Khóa luận Tranh chấp lãi suất trong hợp đồng tín dụng - Thực trạng và giải pháp

ch hàng vay vốn làm đơn yêu cầu TCTD giảm hoặc miễn lãi và TCTD đã đồng ý kèm theo điều kiện trả nợ trong một thời hạn nhất định, nhƣng sau đó bên vay không thực hiện trả nợ đúng hạn dẫn đến tranh chấp. Thứ hai, phía cho vay yêu cầu nâng lãi suất so với thỏa thuận ban đầu tại HĐTD vốn thỏa thuận lãi suất cố định nhƣng bên vay không đồng ý. Trong giai đoạn 2008 – 2009, rất nhiều TCTD tăng lãi suất huy động nhằm thu hút tiền gửi, dẫn đến tăng lãi suất cho vay không chỉ với các HĐTD mới mà còn cả với những HĐTD đã kí kết trƣớc đó, trong đó có không ít HĐTD thỏa thuận mức lãi suất cố định. Điều này đã gây nên sự bất bình đối với ngƣời vay tiền tại TCTD. Tuy nhiên, do nhu cầu về vốn để đáp ứng hoạt động sản xuất, kinh doanh cũng nhƣ tiêu dùng, thông thƣờng chủ thể đi vay đều phải chấp nhận mức lãi suất mới cao hơn nhiều so với mức lãi suất đã thỏa thuận trƣớc đó. Khi có tranh chấp xảy ra, các bên thƣờng yêu cầu tòa án xem xét về thỏa thuận lãi suất. Thứ ba, tranh chấp về mức lãi suất trong hạn và cách tính lãi trong hạn. Trong giai đoạn từ tháng 6/2002 đến tháng 5/2008, NHNN áp dụng cơ chế lãi suất thỏa thuận, sau đó từ ngày 19/5/2008 đến tháng 2/2010 chuyển sang áp dụng cơ chế trần lãi suất cho vay bằng “150% của lãi suất cơ bản do NHNN công bố đối với loại cho vay tƣơng ứng” (sau đây gọi tắt là “150% lãi suất cơ bản”). Đối với những HĐTD kí kết trƣớc ngày 19/5/2008, có nhiều HĐTD quy định mức lãi suất mà khách hàng phải trả cho TCTD cao hơn so với mức trần lãi suất sau khi Quyết định số 16/2008/QĐ-NHNN ra đời. Khi tranh chấp từ các HĐTD này phát sinh, vấn đề mà cơ quan tài phán phải giải quyết tiếp theo là xác định mức lãi suất cho vay. Trên thực tế, quyết định về xác định mức lãi suất cho vay của cơ quan tài phán không phải lúc nào cũng đƣợc các bên chấp nhận. Bên cạnh đó, có những tranh chấp nảy sinh do TCTD tính lãi không phù hợp với thỏa thuận giữa hai bên 23 và cũng không phù hợp với quy định của pháp luật, do đó lãi suất thực tế mà khách hàng vay vốn phải trả cao hơn nhiều lần so với mức lãi suất lẽ ra họ phải thực hiện. Thứ tư, tranh chấp lãi suất nợ quá hạn và cách tính lãi đối với khoản nợ quá hạn. Nhƣ đã trình bày ở trên, pháp luật hiện hành có hai quy định cùng điều chỉnh về cách tính lãi suất nợ quá hạn trong HĐTD. Hai cách tính này không thống nhất với nhau khiến các bên dễ nảy sinh xung đột về quyền lợi, đồng thời cũng khiến tòa án gặp khó khăn khi giải quyết. Cũng cần phải nói rằng đây là những tranh chấp phổ biến, và đặc biệt xảy ra nhiều trong thời gian qua. Bên cạnh đó, vẫn có những dạng tranh chấp khác nhƣng do thời gian và lƣợng tài liệu cứu hạn chế nên tác giả chỉ tập trung vào những dạng tranh chấp thƣờng xảy ra. 1.4.4 Cơ chế giải quyết tranh chấp trong HĐTD Tranh chấp về lãi suất phát sinh từ HĐTD là một nội dung của tranh chấp HĐTD nói chung. Do đó, về cơ chế giải quyết tranh chấp lãi suất không có gì khác biệt so với cơ chế giải quyết tranh chấp HĐTD. Tranh chấp HĐTD có thể đƣợc giải quyết