Khóa luận Thế giới quan nho giáo và ảnh hưởng của nó ở Việt Nam thế kỷ XVI - XVIII

, thiªng liªng cho häc thuyÕt vÒ ®¹o lý cña m×nh. Tõ ®ã mµ sau Khæng – M¹nh, quan niÖm trêi - ®Êt – ng­êi cña Nho gi¸o, hoÆc nãi theo thuËt ng÷ triÕt häc ngµy nay lµ thÕ giíi quan Nho gi¸o, ®· lÇn l­ît cã nh÷ng sù bæ sung vµ ph¸t triÓn cña nh÷ng danh nho ®êi H¸n, Tèng… lµm cho nã trë nªn v« cïng v÷ng ch¾c vµ phong phó. Trong Nho gi¸o nãi chung, thÕ giíi quan Nho gi¸o nãi riªng, bªn c¹nh nh÷ng quan niÖm duy t©m næi tréi ta cã thÓ thÊy nh÷ng quan niÖm duy vËt kh¸ tiÕn bé vµ giµu tÝnh nh©n v¨n nh­ nh÷ng qua niÖm cña Tu©n Tö, Tr­¬ng T¶i… Nh­ng tõ H¸n Nho vÒ sau, Nho gi¸o chØ chó träng tíi giai cÊp thèng trÞ, chó träng tíi sù phôc tïng cña kÎ d­íi víi ng­êi trªn, cßn c¸c nhu cÇu chÝnh ®¸ng kh¸c cña con ng­êi th× Nho gi¸o xem nhÑ, “nhÊt lµ nh÷ng nhu cÇu c¸ nh©n cña con ng­êi th× Nho gi¸o hÇu nh­ kh«ng ®Ò cËp tíi” [20;76]. Nho gi¸o còng chØ ®Ò cËp tíi con ng­êi vÒ mÆt x· héi cßn mÆt sinh häc cña con ng­êi th× nã l¶ng tr¸nh. Do vËy, thùc tÕ Nho gi¸o ®· kh«ng ®¸p øng ®­îc mét ph­¬ng diÖn kh¸ quan träng cña con ng­êi. Tuy nhiªn, trong ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn cña c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn, Nho gi¸o lµ chç dùa cÇn thiÕt ®Ó c¸c thÕ lùc thèng trÞ cñng cè ®Þa vÞ cña m×nh. Cã lÏ v× thÕ mµ Nho gi¸o nãi chung, thÕ giíi quan Nho gi¸o nãi riªng cã søc sèng m¹nh mÏ kh«ng chØ ë Trung Quèc mµ cßn ë c¶ nh÷ng quèc gia phong kiÕn xung quanh. ch­¬ng II: ¶nh h­ëng cña thÕ giíi quan Nho gi¸o ë ViÖt Nam thÕ kØ XVI – XVIII Nho gi¸o du nhËp vµo n­íc ta ngay tõ thÕ kØ I, II. Trong thêi k× B¾c thuéc, Nho gi¸o ®­îc c¸c nhµ ®« hé phong kiÕn Trung Quèc sö dông nh­ mét c«ng cô ®Ó n« dÞch, ®ång ho¸ nh©n d©n ta, d©n téc ta. Tõ thÕ kØ I ®Õn thÕ kØ X, chÝnh quyÒn phong kiÕn Trung Quèc ®· ph¶i sö dông nhiÒu ph­¬ng tiÖn, nhiÒu biÖn ph¸p c­ìng Ðp ®Ó thùc hiÖn m­u ®å cña m×nh. Nh­ng kÕt qu¶ thu ®­îc kh«ng mÊy kh¶ dÜ, Nho gi¸o víi nh÷ng néi dung truyÒn b¸ h¹n hÑp ®· kh«ng thÓ v­¬n tíi kh¶ n¨ng chi phèi ®êi sèng t­ t­ëng cña x· héi ta. Tuy nhiªn, cµng vÒ cuèi giai ®o¹n nµy, trªn lÜnh vùc v¨n ho¸, Nho Gi¸o ®· phÇn nµo ®­îc nh©n d©n tù nguyÖn tiÕp nhËn dï cßn dÌ dÆt. §· cã rÊt nhiÒu ng­êi häc ch÷ H¸n, dï mét phÇn trong sè hä "häc ch÷ H¸n ®Ó cã thÓ häc kinh PhËt vµ ®Ó cã ®iÒu kiÖn tiÕp nhËn §¹o gi¸o” [26; 259]. Trong kû nguyªn ®éc lËp, tù chñ vµ thèng nhÊt, Nho gi¸o cßn ph¶i tiÕp tôc tr¶i qua mét thêi gian dµi thö th¸ch n÷a. Tõ thÕ kû X ®Õn thÕ kû XIII, chi phèi vò ®µi chÝnh trÞ vµ t­ t­ëng n­íc ta vÉn lµ PhËt gi¸o, sau PhËt gi¸o lµ §¹o gi¸o råi míi ®Õn Nho gi¸o. Trong bèi c¶nh Êy, cïng víi qu¸ tr×nh x©y dùng vµ ph¸t triÓn c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn ViÖt Nam, do yªu cÇu thùc tiÔn cñng cè vµ ph¸t triÓn chÕ ®é phong kiÕn tËp quyÒn ®· ®Æt ra nhu cÇu tiÕp thu vµ ph¸t triÓn Nho gi¸o. Qua chÕ ®é thi cö cña c¸c triÒu ®¹i, nhiÒu nhµ Nho ®­îc tuyÓn lùa ®· tham gia vµo bé m¸y chÝnh quyÒn, biªn so¹n luËt ph¸p, kh«n khÐo biÕn mét sè t­ t­ëng vÒ phÐp trÞ n­íc cña Nho gi¸o thµnh ph¸p luËt cña x· héi. Ngoµi ra, Nho gi¸o cßn kh«ng ngõng gãp phÇn lµm r¹ng rì cho v¨n ho¸ n­íc nhµ, kh¼ng ®Þnh ¶nh h­ëng m¹nh