn t¹o nªn mét t×nh tr¹ng rèi ren trong x· héi: ®Êt níc bÞ chia c¾t, hÕt TrÞnh – M¹c tíi TrÞnh – NguyÔn …
Nh÷ng biÕn ®æi vÒ kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi kÐo theo nh÷ng chuyÓn biÕn trong t tëng. ý thøc hÖ Nho gi¸o, trªn thùc tÕ, ®· kh«ng cßn gi÷ ®îc ®Þa vÞ ®éc t«n. C¸c chuÈn mùc gi¸ trÞ bÞ chi phèi bëi quan hÖ hµng ho¸, tiÒn tÖ. §©y cßn lµ giai ®o¹n phôc hng cña PhËt gi¸o, §¹o gi¸o, sù ph¸t triÓn cña nhiÒu lo¹i h×nh tÝn ngìng d©n gian. Trong bèi c¶nh Êy, Nho gi¸o nãi chung, thÕ giíi quan Nho gi¸o nãi riªng, ®· cã nh÷ng biÕn ®æi míi mÎ so víi thêi k× tríc ®ã.
2.2. ¶nh hëng cña thÕ giíi quan Nho gi¸o ë ViÖt Nam qua t tëng cña mét sè nhµ Nho tiªu biÓu thÕ kØ XVI - XVIII.
LÞch sö Nho gi¸o trªn ®Êt ViÖt ®· cã bÒ dµy gÇn hai ngµn n¨m, nªn mÆc dï lóc ®Çu lµ mét t tëng ngo¹i nhËp nhng tr¶i qua thùc tiÔn chÞu ¶nh hëng cña ®iÒu kiÖn lÞch sö níc ta Nho gi¸o ®· ®îc ViÖt ho¸ trë thµnh Nho ViÖt. Tõ thÕ kû XVI – XVIII, hÖ t tëng Nho gi¸o bÊt lùc tríc c¸c nhiÖm vô lÞch sö nhng nh thÕ kh«ng cã nghÜa lµ Nho gi¸o nãi chung, thÕ giíi quan Nho gi¸o nãi riªng mÊt ®i ®Þa vÞ chñ ®¹o cña nã trªn b×nh diÖn t tëng. Trong thùc tÕ, Nho gi¸o thêi gian nµy vÉn kh«ng ngõng ph¸t triÓn, thÓ hiÖn ë viÖc ë c¸c nhµ Nho cã thùc tµi vµ tinh thÇn d©n téc kh«ng ngõng nghiªn cøu t×m tßi trong Kinh ®iÓn Nho gi¸o mong ra con ®êng cøu níc, cøu ®êi. Mçi nhµ Nho hiÓu vµ lý gi¶i Kinh ®iÓn kh¸c nhau theo lËp trêng vµ suy nghÜ cña riªng m×nh. ChÝnh v× vËy mµ chØ xÐt riªng vÒ mÆt häc thuËt th«i, Nho gi¸o thÕ kû nµy còng ®· cã bíc ph¸t triÓn h¬n thÕ kû tríc, thÓ hiÖn ë tÝnh triÕt lý s©u s¾c trong t tëng cña c¸c nhµ Nho. Nh÷ng ho¹t ®éng kh«ng mÖt mái cña c¸c nhµ Nho theo xu híng xuÊt, hay nh÷ng b¨n kho¨n cho viÖc ®êi vµ gióp ngêi ë chèn d©n gian cña c¸c nhµ Nho theo xu híng xö, ngoµi nh÷ng ¶nh hëng cña PhËt, L·o sÏ lµ g× nÕu kh«ng ph¶i lµ sù chi phèi cña thÕ giíi quan Nho gi¸o. Nghiªn cøu mét sè t tëng cña mét sè nhµ Nho tiªu biÓu hai thÕ kû nµy, chóng ta cã thÓ thÊy ¶nh hëng cô thÓ h¬n cña thÕ giíi quan Nho gi¸o.
NguyÔn BØnh Khiªm (1491 – 1585).
NguyÔn BØnh Khiªm tù H¹nh Phñ, hiÖu B¹ch V©n c sÜ , quª ë lµng Trung Am, huyÖn VÜnh L¹i nay lµ VÜnh B¶o, H¶i Phßng. «ng ®ç Tr¹ng nguyªn
Các file đính kèm theo tài liệu này:
- 14189.DOC