bằng nhiều phƣơng thức khác nhau: Thứ nhất, giải quyết bằng thƣơng lƣợng. Đây là hình thức giải quyết tranh chấp thông qua việc các bên tranh chấp tự thỏa thuận, trao đổi để giải quyết bất đồng mà không cần có sự tham gia của bên thứ ba. Thứ hai, giải quyết bằng hòa giải. Đây là hình thức giải quyết tranh chấp có sự tham gia của bên thứ ba với vai trò là trung gian hòa giải trên cơ sở thỏa thuận của các bên có tranh chấp. Cách thức giải quyết do bên thứ ba đƣa ra không mang tính bắt buộc mà chỉ mang tính tham khảo đối với các bên tranh chấp. Pháp luật Việt Nam hiện nay không có quy phạm điều chỉnh hình thức giải quyết tranh chấp bằng thƣơng lƣợng và hòa giải. Thứ ba, ngoài phƣơng thức thƣơng lƣợng và hòa giải, các bên có thể chọn giải quyết tranh chấp thông qua cơ quan tài phán (trọng tài thƣơng mại và tòa án). Trọng tài thƣơng mại là phƣơng thức giải quyết tranh chấp phát sinh trong hoạt động kinh doanh thƣơng mại theo thỏa thuận của các bên và đƣợc tiến hành theo trình tự, thủ tục quy định tại Pháp lệnh trọng tài thƣơng mại 2003 và đƣợc 24 thay thế bằng Luật trọng tài thƣơng mại – Luật số 54/2010/QH12 đƣợc Quốc hội khóa XII thông qua ngày 17/6/2010 và có hiệu lực từ ngày 01/01/2011. Tranh chấp HĐTD có thể đƣợc giải quyết ở tòa kinh tế hoặc tòa dân sự. Dựa trên các quy định của BLDS 2005 có thể coi HĐTD là một dạng của hợp đồng vay tài sản21. Theo quy định tại Điểm m Khoản 1 Điều 29 BLTTDS 2004 thì nếu hợp đồng đó đƣợc kí kết giữa các tổ chức, cá nhân có đăng kí kinh doanh hoặc không đăng kí kinh doanh nhƣng nhằm mục đích lợi nhuận thì sẽ thuộc thẩm quyền của TAND cấp tỉnh. Nếu nhằm mục đích sinh hoạt, tiêu dùng thì là hợp đồng dân sự, tranh chấp do TAND cấp huyện giải quyết hoặc tòa dân sự TAND cấp tỉnh giải quyết. 1.4.5 Hậu quả của tranh chấp phát sinh từ HĐTD Tranh chấp là điều không thể tránh khỏi trong nền kinh tế thị trƣờng. Cơ chế giải quyết tranh chấp diễn ra nhanh chóng, ổn thỏa thì các bên mới an tâm tham gia vào hoạt động sản xuất, kinh doanh. Tranh chấp không phải chỉ đem đến những tác động xấu mà còn có ý nghĩa tích cực. Đối với các bên tham gia quan hệ tín dụng, tranh chấp là hệ quả của sự bất đồng ý chí hoặc sự vi phạm nghĩa vụ trong quá trình thực hiện hợp đồng. Thông qua tranh chấp, các bên có thể bày tỏ quan điểm và bảo vệ quyền lợi của mình. Ở khía cạnh xã hội, tranh chấp là động lực thúc đẩy sự trong sạch, rõ ràng trong việc thực thi pháp luật. Chỉ khi tranh chấp xảy ra và các bên chọn lựa phƣơng thức giải quyết phù hợp thì quy định của pháp luật mới đƣợc áp dụng tƣơng đối triệt để nhằm bảo vệ lợi ích của tất cả các bên tranh chấp. Bên cạnh đó, quan hệ tín dụng đóng vai trò quan trọng trong nền kinh tế nên ảnh hƣởng tiêu cực của tranh chấp trong hoạt động tín dụng là rất lớn. Trƣớc hết, về phía TCTD cho vay và khách hàng đi vay, việc theo đuổi một vụ tranh chấp không đơn giản và ảnh hƣởng đến hoạt động sản xuất, kinh doanh cũng nhƣ hao tốn thời gian, tiền bạc và công sức của cả đôi bên. Với TCTD, không thu hồi đƣợc nợ là một trong những vấn đề khó khăn, khi nguồn vốn đó