mÏ cña nã víi x· héi §¹i ViÖt. Tõ ®Çu thÕ kû XIV trë ®i, Nho gi¸o chiÕm ®Þa vÞ quan träng sè mét trªn vò ®µi chÝnh trÞ n­íc nhµ. Sang thêi Lª s¬ (thÕ kû XV), Nho gi¸o chiÕm ®Þa vÞ ®éc t«n. Cã nhµ nghiªn cøu ®· cho r»ng: “Tõ ®©y hÔ nãi ®Õn ®êi sèng t­ t­ëng th× tr­íc hÕt vµ chñ yÕu lµ nãi ®Õn Nho gi¸o” [26; 255]. Cïng víi PhËt gi¸o, §¹o gi¸o, Nho gi¸o lµ häc thuyÕt cã lÞch sö tån t¹i l©u ®êi ë ViÖt Nam vµ ¶nh h­ëng to lín ®Õn t­ t­ëng ng­êi ViÖt. ¶nh h­ëng quan träng h¬n c¶ lµ vÒ mÆt thÕ giíi quan [23;59]. NhiÒu quan niÖm vÒ thÕ giíi, x· héi, con ng­êi cña ng­êi ViÖt Nam cã nguån gèc tõ thÕ giíi quan Nho gi¸o, PhËt, L·o. Cô thÓ, c¸c quan niÖm: nh©n sinh, hiÕu mÖnh, ©m d­¬ng biÕn hãa sinh ra trêi ®Êt, v¹n vËt ph¸t triÓn tuÇn hoµn vèn lµ cña Nho, c¸c quan niÖm ®êi ng­êi ng¾n ngñi, cã sinh cã diÖt… lµ cña L·o, quan niÖm nh©n qu¶, lu©n håi … lµ cña PhËt. Nho, PhËt, L·o bæ sung cho nhau vµ ®ãng gãp vµo viÖc h×nh thµnh, cñng cè vµ ph¸t trÓn thÕ giíi quan cña ng­êi ViÖt Nam nãi chung vµ cña giai cÊp phong kiÕn ViÖt Nam nãi riªng. Thùc tÕ cuéc ®Êu tranh giµnh ®éc lËp, x©y dùng vµ ph¸t triÓn ®Êt n­íc, thÕ giíi quan Êy ®· chøng minh vai trß to lín tÝch cùc cña nã. Nho, PhËt, L·o, ba häc thuyÕt kh¸c nhau nh­ng do c¬ cÊu, tÝnh chÊt vµ ®Æc biÖt lµ vai trß x· héi, do h¹n chÕ cña mçi häc thuyÕt Êy nªn ®· th­êng xuyªn kÕt hîp, ph©n c«ng nhau vµ bæ sung cho nhau trong mét thÕ giíi quan thèng nhÊt cña giai cÊp phong kiÕn. Nho häc cÇn cho ho¹t ®éng chÝnh trÞ, PhËt gi¸o cÇn cho viÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò sèng chÕt, ho¹ phóc, §¹o gi¸o võa gióp d©n ch¨m sãc søc khoÎ võa cÇn cho sù gi¶i tho¸t ra khái bÕ t¾c vÒ con ®­êng danh lîi. §ã lµ lý do xuÊt hiÖn “ tam gi¸o ®ång nguyªn”, hay cßn gäi lµ "dung th«ng tam gi¸o" ë ViÖt Nam. [24; 73]. Cã thÓ nãi, ng­êi ViÖt Nam trong thêi kú tiÒn phong kiÕn ®· cã mét thÕ giíi quan t­¬ng ®èi hoµn chØnh vÒ tù nhiªn, x· héi, con ng­êi. ThÕ giíi quan Êy thÓ hiÖn qua thÇn tho¹i, huyÒn tho¹i, truyÒn thuyÕt, ca dao…dï nã cßn mang tÝnh chÊt th« s¬, chÊt ph¸c, vµ mang dÊu vÕt t­ duy cña tÝn ng­ìng nguyªn thuû. Tõ khi Nho, PhËt, L·o du nhËp vµo ViÖt Nam, nh÷ng ¶nh h­ëng cña ba ®¹o ®· t¹o ra mét b­íc tiÕn trong t­ duy ng­êi ViÖt: tõ t­ duy cô thÓ sang t­ duy logic, t­ duy trõu t­îng. Tuy nhiªn, vèn lµ hÖ t­ t­ëng cña giai cÊp phong kiÕn, Nho gi¸o kh«ng tr¸nh khái nh÷ng h¹n chÕ cña nã, do vËy thêi kú hoµng kim cña nã tÊt yÕu qua ®i. Nã mau chãng trë nªn bÊt lùc tr­íc sù ph¸t triÓn cña x· héi ViÖt Nam khi x· héi b¾t ®Çu b­íc vµo khñng ho¶ng tõ thÕ kØ XVI - XVIII. . Bèi c¶nh kinh tÕ – x· héi – chÝnh trÞ ViÖt Nam thÕ kû XVI – XVIII. 2.1.1. ChÝnh trÞ. §Çu thÕ kû XVI, nhµ n­íc tËp quyÒn phong kiÕn Lª s¬ b­íc vµo thêi kú suy tho¸i, kÓ tõ Uy Môc ®Õn T­¬ng Dùc, chÝnh quyÒn Lª s¬ ®· môc n¸t vµ suy yÕu trÇm träng. Trong triÒu ®×nh, c¸c phe ph¸i tranh giµnh quyÒn lùc, c¸c ®êi vua nèi tiÕp nhau lao vµo cuéc sèng truþ l¹c, kh«ng ®Ó ý ®Õn chÝnh sù, bá mÆc cho bän ho¹n quan vµ ngo¹i thÝch. Sö s¸ch gäi Uy Môc lµ “vua quû”, T­¬ng Dùc lµ “vua heo”[14; 131]. Sau ®ã, c¸c vua Lª Chiªu T«ng, Lª Cung Hoµng l¹i chØ lµ con bµi téi nghiÖp cña M¹c §¨ng Dung. Sau khi thÊy nh÷ng con bµi ®ã kh«ng cßn cÇn thiÕt