Luận án Ảnh hưởng cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung tại Đông Nam Á đến độc lập dân tộc của các nước trong khu vực từ năm 2001 đến năm 2015

c đã giúp ASEAN phát triển kinh tế, biến 85 khu vực này trở thành thị trường hấp dẫn, xây dựng cơ sở hạ tầng kỹ thuật, đồng thời phối hợp chống nguy cơ xảy ra cuộc khủng hoảng tài chính - tiền tệ ở khu vực. Để kêu gọi được các nhà đầu tư nước ngoài buộc các nhà lãnh đạo quốc gia phải cải thiện môi trường hòa bình, an ninh được bảo đảm; môi trường đầu tư thông thoáng, tránh sách nhiễu, gây cản trở khó khăn cho doanh nghiệp buộc phải cải cách thể chế pháp lý, tạo thuận lợi cho trao đổi kinh tế... Các nước ĐNA đã có sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế từ nông nghiệp sang công nghiệp và dịch vụ. Học tập cải cách kinh tế, các nước ĐNA có xu hướng chủ đạo chuyển đổi mô hình phát triển kinh tế là: (i) so với Đông Á mặc dù vai trò của Nhà nước có thể vẫn cao hơn, song chắc chắn dẽ giảm dần (dù chậm), trở nên gián tiếp và mang nặng tính hướng dẫn hơn là bắt buộc và can thiệp trực tiếp kiểu hành chính; (ii) Nền kinh tế sẽ được thị trường hóa hơn, dân chủ hơn, các doanh nghiệp tư nhân sẽ được chú ý hơn và có vai trò ngày càng bình đẳng hơn [202, tr.63]. Ngoài ra, việc đổi mới thể chế kinh tế buộc các nhà hoạch định chính sách phải thúc đẩy hoàn thiện bộ máy Nhà nước tinh gọn, trong sạch vững mạnh, tăng cường trách nhiệm, kỷ luật, kỷ cương, phòng chống tham nhũng, lãng phí, quan liêu, rà soát lại các văn bản pháp lý để hoàn thiện hệ thống luật đảm bảo tính đồng bộ, nhất quán, ổn định và minh bạch; cải thiện môi trường đầu tư, thu hút các nguồn vốn FDI, ODA...; cải tiến phương thức quản lý, nâng cao hiệu quả sử dụng và có kế hoạch trả nợ đúng hạn, duy trì tỷ lệ vay nợ nước ngoài hợp lý, an toàn. Trong chiến lược phát triển kinh tế, nhờ mở rộng hợp tác với nước ngoài, các nước trong khu vực đã xây dựng kế hoạch phát triển đất nước dài hạn dựa trên luật pháp quốc tế mà không theo cảm hứng ngắn hạn, manh múm, nhỏ lẻ như trước. Chất lượng sản phẩm được chú trọng, nâng cao theo tiêu chuẩn quốc tế, tránh những chất độc hại tồn dư trong sản phẩm. Thứ ba, thúc đẩy tăng trưởng hoạt động đầu tư, tạo ra thị trường rộng lớn và trở thành thị trường hấp dẫn của các nước lớn. Mỹ và Trung Quốc đều là những cường quốc có ảnh hưởng rộng lớn trên thế giới, nhờ vào quan hệ kinh tế với Mỹ và Trung Quốc, một số nền kinh tế đã có được điều kiện thuận lợi để phát triển như Singapore... Các nước trong khu vực có thể hợp tác với hai nước này, tạo ra một thị 86 trường rộng lớn, sức tiêu thụ cao, nâng cao năng lực cạnh tranh về hàng hóa và chất lượng sản phẩm. Việc ĐNA tham gia vào các hiệp định thương mại do Mỹ, Trung Quốc là chủ đạo đã giúp các nước hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng hơn, đẩy mạnh phát triển kinh tế - xã hội, mở rộng thị trường xuất khẩu, tăng việc làm và tăng lương, đẩy mạnh cải cách và tái cơ cấu nền kinh tế, tạo cơ hội để các nước ĐNA tăng cường phát triển kinh tế, tạo dựng môi trường đầu tư thuận lợi hơn, thu hút nhiều hơn nguồn vốn đầu tư nước ngoài, hiện đại hóa thủ tục hải quan, áp dụng các tiêu chuẩn bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ cao hơn, thúc đẩy quá trình cải cách doanh nghiệp nhà nước và mở cửa thị trường mua sắm công, mở ra cách tiếp cận tối đa thị trường hấp dẫn của Mỹ và Trung Quốc. ĐNA ngày càng nhận được nhiều tiền từ đầu tư, tiền viện trợ của Mỹ và Trung Quốc, do đó cơ sở hạ tầng của các nước được phát triển, nâng cao mức sống của nhân dân cũng như các công trình dân sinh khác. Các nguồn tiền này đóng góp không nhỏ đến việc phục hồi kinh tế và thúc đẩy kinh tế ĐNA có những bước phát triển vượt bậc. ASEAN hiện là đối tác thương mại lớn thứ tư của Mỹ, ngược lại các công ty Mỹ là nguồn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) lớn nhất ở khu vực này. Các công ty Mỹ đầu tư vào ĐNA nhiều hơn so với vào Nhật Bản, Trung Quốc và Ấn Độ cộng lại. FDI của Mỹ vào ASEAN đạt 226 tỷ USD (năm 2014), đưa Mỹ vào nhóm các nhà đầu tư lớn nhất của ASEAN [142]. Quan hệ thương mại hai chiều ASEAN và Trung Quốc giai đoạn 2001-2015 liên tục tăng cả về giá trị lẫn tỉ trọng. Nếu như năm 2005, Trung Quốc chỉ là đối tác thương mại lớn thứ năm của ASEAN thì nay đã trở thành đối tác thương mại lớn nhất của ASEAN. Kim ngạch thương mại song phương Trung Quốc - ASEAN năm 2014, đạt 480 tỷ USD và Khu vực thương mại Tự do Trung Quốc - ASEAN có tổng GDP là 13.000 tỷ USD [25, tr.19]. Trung Quốc chiếm ưu thế về thương mại khi đang giữ vị trí đối tác thương mại lớn nhất với các nước ASEAN, trong khi đó Mỹ chỉ đứng thứ tư. Tuy nhiên Mỹ lại chiếm ưu thế tuyệt đối về đầu tư, khi ASEAN là khu vực nhận được nhiều đầu tư nhất của các tập đoàn và doanh nghiệp Mỹ trên khắp thế giới, với tổng giá trị khoảng 226 tỉ USD (năm 2015). So sánh về mức độ đầu tư có quy mô lớn, bài bản 87 và lâu dài tại các nước ASEAN, thì Trung Quốc không thể so sánh với Mỹ. Dù ở thời điểm hiện tại ASEAN mới chỉ là đối tác thương mại lớn thứ tư với Mỹ, khi kim ngạch mậu dịch hai chiều trong năm 2015 mới chỉ đạt khoảng 254 tỉ USD [36]. Thứ tư, tạo cơ hội cho Nhật Bản, Ấn Độ, Hàn Quốc và các nhà đầu tư phương Tây chuyển hướng đầu tư sang ĐNA giúp kinh tế khu vực phát triển. Việc Trung Quốc có những hành động ngang nhiên độc chiếm Biển Đông và biển Hoa Đông bất chấp luật pháp quốc tế và phản đối của các nước đã làm uy tín, vị thế của Trung Quốc giảm sút, làm xói mòn lòng tin của các nhà đầu tư, đẩy Nhật Bản, Hàn Quốc và các công ty của phương Tây tăng cường bắt tay hợp tác làm ăn với ASEAN để chống lại một Trung Quốc bá quyền. Năm 2012, căng thẳng tranh chấp đảo Senkaku/Điếu Ngư trên biển Hoa Đông dâng cao khi các cuộc biểu tình chống Nhật tại Trung Quốc diễn ra dữ dội. Một số người dân Trung Quốc đã hô hào mọi người đập phá tất cả vật dụng, tài sản mang thương hiệu Nhật Bản, chính sự quá khích này đã tàn phá cơ hội công ăn việc làm của người Nhật, phá hủy tài sản xuất xứ từ Nhật Bản nhưng là mồ hôi công sức của chính người Trung Quốc làm ra. Không chỉ Nhật Bản, các nhà đầu tư phương Tây và nhiều nước khác đã tháo chạy khỏi Trung Quốc, chuyển hướng sang Việt Nam và các nước ĐNA. Hàng loạt tập đoàn quốc tế như Samsung, Nokia, Nike, Tập đoàn Microsoft, Panasonic, LG, Intel đã rời bỏ Trung Quốc và đầu tư hàng tỷ USD vào ĐNA, kỳ vọng đưa các nước ĐNA thành “công xưởng thế giới mới”, thay thế cho Trung Quốc. Năm 