là nguồn vốn huy động của bên thứ ba và hàng tháng vẫn phải trả lãi tiền gửi đều đặn. Ngoài việc theo đuổi vụ việc với thời gian kéo dài, chậm thu hồi nợ, uy tín của TCTD với khách hàng cũng có thể bị ảnh hƣởng, gây tác động xấu đến hoạt động cho vay của TCTD và thu nhập cũng giảm sút. Với chủ thể vay vốn đặc biệt 21 Xem Điều 163 và Điều 471 BLDS 2005 25 là những tổ chức, cá nhân kinh doanh, phải gác lại công việc để tham gia tố tụng; các thƣơng nhân có thể mất hợp đồng hoặc bị cắt giảm, ngừng những hợp đồng đang thực hiện do bị TCTD khởi kiện yêu cầu thanh toán nợ. Trong thời buổi kinh tế thị trƣờng cạnh tranh gay gắt hiện nay, uy tín gần nhƣ là yếu tố quan trọng hàng đầu trong hoạt động kinh doanh. Chính vì thế khi tranh chấp xảy ra, uy tín của cả hai bên đều bị ảnh hƣởng trực tiếp và thu nhập giảm sút là điều tất yếu. Tranh chấp HĐTD cũng có ảnh hƣởng tiêu cực tới xã hội và nền kinh tế. Khi có nhiều hoặc những tranh chấp lớn trong hoạt động cho vay xảy ra, các cá nhân, tổ chức dễ lo ngại và hoang mang khi tham gia vào quan hệ tín dụng. Điều này ảnh hƣởng đến nhu cầu về vốn trong nền kinh tế tín dụng và có thể có những tác động dây chuyền to lớn hơn. Mặt khác, tranh chấp xảy ra ảnh hƣởng đến sự phát triển trong sản xuất, kinh doanh, tạo ra của cải vật chất trong xã hội, gián tiếp ảnh hƣởng đến sự phát triển của nền kinh tế. Môi trƣờng kinh doanh không còn lành mạnh và an toàn, các chủ thể trong xã hội không thể an tâm sản xuất lẫn vay vốn phục vụ cho nhu cầu tiêu dùng cá nhân. Tín dụng không thể hiện đƣợc vai trò tạo điều kiện thúc đẩy nền sản xuất hàng hóa phát triển, là đòn bẩy trong việc phát triển nền kinh tế thị trƣờng mà còn ảnh hƣởng đến mục tiêu kích cầu. Tóm lại, lãi suất từ trƣớc đến nay đƣợc nhìn nhận dƣới góc độ kinh tế với những vai trò quan trọng đối với từng cá nhân, tổ chức nói riêng và cả nền kinh tế nói chung. Dƣới góc độ pháp lí, lãi suất, đặc biệt là lãi suất cho vay trong HĐTD, lại có ý nghĩa nhƣ một cơ sở để giải quyết mọi tranh chấp HĐTD, ngay cả khi nội dung tranh chấp không phải về lãi suất (vì lãi suất là căn cứ để tính khoản nợ lãi mà bên vay phải trả cho TCTD). Trên thực tế còn tồn tại nhiều vụ tranh chấp kéo dài và rắc rối do các bên không thỏa thuận đƣợc nợ lãi và cơ quan tài phán cũng đƣa ra những phán quyết có nhiều ý kiến tranh luận. Tổng kết chƣơng 1 Chƣơng 1 trình bày những lí luận chung nhất về HĐTD giữa TCTD và khách hàng vay vốn. Ngoài ra, chƣơng này cũng khảo sát lãi suất, cơ chế điều hành lãi suất của NHNN và tranh chấp về lãi suất trong HĐTD. Những lí luận ở chƣơng này sẽ là nền tảng cho việc đánh giá thực trạng tranh chấp về lãi suất trong HĐTD giữa các bên trong quan hệ tín dụng và những bất cập còn vƣớng mắc trong quá trình giải quyết các tranh chấp về lãi suất. Đồng thời đó cũng là cơ sở để đề ra các giải pháp khắc phục tình trạng trên. 26 CHƢƠNG 2 NHỮNG VẤN ĐỀ THỰC TIỄN VỀ TRANH CHẤP LÃI SUẤT TRONG HỢP ĐỒNG TÍN DỤNG VÀ GIẢI PHÁP KHẮC PHỤC Dựa trên những lí luận tổng quan về HĐTD và lãi suất cho vay trong HĐTD cũng nhƣ diễn biến của lãi suất cho vay qua các thời kì dƣới sự điều hành của NHNN ở chƣơng 1, chƣơng này nêu những vấn đề thực tiễn và đề xuất giải pháp khắc phục. Phần 2.1 phân tích, đánh giá các tranh chấp xảy ra trong thực tiễn từ góc độ pháp luật thực định và cách giải quyết trên thực tế của cơ quan chức năng. Phần 2.2 là một số kiến nghị nhằm khắc phục những bất cập còn tồn tại trong thực tiễn liên quan đến vấn đề này. Cuối cùng là phần tổng kết chƣơng 2. 