n÷a, M¹c §¨ng Dung c­íp ng«i vua Lª vµ lËp ra triÒu M¹c (1521 – 1592). Ngay tõ khi míi dùng lªn, triÒu M¹c ®· vÊp ph¶i sù chèng ®èi m¹nh mÏ cña nhiÒu thÕ hÖ kh¸c nhau, ®Æc biÖt lµ søc chèng ®èi cña lùc l­îng cùu thÇn nhµ Lª. N¨m 1533, mét cùu thÇn Lª lµ NguyÔn Kim ®· t×m ®­îc mét ng­êi trong hoµng téc Lª – Lª Duy Ninh t«n lªn lµm vua nh»m t¹o ra danh nghÜa chÝnh thèng cho cuéc ®Êu tranh chèng hä M¹c. TriÒu Lª, do NguyÔn Kim lËp nªn ë Thanh Ho¸ - phÝa Nam, v× thÕ sö s¸ch gäi lµ Nam triÒu. TriÒu M¹c, lóc ®Çu ®ãng ®« ë Th¨ng Long phÝa B¾c nªn gäi lµ B¾c triÒu. "Tõ 1533 – 1592, hai bªn Nam – B¾c triÒu ®¸nh nhau gÇn bèn m­¬i trËn chiÕn lín nhá" [14; 136]. Cuèi cïng Nam triÒu ®· ®Ì bÑp ®­îc B¾c triÒu, nh­ng sau 1592 d­ ®¶ng hä M¹c tiÕp tôc ho¹t ®éng thªm mét thêi gian kh¸ dµi n÷a. Ngay khi côc diÖn Nam – B¾c ch­a chÊm døt th× mét côc diÖn kh¸c quyÕt liÖt h¬n, l©u dµi h¬n ®· xuÊt hiÖn ngay trong lßng Nam triÒu – B¾c triÒu: côc diÖn TrÞnh – NguyÔn ph©n tranh. N¨m 1545, NguyÔn Kim mÊt, cuéc tranh giµnh quyÒn lùc trong néi bé Nam triÒu b¾t ®Çu. Ng­êi con tr­ëng cña NguyÔn Kim lµ NguyÔn U«ng bÞ TrÞnh KiÓm giÕt h¹i. Em ruét cña NguyÔn U«ng lµ NguyÔn Hoµng ®· t×m mäi biÖn ph¸p kh«n khÐo ®Ó vËn ®éng TrÞnh KiÓm cho m×nh vµo trÊn thñ ThuËn Ho¸ (1558). "N¨m 1576, NguyÔn Hoµng kiªm lu«n xø Qu¶ng Nam, mét c¬ ®å riªng cña hä NguyÔn ë ph­¬ng Nam ®· xuÊt hiÖn" [26; 99]. Buæi ®Çu, NguyÔn Hoµng thùc hiÖn chÝnh s¸ch hai mÆt. BÒ ngoµi, NguyÔn Hoµng tá sù thuÇn phôc víi vua Lª vµ hä TrÞnh, thÓ hiÖn mét sè nghÜa vô ®èi víi triÒu ®×nh. MÆt kh¸c, NguyÔn Hoµng ©m thÇm chuÈn bÞ lùc l­îng cña m×nh, chiªu d©n, lËp Êp, më réng ®Êt ®ai vÒ phÝa Nam, tr÷ l­¬ng, mé lÝnh. N¨m 1613, NguyÔn Hoµng mÊt, NguyÔn Phóc Nguyªn tiÕp tôc thùc hiÖn chÝnh s¸ch trªn thªm mét thêi gian ng¾n n÷a. N¨m 1627, khi thùc lùc cña nhµ NguyÔn kh¸ m¹nh th× chÝnh s¸ch hai mÆt nãi trªn trë nªn kh«ng cßn cÇn thiÕt. Chóa NguyÔn c«ng khai ®èi ®Çu víi chÝnh quyÒn Lª – TrÞnh. Tõ 1627-1672, hai bªn TrÞnh – NguyÔn ®· ®¸nh nhau b¶y trËn lín. Sau 1672, do kh«ng ph©n th¾ng b¹i, hai bªn lÊy s«ng Gianh (Qu¶ng B×nh) lµm giíi tuyÕn chia c¾t l©u dµi n­íc ta. Tõ s«ng Gianh trë vµo thuéc quyÒn qu¶n lý cña nhµ NguyÔn (cßn gäi lµ §µng Trong), tõ s«ng Gianh trë ra thuéc quyÒn qu¶n lý cña tËp ®oµn Lª – TrÞnh (gäi lµ §µng Ngoµi) mµ thùc chÊt lµ hä TrÞnh n¾m hÕt thùc quyÒn, ng«i vua Lª chØ lµ “h÷u danh v« thùc” [14; 137]. Khi qu©n T©y S¬n tiÕn qu©n ra B¾c Hµ, côc diÖn §µng Trong - §µng Ngoµi míi chÊm døt. “C¸c nhµ sö häc gäi thÕ kû XVIII lµ thÕ kû cña chiÕn tranh n«ng d©n” [26; 101], hay "thÕ kû v­¬n lªn cña n«ng d©n vµ d©n téc" [24; 467]. Hµng lo¹t c¸c cuéc khëi nghÜa lín, nhá trong ®ã næi bËt nhÊt vµ lµm cho vua Lª, chóa TrÞnh sî h·i nhÊt lµ bèn cuéc khëi nghÜa: NguyÔn H÷u CÇu (1741- 1751), NguyÔn Danh Ph­¬ng (1741 - 1751), Hoµng C«ng ChÊt (1739 – 1769), Lª Duy MËt (1738 – 1779). Khi c¸c cuéc khëi nghÜa ë §µng Ngoµi thÊt b¹i th× khëi nghÜa §µng Trong næ ra, lín nhÊt lµ khëi nghÜa T©y S¬n do NguyÔn Nh¹c, NguyÔn L÷, NguyÔn HuÖ l·nh ®¹o. Khëi nghÜa T©y S¬n kÐo dµi h¬n ba m­¬i n¨m (1771 – 1801) ®· lËt ®æ ¸ch ¸p bøc bãc lét cña chóa NguyÔn ë §µng Trong, ®Ëp tan tËp ®oµn Lª – TrÞnh ë §µng Ngoµi, ®Èy lïi n¨m