2013, các khoản đầu tư hợp tác của Nhật Bản trong khu vực đã cao gấp 3 lần so với ở Trung Quốc [183]. Nhật Bản cam kết sẽ cung cấp một khoản viện trợ mới trị giá 750 tỉ Yên (tức khoảng 6,1 tỉ USD) dưới dạng viện trợ phát triển chính thức (ODA) cho 5 nước ĐNA thuộc tiểu vùng sông Mekong. Sự chuyển hướng đầu tư của doanh nghiệp Nhật Bản đã giúp các nước ĐNA lục địa giảm phụ thuộc vào Trung Quốc. Các nước ĐNA đã nhanh chóng nắm bắt cơ hội này mở rộng chính sách ưu đãi, kêu gọi các nhà đầu tư vào nước mình. Philippines đã nhanh tay nhắm tới 15 doanh nghiệp lớn của Nhật Bản có cơ sở sản xuất tại Trung Quốc. Nước này cam kết có những ưu đãi thuế dành cho các doanh nghiệp Nhật Bản rời Trung Quốc sang Philippines. Tại Myanmar, Nhật Bản còn tuyên bố xóa nợ khoảng 190 tỷ Yên và cam 88 kết đẩy nhanh tiến độ hoàn thiện Đặc khu kinh tế Thilawa Yangon trị giá 12,6 tỷ USD và cùng Thái Lan xây dựng Đặc khu kinh tế Dawei trị giá 11 tỷ USD [214]. Thứ năm tăng cường hội nhập làm phong phú thêm văn hóa dân tộc. Giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc là một nội dung, một yêu cầu đặc biệt quan trọng của phát triển đất nước và bảo vệ ĐLDT trong thời đại ngày nay. Tính dân tộc không chỉ là đặc trưng cơ bản của một nền văn hóa, mà nó còn là nội hàm cốt lõi sức sống của nền văn hóa ấy. Giữ gìn tính dân tộc của văn hóa là điều kiện cơ bản để phát triển văn hóa dân tộc, đồng thời là động lực nội tại sự sinh tồn và phát triển đất nước, dân tộc. Các quốc gia dân tộc đều có vị trí xứng đáng trong cộng đồng thế giới, có bản sắc văn hóa riêng. Một nền văn hóa đặc sắc lâu đời của Trung Quốc và nền văn hóa hiện đại của Mỹ cùng với “quyền lực mềm” của mình đang trở thành công cụ để hai cường quốc này tăng cường sự hiểu biết và kết nối giữa các quốc gia, dân tộc, tăng cường và củng cố các mối quan hệ hữu nghị giữa các nước từ đó tranh thủ sự ủng hộ, lôi kéo, tập hợp lực lượng về phía mình. Hội nhập thế giới, tăng cường hợp tác giáo dục với các nước, đặc biệt là với các nước lớn đã giúp giáo dục phát triển, dân trí được mở mang nhất là vấn đề ngoại ngữ và tiếp thu khoa học kỹ thuật tiên tiến của Mỹ. Với chính sách tạo điều kiện, cấp học bổng, khuyến khích người dân tại khu vực ĐNA đi du học, học nghề của Mỹ và Trung Quốc đã giúp các nước này có được những chuyên gia đầu ngành có triển vọng, đội ngũ trí thức được tăng lên, trình độ của người lao động có thêm nhiều kiến thức, học hỏi được nhiều kinh nghiệm trong việc vận hành máy móc hiện đại, áp dụng được những khoa học, kỹ thuật tiên tiến bậc nhất của thế giới, lĩnh vực giáo dục đào tạo và phát triển khoa học kỹ thuật được nâng cao, giúp các nước tại khu vực tiếp thu được những tinh hoa văn hóa, văn minh của thế giới để đẩy mạnh cải cách chính trị trong nước theo hướng ngày càng tiếp cận với những giá trị chung của nhân loại. 3.2.2.2. Tạo khó khăn: Thứ nhất, lợi ích kinh tế của ASEAN ảnh hưởng do phải hình thành cộng đồng sớm hơn dự kiến. Cộng đồng ASEAN dự kiến thành lập năm 2020 nhưng 89 trước cạnh tranh chiến lược của các nước lớn, nhất là do ý đồ của Trung Quốc với vấn đề Biển Đông đã buộc phải hình thành sớm trước 5 năm (năm 2015). Tuy nhiên, do thời gian thành lập gấp rút nên cộng đồng ASEAN gặp