2.1 Những vấn đề thực tiễn về tranh chấp lãi suất trong hợp đồng tín dụng Lãi suất trong HĐTD là một trong những yếu tố quan trọng nhất mà các TCTD sử dụng để cạnh tranh trong hoạt động kinh doanh. Bên cạnh những yếu tố nhƣ uy tín, chất lƣợng phục vụ hay vị trí địa lí thuận lợi thì lãi suất là mối quan tâm đầu tiên của khách hàng gửi tiền cũng nhƣ khách hàng có nhu cầu sử dụng vốn. Mức lãi suất cho vay thấp là công cụ hiệu quả để thu hút khách hàng vay vốn, tăng thu nhập cho TCTD. Việc thỏa thuận lãi suất trong HĐTD luôn chịu sự chi phối của chính sách nhà nƣớc. Qua nhiều thời kì, NHNN đã đƣa ra một số chính sách điều hành lãi suất cho vay trong hoạt động tín dụng. Những chính sách này đã tác động đến lãi suất cho vay của các TCTD và là nguyên nhân gián tiếp dẫn đến những tranh chấp về lãi suất đã từng xảy ra hoặc có thể phát sinh. Tranh chấp về lãi suất ít khi là nội dung chính của một vụ việc, mà thông thƣờng chỉ khi khách hàng vi phạm nghĩa vụ trả nợ và vụ việc đƣợc đƣa ra giải quyết tại cơ quan chức năng, những bất đồng quan điểm quanh vấn đề lãi suất mới phát sinh. Nhìn chung, các dạng tranh chấp về lãi suất có thể xảy ra trong quá trình thực hiện hợp đồng là:  TCTD hoặc ngƣời đi vay yêu cầu điều chỉnh lãi suất khi HĐTD quy định lãi suất cố định và thời hạn vay vẫn còn.  Tranh chấp về mức lãi suất trong hợp đồng và cách tính lãi trong hạn. 27  Tranh chấp về lãi suất nợ quá hạn và cách tính lãi đối với khoản nợ quá hạn. 2.1.1 Thỏa thuận thay đổi lãi suất khi thời hạn chƣa kết thúc Về mặt lí luận, khi các bên đã thỏa thuận về lãi suất cố định trong HĐTD thì lãi suất sẽ không đƣợc điều chỉnh trong suốt thời hạn vay. Tuy nhiên, pháp luật không cấm điều chỉnh lãi suất trong trƣờng hợp các bên có sự thống nhất ý chí. Do đó, tranh chấp về thỏa thuận thay đổi lãi suất khi thời hạn vay chƣa kết thúc chỉ xảy ra trong hai trƣờng hợp: một là, khách hàng yêu cầu giảm lãi suất hoặc miễn lãi; hai là, TCTD yêu cầu tăng lãi suất. 2.1.1.1 Khách hàng yêu cầu giảm lãi suất hoặc miễn lãi Trong quá trình thực hiện HĐTD, không phải bên vay luôn có khả năng trả nợ gốc và lãi đúng hạn. Có nhiều trƣờng hợp do một số lí do khách quan nhƣ tai nạn, rủi ro hoặc thị trƣờng biến động dẫn đến tình hình kinh doanh bị ảnh hƣởng… nên khách hàng vay vốn không có khả năng trả nợ cho TCTD. Trong những tình huống nhƣ vậy thông thƣờng khách hàng làm đơn xin giảm lãi suất hoặc miễn một phần lãi, TCTD sẽ xem xét và chấp thuận yêu cầu này tùy thuộc vào tình hình thực tế. Thông thƣờng TCTD sẽ chấp nhận kèm theo một vài yêu cầu. Cũng có trƣờng hợp phía đi vay không thực hiện nghĩa vụ trả nợ đúng hạn, khi TCTD