v¹n qu©n Xiªm, hai m­¬i chÝn v¹n qu©n Thanh x©m l­îc. Sau ®ã, nhµ T©y S¬n ®­îc thµnh lËp víi ba hÖ thèng chÝnh quyÒn cai qu¶n ba vïng kh¸c nhau: NguyÔn L÷ cai qu¶n tõ B×nh ThuËn trë vµo, NguyÔn Nh¹c cai qu¶n tõ B×nh ThuËn ®Õn Qu¶ng Nam, NguyÔn HuÖ tõ Qu¶ng Nam vÒ phÝa B¾c Bé. Tuy nhiªn, triÒu ®¹i T©y S¬n sö s¸ch vÉn nãi ®Õn vµ ca ngîi lµ triÒu ®¹i d­íi sù trÞ v× cña NguyÔn HuÖ, bëi chØ trÞ v× trong thêi gian ng¾n nh­ng ®· cã nh÷ng c¶i c¸ch rÊt tiÕn bé, hiÖu qu¶. MÆc dï, ®Òu lµ thµnh qu¶ chung cña phong trµo T©y S¬n, nh­ng viÖc ph©n chia thµnh ba hÖ thèng chÝnh quyÒn trªn ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho nh÷ng m©u thuÉn trong néi bé n¶y sinh vµ ph¸t triÓn. NguyÔn ¸nh ®· lîi dông c¬ héi nµy ®Ó ph¶n c«ng vµ cuèi cïng ®· giµnh th¾ng lîi (1801). Nh­ vËy, liªn tôc tõ 1527 – 1801, ®Êt n­íc ta lu«n cã xung ®ét vµ néi chiÕn, x· héi tån t¹i hai m©u thuÉn c¬ b¶n: m©u thuÉn gi÷a c¸c tËp ®oµn phong kiÕn thèng trÞ vµ m©u thuÉn gi÷a ®Þa chñ víi n«ng d©n. Sù ®øt g·y cña chÝnh quyÒn phong kiÕn vµ sù ph©n chia ph¹m vi thèng trÞ cña tËp ®oµn M¹c, TrÞnh, NguyÔn lµ nÐt næi bËt trong t×nh h×nh chÝnh trÞ. Nh­ng c¸c nhµ n­íc phong kiÕn §µng Ngoµi vµ §µng Trong kÓ c¶ nhµ T©y S¬n sau nµy ®Òu theo m« h×nh cò tõ thêi Lª s¬, trªn c¨n b¶n lµ kiÓu nhµ n­íc phong kiÕn quan liªu, hµnh chÝnh ngµy cµng nÆng nÒ, phøc t¹p, cã duy tr× ë møc ®é nhÊt ®Þnh tÝnh ®Þa ph­¬ng, ®Æc biÖt lµ ë §µng trong, cµng vÒ sau c¸c nhµ n­íc ®ã cµng trë thµnh lùc l­îng c¶n cho sù ph¸t triÓn cña x· héi. 2.1.2. Kinh tÕ. Trong lóc c¸c tËp ®oµn phong kiÕn ®ang tranh giµnh quyÒn vÞ, ®Êt n­íc bÞ ph©n chia th× nh©n d©n ta mÆc dÇu ®· tæn h¹i nhiÒu søc lùc vµ cña c¶i trong chiÕn tranh, vÉn kh«ng ngõng lao ®éng cÇn cï, t¹o dùng cuéc sèng. Kinh tÕ ®Êt n­íc, nh×n chung trong c¸c thÕ kû trong c¸c thÕ kû XVI – XVIII, ®Õn nöa ®Çu thÕ kû XVIII vÉn ph¸t triÓn ë mét møc ®é nhÊt ®Þnh. ChØ tõ nh÷ng n¨m 1720 (ë §µng Ngoµi) vµ tõ 1770 (ë §µng Trong) trë ®i, do chiÕn tranh lo¹n l¹c, do thiªn tai mµ kinh tÕ ®Êt n­íc gi¶m sót. ThÕ kû XVI – XVII, ë §µng Ngoµi nhiÒu vïng ®Êt khai hoang ®­îc më réng, xãm lµng mäc lªn nhiÒu. C¸c vïng ven biÓn H¶i D­¬ng, S¬n Nam, Thanh Ho¸ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp cã nhiÒu lóc, nhiÒu n¬i ®­îc ph¸t triÓn. Nh÷ng vïng kh«ng cã chiÕn tranh vµ nh÷ng thêi kú xa chiÕn tranh th× vÉn æn ®Þnh. C©u ca dao x­a “ §êi vua VÜnh Té (1619 – 1628) lªn ng«i, c¬m thæi ®Çy nåi trÎ ch¼ng thÌm ¨n” [24;340], phÇn nµo ®· nãi lªn thùc tÕ Êy. ë §µng Trong, nhê khÈn hoang th­êng xuyªn më réng vïng ThuËn Ho¸, Qu¶ng Nam ®· trë thµnh khu vùc kinh tÕ ph¸t triÓn. Cuèi thÕ kû XVIII, l­u d©n ng­êi ViÖt ®· vµo khai hoang ë vïng §ång Nai, sau ®ã lµ Mü Tho, Long Hå. ThÕ kû XVIII, hä ®· ®Õn khu vùc Hµ T©y, Kiªn Giang. Bªn c¹nh ng­êi ViÖt cßn cã mét bé phËn ®¸ng kÓ ng­êi Hoa còng ®Õn khai th¸c. Hä nhËp c­ vµo Héi An, Mü Tho, Hµ Tiªn. Trong bé phËn ng­êi Hoa, cã ng­êi lµm thñ c«ng, bu«n b¸n vµ Ýt ng­êi lµm n«ng nghiÖp. Hä gãp phÇn æn ®Þnh t×nh h×nh kinh tÕ n«ng nghiÖp §µng Trong. §Õn cuèi thÕ kû XVII ®Çu thÕ kû XVIII, ë §µng Trong, lµng xãm chen nhau, ®ång ruéng tr¶i ®Òu ®Õn ven biÓn [14; 145]. Qu¸ tr×nh khuyÕn khÝch khai khÈn ®Êt hoang ë c¶ hai miÒn