yêu cầu nhiều lần vẫn không thanh toán, TCTD khởi kiện ra tòa và trong quá trình hòa giải hai bên có thỏa thuận nếu khách hàng thanh toán ngay khoản nợ gốc thì TCTD sẽ giảm lãi suất đồng nghĩa với việc giảm một phần tiền lãi mà khách hàng phải trả hoặc miễn một phần lãi. Vụ việc nhƣ vậy sẽ không có tranh chấp nếu hai bên thực hiện đúng nghĩa vụ của mình, trên thực tế vẫn có tình huống khách hàng không thực hiện đúng cam kết dẫn đến tranh chấp xảy ra. Trƣờng hợp ông Nguyễn Văn M. và NHTMCP P. dƣới đây là một ví dụ cho tình huống này. Ngân hàng P. khởi kiện ông M. vì đã không thực hiện đúng nghĩa vụ trả nợ gốc và lãi cho khoản vay 150.000.000 đồng theo HĐTD số 102/TDG/08 TGB ngày 12/02/2008. Theo biên bản hòa giải, hai bên đã thỏa thuận ngân hàng P. sẽ giảm lãi suất, giảm một phần tiền phạt chậm trả cho ông M. và rút đơn khởi kiện với điều kiện ông M. phải thanh toán 150.000.000 đồng tiền nợ gốc làm hai kì ngay sau đó. Tại phiên tòa sơ thẩm, ngân hàng P cho rằng ông M. chƣa thực hiện đầy đủ việc thanh toán tiền nợ gốc nên ngân hàng vẫn áp dụng lãi suất cũ. Ông M. lại cho rằng ông đã thực hiện đƣợc một kì trả nợ gốc là 75.000.000 đồng nhƣ thỏa thuận tại phiên hòa giải nên yêu cầu ngân hàng P. giảm một phần lãi suất 28 tƣơng ứng với phần ông đã trả đƣợc. Tòa cấp sơ thẩm đã xem xét và chấp thuận yêu cầu của ngân hàng vì ông M. chƣa thực hiện đầy đủ điều kiện theo thỏa thuận nên nghĩa vụ giảm lãi suất và giảm tiền phạt chậm trả của ngân hàng P. không phát sinh. Đối với những vụ tranh chấp nhƣ vậy, nguyên nhân chủ yếu thuộc về lỗi của bên vay, bởi vì nghĩa vụ giảm lãi của TCTD chỉ phát sinh khi khách hàng vay vốn đã thực hiện đầy đủ nghĩa vụ của mình theo thỏa thuận. 2.1.1.2 TCTD yêu cầu nâng lãi suất cho vay Điều khoản về lãi suất trong HĐTD là điều khoản vô cùng quan trọng. Thông thƣờng để hạn chế rủi ro lãi suất, TCTD không thỏa thuận lãi suất cố định với hợp đồng trung – dài hạn mà quy định trong HĐTD lãi suất cho vay tính bằng lãi suất tiền gửi cộng một biên độ và thay đổi định kì. Trong một số hợp đồng vay ngắn hạn, lãi suất cho vay đƣợc thỏa thuận là lãi suất cố định trong suốt thời gian vay. Khi thị trƣờng có những biến động khiến TCTD phải nâng lãi suất huy động để thu hút nguồn vốn trong dân cƣ, việc cho vay với lãi suất thấp hơn (ở những HĐTD kí kết từ trƣớc đó nhƣng vẫn trong quá trình giải ngân) so với lãi suất huy động hiện tại sẽ khiến TCTD mất đi một phần lợi nhuận. Vì vậy, không ít TCTD đã yêu cầu khách hàng chấp nhận tăng lãi suất cho vay mới tiếp tục giải ngân. Đây chính là tình trạng xảy ra rất nhiều trong thời gian giữa năm 2008 khi áp dụng chính sách điều hành lãi suất “thắt chặt” của NHNN, lãi suất huy động và lãi suất cho vay đƣợc đẩy lên rất cao. Tình trạng này không chỉ xảy ra ở đơn lẻ một TCTD nào hay đối với một đối tƣợng cụ thể nào, chính vì thế đã có những tác động to lớn đối với ngƣời dân tham gia vào quan hệ tín dụng. Dƣới đây là một vụ việc điển hình trong số ít những vụ việc có sự phản ứng mạnh mẽ từ phía ngƣời đi vay, trong khi hầu hết những vụ việc khác bên vay thƣờng