khiÕn cho diÖn tÝch ruéng ®Êt ngµy cµng ®­îc më réng. Nh­ng cïng víi nã lµ qu¸ tr×nh t­ h÷u hãa ruéng ®Êt ph¸t triÓn m¹nh b¾t ®Çu tõ thÕ kû XVI vµ ®Õn thÕ kû XVIII cµng m¹nh mÏ h¬n. MÆc dï vÒ h×nh thøc, Nhµ n­íc vÉn cÊm ®o¸n viÖc biÕn ruéng c«ng thµnh ruéng t­ nh­ng trªn thùc tÕ qu¸ tr×nh ®ã vÉn diÔn ra. Tr­íc thùc tÕ kh«ng thÓ c­ìng l¹i ®­îc, chÝnh quyÒn ®· ph¶i chÊp nhËn t×nh tr¹ng Êy. N¨m 1722, TrÞnh C­¬ng cho ban hµnh luËt thuÕ míi vµ quy mäi lo¹i ruéng ®Êt ®ang cã thµnh hai lo¹i h×nh thøc së h÷u c¬ b¶n: ruéng c«ng vµ ruéng t­ ®Ó ®Þnh møc thuÕ. LÇn ®Çu tiªn sau h¬n hai tr¨m n¨m, ruéng t­ míi bÞ ®¸nh thuÕ [14; 143]. Nhµ n­íc ®­a ruéng t­ vµo biÓu thuÕ chÝnh thøc lµ thõa nhËn vÒ mÆt ph¸p lý sù tån t¹i cña lo¹i h×nh së h÷u nµy. ë §µng Trong, do ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ ®iÒu kiÖn lÞch sö kh¸c biÖt nªn chÕ ®é ruéng ®Êt vµ kinh tÕ n«ng nghiÖp còng cã nh÷ng nÐt kh¸c biÖt so víi §µng Ngoµi. §µng Trong lµ vïng ®Êt míi khai th¸c, ®iÒu kiÖn tù nhiªn thuËn lîi, ®Êt ®ai mµu mì nªn n«ng nghiÖp dÔ ph¸t triÓn h¬n. Chóa NguyÔn cã chÝnh s¸ch ®Æc biÖt khuyÕn khÝch khai hoang. N¨m 1669, chÝnh quyÒn ban hµnh chÝnh s¸ch cho phÐp nh÷ng ng­êi d©n bá c«ng khai khÈn ®Êt hoang th× ®­îc biÕn ruéng ®Êt Êy thµnh së h÷u t­ nh©n[14; 146]. Do vËy, cã nhiÒu ng­êi do khai khÈn ®­îc nhiÒu diÖn tÝch ®Êt trë thµnh ®Þa chñ vµ giµu lªn nhanh chãng. Nh­ng sang thÕ kû XVIII, chÝnh s¸ch thuÕ kho¸ nÆng nÒ, t×nh tr¹ng kh«ng ®­îc nhµ n­íc qu¶n lý khiÕn cho bän quan l¹i tham nhòng ë lµng x· trë nªn v« ®é, bãc lét nh©n d©n ®Õn cïng kiÖt ®· diÔn ra trªn c¶ hai miÒn. Thªm vµo ®ã lµ chiÕn tranh, thiªn tai liªn tôc x¶y ra dÉn ®Õn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp bÞ ®×nh trÖ, nh©n d©n bá ®Êt hoang ®i l­u t¸n. X· héi ph©n ho¸ giµu nghÌo ngµy cµng s©u s¾c, ruéng ®Êt c«ng, ruéng ®Êt t­ chªnh lÖch qu¸ nöa lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n ®­a x· héi ®Õn khñng ho¶ng. Tuy nhiªn, ®iÒu kiÖn kinh tÕ – chÝnh trÞ mçi miÒn kh¸c nhau nªn thêi gian khñng ho¶ng kh¸c nhau. §µng ngoµi bÞ ch÷ng l¹i ®Õn nh÷ng n¨m bèn m­¬i cña thÕ kû XVIII th× chÕ ®é phong kiÕn suy tho¸i nhanh chãng. §µng Trong, do cßn d­ ®Þa khai hoang, chØ ®Õn nh÷ng n¨m b¶y m­¬i cña thÕ kû XVIII míi khñng ho¶ng trÇm träng. Mét nÐt míi trong t×nh h×nh kinh tÕ chÝnh trÞ thÕ kû XVII – XVIII lµ sù ph¸t triÓn kh¸ m¹nh cña kinh tÕ hµng ho¸ [24; 341]. ë §µng Ngoµi, bªn c¹nh nh÷ng c¬ së s¶n xuÊt vèn cã truyÒn thèng l©u ®êi ®· xuÊt hiÖn thªm nhiÒu lµng nghÒ thñ c«ng, th­¬ng nghiÖp. Ven s«ng, biÓn cã c¸c lµng gèm: H­¬ng Canh, Thæ Hµ, Phñ L¨ng, B¸t Trµng… Xung quanh Th¨ng Long vµ c¸c trÊn lín cã c¸c lµng dÖt. Trung t©m ®óc ®ång cã §¹i B¾c (Hµ B¾c), Trµ §«ng (Thanh Ho¸)…C¸c lµng Hå LiÔu, LiÔu Trµng (H¶i D­¬ng) chuyªn kh¾c b¶n in … HÖ thèng ®« thÞ ngµy cµng ®­îc më réng. ë §µng Trong, c¸c lµng nghÒ thñ c«ng mäc lªn nhanh chãng. ë xø Qu¶ng Nam cã nhiÒu lµng dÖt nh­ Gß Næi, Phong Th­…., ®å gèm ë QuÕ S¬n, §iÖn Bµn, Héi An. NhiÒu thÞ tø xuÊt hiÖn ë c¸c phñ §iÖn Bµn, Quy Nh¬n nh­ nh÷ng m¶ng ®« thÞ r¶i r¸c trong n«ng th«n. §ång thêi víi sù ph¸t triÓn cña thñ c«ng nghiÖp th× m¹ng l­íi chî ph¸t triÓn m¹nh mÏ, tuy chØ lµ chî quª mang tÝnh chÊt kinh tÕ hµng ho¸ nhá