chịu thiệt thòi tăng mức lãi suất nhằm có đƣợc khoản vốn phục vụ nhu cầu của mình. Theo HĐTD đƣợc kí vào ngày 02/11/2007, NHTMCP X đồng ý cho ông Nguyễn Thành Kham (cƣ xá Chu Văn An, quận Bình Thạnh, TPHCM) vay gần 400 triệu đồng, phục vụ mục đích tiêu dùng, thời hạn giải ngân tối đa đến hết ngày 31/12/2008. Lãi suất cho vay là 0,88%/tháng (tƣơng đƣơng 10,56%/năm) và mức lãi suất này là cố định trong thời gian 12 tháng kể từ ngày hợp đồng có hiệu lực. Ngân hàng X đã giải ngân cho ông Kham làm hai đợt với tổng số tiền hơn 150.000.000 đồng. Đến ngày 12/6/2008, khi ông Kham đề nghị giải ngân hơn 200.000.000 đồng còn lại thì ngân hàng yêu cầu mức lãi suất mới là 1,75%. Giải 29 thích cho điều này, lí do mà ngân hàng X đƣa ra là mặt bằng lãi suất huy động tăng cao, lãi suất cho vay bình quân đang áp dụng là 1,75%/tháng (tƣơng đƣơng 21%/năm). Sau đó khi có sự yêu cầu khắc phục thiệt hại do tỷ giá USD tăng đồng thời phải làm đúng nhƣ hợp đồng ban đầu về mức lãi suất cho vay từ phía khách hàng, ngân hàng X lại đƣa ra lí do chƣa thu xếp đƣợc nguồn vốn giá thấp, vì Điều 2 HĐTD quy định: “Theo yêu cầu của bên vay và khả năng nguồn vốn của ngân hàng, số tiền cho vay sẽ đƣợc ngân hàng giải ngân theo HĐTD kiêm khế ƣớc nhận nợ”. Tuy nhiên, khách hàng đã kí vào khế ƣớc nhận nợ, thể hiện sự đồng ý về lãi suất mới nên không có cơ sở để khởi kiện22. Phân tích vụ việc trên, thời điểm Ngân hàng X yêu cầu tăng lãi suất lên 1,75%/tháng là lúc NHNN đang áp dụng trần lãi suất cho vay bằng 150% lãi suất cơ bản. Căn cứ vào Quyết định số 1317/QĐ-NHNN quy định lãi suất cơ bản bằng đồng Việt Nam là 14%/năm áp dụng từ ngày 11/6/2008, trần lãi suất cho vay là 21%/năm, tƣơng đƣơng 1,75%/tháng, ngân hàng X yêu cầu tăng lãi suất không vƣợt quá mức trần. Tuy nhiên, trƣớc đó NHNN đã có Công văn 5004/NHNN- CSTT ngày 04/6/2008 quy định đối với các HĐTD kí kết trƣớc ngày 19/5/2008, các bên tiếp tục thực hiện những nội dung trong hợp đồng đã kí kết (phù hợp với các quy định của pháp luật có hiệu lực thi hành tại thời điểm kí kết HĐTD đó). Nhƣ vậy ở trƣờng hợp trên, lẽ ra ngân hàng X phải thực hiện hợp đồng với lãi suất nhƣ đã thỏa thuận trƣớc đó trong HĐTD, việc tăng lãi suất là trái với quy định của pháp luật. Trên thực tế, có rất nhiều trƣờng hợp khách hàng buộc phải tăng lãi suất theo yêu cầu của TCTD. Tại các buổi tiếp xúc cử tri ở huyện Mộc Hóa, tỉnh Long An, đã có hàng ngàn hộ dân trên địa bàn này chất vấn các đại biểu Hội đồng nhân dân về việc ngân hàng lại tăng lãi suất cho vay trong khi hạn hợp đồng chƣa hết. Theo các cử tri huyện Mộc Hoá, thị xã Tân An và các huyện khác trong tỉnh, khi ngân hàng tăng lãi suất (từ 1,2% lên 1,50%, có hộ lên 1,75%), thì rất nhiều hộ vay vốn còn hạn hợp đồng. Tính đến ngày 10/7/2008 đã có 72% nông dân trong huyện Mộc Hóa đã phải kí điều chỉnh tăng lãi suất vay dù HĐTD với Ngân hàng Nông nghiệp và phát triển nông thôn chƣa tới hạn và trong hợp đồng thỏa thuận lãi suất cố định. Chỉ có khoảng 30 nông dân kiên quyết không chịu điều chỉnh lãi suất, họ 22 Ái Phƣơng (2008), Ngân hàng có quyền tự ý