g¾n liÒn vµ cñng cè cho kinh tÕ tiÓu n«ng. §iÒu ®ã khiÕn cho kÕt cÊu kinh tÕ cña phÇn lín c¸c lµng ViÖt kh«ng ®¬n thuÇn lµ n«ng nghiÖp mµ lµ n«ng – c«ng – th­¬ng, trong ®ã n«ng nghiÖp lµ c¬ së, c«ng th­¬ng nghiÖp lµ bæ sung quan träng. NhiÒu lµng quª cã ph­êng héi thñ c«ng nghiÖp vµ th­¬ng nghiÖp. Ng­êi n«ng d©n lµng x· nhiÒu khi còng chÝnh lµ thî thñ c«ng, lµ th­¬ng nh©n. KÕt cÊu kinh tÕ vµ x· héi nh­ vËy lµ kiÓu kÕt cÊu thµnh thÞ hoµ tan trong n«ng th«n, t¹o nªn bé mÆt n«ng th«n kh¸ ®a d¹ng, phøc t¹p víi kh¶ n¨ng tù ®iÒu chØnh, tù ®iÒu khiÓn cao lµm c¬ së cho mét nÒn v¨n ho¸ d©n gian phong phó [24; 342]. Bªn c¹nh nÒn kinh tÕ hµng ho¸ phæ biÕn th× ngo¹i th­¬ng ë c¶ hai miÒn tõ cuèi thÕ kû XVII ®Õn ®Çu thÕ kû XVIII còng ph¸t triÓn kh¸ m¹nh. Ngay tõ thÕ kû XVI, c¸c th­¬ng nh©n Bå §µo Nha, Hµ Lan, Anh, Ph¸p…®· ®Õn bu«n b¸n ë ë c¶ hai miÒn vµ lËp th­¬ng ®iÕm ë l¹i trong nhiÒu n¨m. NhiÒu th­¬ng nh©n NhËt, Hoa ë l¹i bu«n b¸n ®· t¹o thµnh nh÷ng khu d©n c­ tån t¹i l©u dµi hµng thÕ kû. Do vËy, thÕ kû XVII, XVIII xuÊt hiÖn nhiÒu thµnh thÞ lín, ë §µng Ngoµi cã Th¨ng Long, Phè HiÕn, ë §µng Trong cã Héi An, Gia §Þnh. §µng Ngoµi cã c©u: "Thø nhÊt kinh kú, thø nh× phè HiÕn” [14; 156], Héi An ®­îc coi lµ th­¬ng c¶ng lín nhÊt n­íc ta lóc bÊy giê, lµ c¸nh cöa më l­u th«ng kinh tÕ – v¨n ho¸ trong n­íc vµ n­íc ngoµi [14; 158]. Thµnh thÞ, chî lµng, thÞ tø t¹o ra mét bé phËn thÞ d©n vµ nöa thÞ d©n, bæ sung vµo x· héi nh÷ng nÐt míi cã t¸c ®éng ®Õn ®êi sèng tinh thÇn ng­êi ViÖt lóc ®ã. Tuy nhiªn, th­¬ng nghiÖp cña hai miÒn chØ ph¸t triÓn ®Õn ®Çu thÕ kû XVIII. Côc diÖn ®Êt n­íc chia c¾t vµ chiÕn tranh liªn miªn sù s¸ch nhiÔu, phiÒn hµ cña chÝnh quyÒn, chÝnh trÞ kh«ng æn ®Þnh ®· lµm cho néi, ngo¹i th­¬ng kh«ng ph¸t triÓn ®­îc. ThÕ kû XVIII, c¸c th­¬ng nh©n Anh, Hµ Lan, Ph¸p còng dÇn dÇn ®ãng cöa c¸c th­¬ng ®iÕm cña hä, dÇn chÊm døt viÖc bu«n b¸n víi ViÖt Nam. C¸c ®« thÞ: Phè HiÕn, Héi An, Thanh Hµ dÇn dÇn lôi tµn. C¸c nh©n tè kinh tÕ nªu trªn ®· gãp phÇn quy ®Þnh bé mÆt ®êi sèng v¨n ho¸, t­ t­ëng cña x· héi ViÖt Nam thÕ kû XVI – XVIII. 2.1.3. V¨n hãa – x· héi: BÖ ®ì cho m« h×nh tËp quyÒn quan liªu thêi Lª s¬ lµ Khæng gi¸o. Tõ ®Çu thÕ kû XVI trë ®i, chÝnh quyÒn trung ­¬ng suy yÕu, chiÕn tranh liªn miªn, t¸c ®éng cña kinh tÕ hµng ho¸ khiÕn ý thøc hÖ Nho gi¸o ngµy cµng suy gi¶m. MÆc dï, trong thêi gian nµy trªn danh nghÜa, Nho gi¸o vÉn ®­îc coi lµ t­ t­ëng thèng trÞ nh­ng trªn thùc tÕ nhiÒu gi¸ trÞ ®· thay ®æi. Vua Lª chØ tån t¹i trªn h­ vÞ nªn lßng trung qu©n còng chØ lµ nãi su«ng. Quan hÖ kinh tÕ hµng ho¸ ph¸t triÓn dÉn ®Õn ng­êi ng­êi ®ua nhau lµm giµu, tiÒn tÖ trë thµnh nh©n tè cã kh¶ n¨ng biÕn ®æi nhiÒu quan hÖ v¨n ho¸. Ngay c¶ nh÷ng viÖc hÖ träng liªn quan ®Õn kû c­¬ng, phÐp n­íc nh­ thi cö, bæ quan còng bÞ ®ång tiÒn chi phèi. Quan niÖm nh©n, lÔ, nghÜa, tÝn cña ®¹o ®øc ng­êi qu©n tö còng bÞ lèi sèng thùc dông lÊn ¸t. Tuy nhiªn, trong suèt h¬n hai thÕ kû chiÕn tranh lo¹n l¹c, nhiÒu gi¸ trÞ cña Nho gi¸o bÞ thay ®æi nh­ vËy nh­ng Nho gi¸o vÉn rÊt ®­îc chó träng. C¸c triÒu ®¹i phong kiÕn nèi tiÕp nhau liªn tôc më nh÷ng khoa thi nh»m tuyÓn mé ng­êi tµi phôc vô cho cuéc chiÕn tranh giµnh quyÒn lùc. MÆc dï, cµng vÒ sau giai ®o¹n nµy, thi