tăng lãi suất cho vay, Báo Pháp luật TPHCM, xem thêm tại 30 buộc ngân hàng phải thực hiện đúng hợp đồng23. Tƣơng tự nhƣ vậy, tại tỉnh Bến Tre, để chuẩn bị cho kì họp thứ 14 Hội đồng nhân dân tỉnh khoá VII, Thƣờng trực Hội đồng nhân dân tỉnh Bến Tre đã phối hợp tổ chức cho đại biểu họp thảo luận tổ và tiếp xúc cử tri. Theo đó một trong những vấn đề mà ngƣời dân quan tâm là một số ngân hàng đã tăng lãi suất đối với các HĐTD đã có hiệu lực trƣớc khi Quyết định số 16/2008/QĐ-NHNN ngày 16/5/2008 và Công văn 5004/NHNN-CSTT ngày 04/6/2008 đƣợc ban hành. Điều này gây phản ứng, khó khăn từ phía các hộ vay trong tỉnh, nhất là đối với các hộ vay nuôi thuỷ sản hiệu quả thấp ở ba huyện ven biển (huyện Thạnh Phú, Ba Tri, Bình Đại)24. Có thể nói trong hoàn cảnh lúc bấy giờ, sự ra đời của Công văn 5004/NHNN-CSTT có ý nghĩa to lớn nhằm bảo vệ quyền lợi của ngƣời đi vay nhƣng trên thực tế không ít TCTD đã bỏ qua quy định này. Công văn này đóng vai trò nhƣ một rào cản ngăn chặn các TCTD dùng sức mạnh tài chính buộc bên vay phải “chia sẻ” khó khăn bằng việc chịu mức lãi suất cao (dù hai bên thỏa thuận lãi suất cố định), trong khi đó TCTD lại không tăng lãi suất huy động với hợp đồng gửi tiền tiết kiệm của khách hàng đã kí kết từ trƣớc. Ở một khía cạnh khác, Công văn 5004/NHNN-CSTT cũng có thể trở thành cơ sở để nhiều NHTM đã điều chỉnh lãi suất với HĐTD đƣợc kí kết trƣớc ngày 19/5/2008 vƣợt quá trần lãi suất cho vay tại thời điểm đó là 21%/năm. Sở dĩ có tình trạng này “vì trong các HĐTD cho vay trung và dài hạn, TCTD thƣờng có thỏa thuận với khách hàng lãi suất cho vay trong hạn đƣợc điều chỉnh định kì theo công thức bằng lãi suất tiết kiệm kì hạn 12 tháng tính theo năm trả lãi tại thời điểm điều chỉnh cộng với biên độ từ 3,7 đến 4,8%/năm. Với mức lãi suất tiền gửi trong khoảng thời gian đó rất cao thì khách hàng phải trả lãi suất lên tới 23 – 24%/năm”25. Để khắc phục tình trạng này và thống nhất thực hiện phù hợp với hệ thống các văn bản quy phạm pháp luật, ngày 15/7/2008, NHNN đã ban hành Công văn 6399/NHNN-CSTT hƣớng dẫn một số nội dung liên quan đến việc áp dụng lãi suất theo quy định tại Quyết định số 16/2008/QĐ-NHNN. Theo đó, lãi suất cho vay có điều chỉnh đƣợc thỏa thuận 23 Khi ngân hàng ép buộc ngƣời vay điều chỉnh lãi suất (2008), Báo Điện tử Đài tiếng nói Việt Nam, xem thêm tại 91745.vov 24 Nguyễn Văn Chính (2008), Một số vấn đề đƣợc cử tri, đại biểu quan tâm trƣớc kì họp lần thứ 14 Hội đồng nhân dân tỉnh, Trang thông tin kinh tế xã hội - Ủy ban nhân dân tỉnh Bến Tre, xem thêm tại id=178 25 Phƣớc Hà - Trịnh Ngọc Lan (2008), Không đƣợc điều chỉnh lãi suất cho vay quá 21%/năm, Báo VietNamNet, xem thêm tại 31 trong HĐTD đã kí kết kể từ ngày 19/5/2008, các TCTD ấn định lãi suất cho vay đối với khách hàng tại thời điểm kí kết HĐTD theo lãi suất cho vay có điều chỉnh nhƣng không vƣợt quá mức lãi suất cho vay theo quy định tại Quyết định số 16/2008/QĐ-NHNN. Đối với các HĐTD đƣợc kí kết trƣớc ngày 19/5/2008, trong đó có thỏa thuận lãi suất cho vay có điều chỉnh, thì kể từ ngày 19/5/2008, mức lãi suất cho vay