cö cµng trë nªn h×nh thøc, lèi häc cña Nho sÜ còng theo xu h­íng “tÇm ch­¬ng trÝch có”, "h¹ng sinh ®å ba quan ®Çy c¶ thiªn h¹" [14;160]. Nh­ng trong sè Nho sÜ vÉn cã nh÷ng ng­êi cã thùc tµi nh­: NguyÔn BØnh Khiªm, Phïng Kh¾c Khoan, Lª Quý §«n, Lª H÷u Tr¸c, Ng« Th× NhËm…víi mong muèn dïng häc vÊn ®­a x· héi tho¸t khái khñng ho¶ng. §©y lµ ®iÒu kiÖn ®Ó thóc ®Èy Nho gi¸o tiÕp tôc cã nh÷ng b­íc tiÕn míi. C¸c nhµ Nho thÕ kû XVI – XVIII ®· ®èi diÖn víi mét côc diÖn ®Êt n­íc triÒn miªn trong lo¹n l¹c, trong chiÕn tranh huynh ®Ö t­¬ng tµn, sù chia c¾t cña non s«ng. Côc diÖn ®ã ®· khiÕn cho suy t­ cña hä tËp trung vµo vÊn ®Ò lµm sao cho ®Êt n­íc trë vÒ mét mèi, lµm sao cho x· héi ®­îc yªn vui. Tõ ®ã, hä ®Ó t©m ®i t×m c¸ch gi¶i thÝch nguån gèc cña lo¹n l¹c vµ ®­a ra nh÷ng chñ tr­¬ng, nh÷ng ®­êng lèi trÞ n­íc cña m×nh. Nh­ng trong hoµn c¶nh triÒu ®×nh ®­¬ng thêi vÉn cø cñng cè quyÒn lùc cña hä b»ng bÊt kú biÖn ph¸p nµo nªn chñ tr­¬ng trÞ n­íc b»ng nh©n nghÜa cña c¸c nhµ Nho chØ lµ nh÷ng dù ®Þnh, chØ lµ t©m t­ nguyÖn väng vµ mong muèn chñ quan. "§Êt n­íc vÉn chia c¾t, nh©n d©n vÉn chÞu c¶nh lÇm than nªn h¬n bÊt cø lóc nµo trong lÞch sö, lý luËn vÒ ®­êng lèi trÞ n­íc cña giai cÊp phong kiÕn theo t­ t­ëng Nho gi¸o lóc nµy r¬i vµo sù khñng ho¶ng trÇm träng" [24; 346]. Nh­ vËy, khi Nho gi¸o thÓ hiÖn sù bÊt lùc cña nã tr­íc c¸c vÊn ®Ò x· héi, t­ t­ëng, ng­êi ta ph¶i lôc t×m trong kho tµng t­ t­ëng cña qu¸ khø vµ xem ph¶i vËn dông t­ t­ëng nµo cho thÝch hîp. Tõ thÕ kû XVI – XVIII lµ thêi k× phôc h­ng cña PhËt gi¸o ë ViÖt Nam. "HiÖn t­îng x©y dùng chïa phæ biÕn tõ vua chóa, phi tÇn, cho tíi nh©n d©n" [14; 158]. Cïng víi PhËt gi¸o, §¹o gi¸o còng ®­îc sïng mé. ChiÕn tranh, lo¹n l¹c, thiªn tai lu«n x¶y ra, nhiÒu chuÈn mùc gi¸ trÞ bÞ biÕn ®æi s©u s¾c ®· khiÕn cho kh«ng Ýt ng­êi trèn ®êi ë Èn theo lèi v« vi cña §¹o gi¸o. "§¹o qu¸n mäc lªn ë nhiÒu n¬i, thu hót kh«ng chØ ng­êi d©n b×nh th­êng mµ c¶ nh÷ng bËc v­¬ng gi¶" [14; 159]. Thêi kú nµy, §¹o Thiªn chóa ®· du nhËp vµo ViÖt Nam vµ tíi thÕ kû XVII – XVIII còng b¾t ®Çu ®em l¹i mét sè biÕn ®æi trong ®êi sèng v¨n ho¸, t­ t­ëng ng­êi ViÖt. Tuy nhiªn, ¶nh h­ëng cña Thiªn chóa gi¸o cßn mê nh¹t nªn hÖ t­ t­ëng cña ng­êi ViÖt nãi chung, thÕ giíi quan nãi riªng vÉn chñ yÕu x©y dùng trªn nÒn Nho, PhËt, L·o vµ t­ t­ëng b¶n ®Þa. Nh­ vËy, xuÊt ph¸t tõ nh÷ng ®iÒu kiÖn thùc tiÔn mµ xu h­íng dung th«ng Nho – PhËt – L·o thêi kú nµy l¹i diÔn ra. Xu h­íng nµy kh«ng ph¶i lµ míi mÎ, ë n­íc ta, thêi kú Lý – TrÇn ®· xuÊt hiÖn. Lý do xuÊt hiÖn chñ tr­¬ng nµy lµ v× mçi häc thuyÕt ®Òu cã h¹n chÕ riªng cña nã. Nho gi¸o chØ chó träng mÆt chÝnh trÞ – x· héi, PhËt gi¸o th× gi¶i quyÕt vÊn ®Ò sèng chÕt, ho¹ phóc, L·o – Trang th× cung cÊp cho nhµ Nho mét ph­¬ng thøc øng xö khi ®­¬ng chøc hoÆc thÊt thÕ. Trong mçi hoµn c¶nh, Nho – PhËt – L·o ®Òu cã c¬ së ®Ó ph¸t huy t¸c dông. Tuy nhiªn, dung th«ng tam gi¸o ë thÕ kû XVIII kh¸c víi thêi Lý – TrÇn. Thêi kú Lý – TrÇn, së dÜ ®Ò xuÊt chñ tr­¬ng dung th«ng trªn c¬ së PhËt vµ v× c¸c nhµ t­ t­ëng hiÓu Nho ch­a thÊu ®¸o, cßn ë thÕ kû XVIII, lµ do c¸c nhµ t­ t­ëng bÊt lùc trong viÖc dïng Nho ®Ò gi¶i thÝch c¸c vÊn ®Ò x· héi. Sù dung th«ng Nho – PhËt – L·o ®· t¸c ®éng rÊt lín ®Õn