có điều chỉnh cũng không đƣợc vƣợt quá mức lãi suất cho vay tối đa theo quy định tại Quyết định số 16/2008/QĐ-NHNN. Với việc áp dụng lãi suất trần cho vay bằng 150% lãi suất cơ bản và việc NHNN đẩy mạnh lãi suất cơ bản lên đến 14%/năm theo Quyết định số 1317/QĐ- NHNN ngày 10/6/2008, chính sách này đã ngăn chặn đà bùng nổ lạm phát, làm chậm lại hoạt động cho vay của hệ thống ngân hàng và thu hút nguồn vốn nhàn rỗi trong dân cƣ. Bên cạnh đó, chính sách này vẫn có mặt trái nhất định, khi làm cho TCTD phải đối mặt với tình trạng nợ quá hạn gia tăng. Khách hàng hoặc không có khả năng trả nợ hoặc có tiền cũng không muốn trả, vì mức lãi suất cho vay cũ chỉ tối đa 12%/năm, nếu bị phạt nợ quá hạn vẫn thấp hơn lãi suất cho vay mới, thêm vào đó, trả nợ xong lại khó vay vốn trở lại bởi lãi suất đã rất cao. Nếu TCTD khởi kiện ra tòa án, phát mãi tài sản bảo đảm cũng rất khó khăn, trải qua nhiều thủ tục, thời gian xử lí đƣợc tài sản kéo dài trở nên khó thu hồi vốn. Chính vì thế, trong khoảng thời gian lãi suất tăng cao, số lƣợng các vụ tranh chấp liên quan đến việc khách hàng không trả nợ gia tăng nhanh chóng, và một trong những vấn đề thƣờng bị kháng cáo, kháng nghị lên cơ quan phúc thẩm là cơ chế áp dụng lãi suất nợ quá hạn và tính nợ quá hạn. Từ đó cho thấy, trong cuộc khủng hoảng kinh tế năm 2008 – 2009, song song với việc NHNN sử dụng lãi suất nhƣ một công cụ hữu hiệu để ngăn chặn lạm phát tăng cao, thì cũng có nhiều tranh chấp phát sinh. Hầu hết ngƣời chịu thiệt thòi trong những tranh chấp đó là cá nhân, tổ chức vay vốn. Có một thời gian tâm lí bất bình đã xảy ra với chủ thể đi vay mà kí kết HĐTD trƣớc thời điểm lãi suất cơ bản tăng cao. Niềm tin vào hệ thống ngân hàng có phần giảm sút, không ít ngƣời dân tỏ rõ thái độ gay gắt với cách hành xử của một số TCTD. Tuy nhiên, cũng cần phải nhìn nhận vấn đề từ phía các TCTD, cuộc khủng hoảng kinh tế đã có tác động tiêu cực đến hoạt động kinh doanh của không chỉ cá nhân, tổ chức mà bản thân các TCTD cũng gặp khó khăn trong việc duy trì lợi nhuận năm sau cao hơn năm trƣớc. Để có nguồn vốn kinh doanh, các TCTD buộc đẩy mạnh lãi suất tiền gửi nhằm thu hút khách hàng, trong khi việc giải quyết đầu ra cho nguồn vốn này cũng không đơn giản. Nếu duy trì lãi suất cho vay cố định với những HĐTD trƣớc 32 đó, bài toán lợi nhuận sẽ không thể giải quyết đƣợc. Bản thân các TCTD không tự sản sinh ra tiền để trả lãi cho khách hàng gửi tiền, khi một mặt giá trị lãi cho khoản tiền phải giải ngân tiếp theo (có lãi suất thấp hơn lãi suất huy động hiện tại) thu về không đủ chi trả cho khoản lãi phải trả cho khách hàng gửi tiền; mặt khác, việc kí kết những HĐTD mới với lãi suất cao hơn nhiều so với lãi suất cho vay trƣớc đó là vô cùng khó khăn, vì không phải doanh nghiệp nào, cá nhân nào cũng chịu đƣợc mức lãi suất cao nhƣ vậy. Vấn đề trên chứng tỏ rằng trong một số hoàn cảnh quy định của pháp luật không đƣợc áp dụng nghiêm chỉnh trong hoạt động ngân hàng. Bản chất hoạt động ngân hàng là hoạt động kinh doanh sinh lời, và lòng tin là một trong những yếu tố quyết định đến hoạt độn