quan niÖm sèng cña c¸c nhµ t­ t­ëng. ë thÕ kØ tr­íc, quan niÖm sèng cßn giíi h¹n ë ®¹o Nho, nh­ng hai thÕ kØ nµy, quan niÖm ®ã ®· trë nªn ®a d¹ng. Tr­íc côc diÖn x· héi, trong c¸c nhµ Nho, ng­êi th× ®Ò ra chñ tr­¬ng xuÊt (lµm quan), ng­êi th× chñ tr­¬ng xö (ë Èn), ng­êi th× lóc chñ tr­¬ng xuÊt råi l¹i xö. §iÒu ®ã chøng tá lý t­ëng sèng lóc nµy ®ang thùc sù bÕ t¾c, khñng ho¶ng. Tuy nhiªn, dï lùa chän khuynh h­íng xuÊt hay xö th× c¸c nhµ nho vÉn kh«ng rêi l¸ cê nh©n nghÜa vÉn lao t©m khæ tø v× d©n, v× n­íc ë nh÷ng gãc ®é vµ ®Þa vÞ kh¸c nhau. ThÕ kØ XVI - XVIII lµ giai ®o¹n diÔn ra nhiÒu biÕn ®æi trong mäi mÆt cña ®êi sèng x· héi. Sù biÕn ®æi ®ã b¾t nguån tõ nh÷ng chuyÓn biÕn trong chÕ ®é së h÷u ruéng ®Êt ë n«ng th«n, Sù ph¸t triÓn cña t­ h÷u ho¸ ®Êt ®ai, cïng víi nã lµ qu¸ tr×nh thu hÑp ruéng ®Êt c«ng lµng x· ®· lµm suy yÕu bÖ dì kinh tÕ cña chÝnh quyÒn phong kiÕn quan liªu. Thªm vµo ®ã lµ sù tha ho¸ cña bé m¸y nhµ n­íc ®· gãp phÇn t¹o nªn mét t×nh tr¹ng rèi ren trong x· héi: ®Êt n­íc bÞ chia c¾t, hÕt TrÞnh – M¹c tíi TrÞnh – NguyÔn … Nh÷ng biÕn ®æi vÒ kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi kÐo theo nh÷ng chuyÓn biÕn trong t­ t­ëng. ý thøc hÖ Nho gi¸o, trªn thùc tÕ, ®· kh«ng cßn gi÷ ®­îc ®Þa vÞ ®éc t«n. C¸c chuÈn mùc gi¸ trÞ bÞ chi phèi bëi quan hÖ hµng ho¸, tiÒn tÖ. §©y cßn lµ giai ®o¹n phôc h­ng cña PhËt gi¸o, §¹o gi¸o, sù ph¸t triÓn cña nhiÒu lo¹i h×nh tÝn ng­ìng d©n gian. Trong bèi c¶nh Êy, Nho gi¸o nãi chung, thÕ giíi quan Nho gi¸o nãi riªng, ®· cã nh÷ng biÕn ®æi míi mÎ so víi thêi k× tr­íc ®ã. 2.2. ¶nh h­ëng cña thÕ giíi quan Nho gi¸o ë ViÖt Nam qua t­ t­ëng cña mét sè nhµ Nho tiªu biÓu thÕ kØ XVI - XVIII. LÞch sö Nho gi¸o trªn ®Êt ViÖt ®· cã bÒ dµy gÇn hai ngµn n¨m, nªn mÆc dï lóc ®Çu lµ mét t­ t­ëng ngo¹i nhËp nh­ng tr¶i qua thùc tiÔn chÞu ¶nh h­ëng cña ®iÒu kiÖn lÞch sö n­íc ta Nho gi¸o ®· ®­îc ViÖt ho¸ trë thµnh Nho ViÖt. Tõ thÕ kû XVI – XVIII, hÖ t­ t­ëng Nho gi¸o bÊt lùc tr­íc c¸c nhiÖm vô lÞch sö nh­ng nh­ thÕ kh«ng cã nghÜa lµ Nho gi¸o nãi chung, thÕ giíi quan Nho gi¸o nãi riªng mÊt ®i ®Þa vÞ chñ ®¹o cña nã trªn b×nh diÖn t­ t­ëng. Trong thùc tÕ, Nho gi¸o thêi gian nµy vÉn kh«ng ngõng ph¸t triÓn, thÓ hiÖn ë viÖc ë c¸c nhµ Nho cã thùc tµi vµ tinh thÇn d©n téc kh«ng ngõng nghiªn cøu t×m tßi trong Kinh ®iÓn Nho gi¸o mong ra con ®­êng cøu n­íc, cøu ®êi. Mçi nhµ Nho hiÓu vµ lý gi¶i Kinh ®iÓn kh¸c nhau theo lËp tr­êng vµ suy nghÜ cña riªng m×nh. ChÝnh v× vËy mµ chØ xÐt riªng vÒ mÆt häc thuËt th«i, Nho gi¸o thÕ kû nµy còng ®· cã b­íc ph¸t triÓn h¬n thÕ kû tr­íc, thÓ hiÖn ë tÝnh triÕt lý s©u s¾c trong t­ t­ëng cña c¸c nhµ Nho. Nh÷ng ho¹t ®éng kh«ng mÖt mái cña c¸c nhµ Nho theo xu h­íng xuÊt, hay nh÷ng b¨n kho¨n cho viÖc ®êi vµ gióp ng­êi ë chèn d©n gian cña c¸c nhµ Nho theo xu h­íng xö, ngoµi nh÷ng ¶nh h­ëng cña PhËt, L·o sÏ lµ g× nÕu kh«ng ph¶i lµ sù chi phèi cña thÕ giíi quan Nho gi¸o. Nghiªn cøu mét sè t­ t­ëng cña mét sè nhµ Nho tiªu biÓu hai thÕ kû nµy, chóng ta cã thÓ thÊy ¶nh h­ëng cô thÓ h¬n cña thÕ giíi quan Nho gi¸o. NguyÔn BØnh Khiªm (1491 – 1585). NguyÔn BØnh Khiªm tù H¹nh Phñ, hiÖu B¹ch V©n c­ sÜ , quª ë lµng Trung Am, huyÖn VÜnh L¹i nay lµ VÜnh B¶o, H¶i Phßng. «ng ®ç Tr¹ng nguyªn