không ít khó khăn. Thứ nhất, thực lực ASEAN có hạn, quan hệ hợp tác với các nước lớn bên ngoài nhiều hơn là trong khu vực. Từ 1991 đến nay, thương mại nội khối chỉ ở mức khoảng 25%, cơ cấu ngành nghề sản xuất - kinh doanh tương đối giống nhau, tính bổ sung ít, tính cạnh tranh nhiều, vì vậy xây dựng cộng đồng tập trung vào bên trong, không mở ra bên ngoài, nên nguy cơ không thực chất là có. Thứ hai, khu vực ĐNA gắn chặt với lợi ích nước lớn, trong quá trình xây dựng cộng đồng nếu không xử lý khéo sẽ bị lái theo hướng các nước lớn mong muốn, do vậy ảnh hưởng nhiều đến việc bảo vệ ĐLDT trong khu vực, lợi ích của ASEAN và người dân bị ảnh hưởng, mà Biển Đông là ví dụ rất rõ [61]. Với việc khởi xướng Cộng đồng vận mệnh, Cộng đồng lợi ích và Cộng đồng trách nhiệm của Trung Quốc với ASEAN có thể sẽ làm cho AEC, APSC, ASCC của Cộng đồng ASEAN rơi vào quỹ đạo do Trung Quốc chi phối. Thứ hai, kinh tế yếu kém, lạm phát tăng cao do đầu tư nhiều vào quân sự. Các nước ở ĐNA hầu hết là những nước vừa và nhỏ, có tiềm lực kinh tế thấp kém. Mặc dù vậy, do đứng trước những ảnh hưởng tiêu cực của cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung và vấn đề Biển Đông, một số quốc gia trong khu vực buộc phải cắt giảm ngân sách đầu tư cho việc xây dựng kinh tế, phát triển đất nước để dùng vào việc mua sắm vũ khí và xây dựng lực lượng quân sự cùng với những cuộc tập trận quy mô lớn nhằm bảo vệ và củng cố ĐLDT đã tạo nên sức mạnh quân sự hùng hậu. Tuy nhiên, nó gây nên sự thâm hụt về ngân sách và cuộc sống hòa bình, ấm no, hạnh phúc của nhân dân bị ảnh hưởng nặng nề. Theo Viện Nghiên cứu Hòa bình Quốc tế Stockholm (SIPRI) ngày 5/4/2016 cho biết, tổng chi tiêu ngân sách quốc phòng thế giới năm 2015 chiếm 2,3% tổng giá trị sản phẩm nội địa (GDP) toàn cầu và chỉ cần 10% tổng chi tiêu quốc phòng thế giới là đủ gây quỹ cho những chương trình của Liên Hiệp Quốc để từ nay đến năm 2030 có thể chấm dứt nghèo đói [33]. 90 Năm 2016, 3 nước trong khu vực được xếp hạng đứng trong top 20 về lực lượng vũ trang mạnh nhất thế giới: Indonesia xếp thứ hạng 14, Việt Nam xếp thứ 17 và top 20 là quân đội Thái Lan [77]. Kim ngạch mua sắm vũ khí của các nước ĐNA trong năm 2015 đạt 35,5 tỷ USD, lần đầu vượt qua EU, năm 2016 sẽ vượt quá con số 40 tỷ USD [136] (xem thêm phụ lục 4). Việc bỏ ra khoản tiền khổng lồ để xây dựng quân đội hùng mạnh với các nước còn nghèo nàn, lạc hậu như ĐNA đã làm ảnh hưởng đến sự phát triển đất nước, an ninh kinh tế, ngân sách quốc gia... Theo đồng hồ nợ công toàn cầu (Global debt clock trên trang Economist.com), lúc 8h30 ngày 24/4/2016, tổng nợ công của Việt Nam là 94,854 tỷ USD, Indonesia- 308,680 tỷ USD, Campuchia-200,642 tỷ USD, Thái Lan-269,276 tỷ USD, Philippines-164,459 tỷ USD [236] (xem thêm phụ lục 5). Nguyên nhân của việc nợ công tăng cao có một phần không nhỏ trong việc đầu tư quá nhiều trong lĩnh vực an ninh - quốc phòng đã làm cho kinh tế các nước chao đảo, thâm hụt ngân sách do sự mất cân bằng giữa thu và chi của ngân sách quốc gia, lạm phát, thất nghiệp tăng cao, tiềm ẩn nhiều rủi ro cho nền kinh tế và phát triển của đất nước. Thứ ba, lệ thuộc kinh tế kéo theo lệ thuộc chính trị vào Trung Quốc và Mỹ. Sự gắn kết của Trung Quốc với ASEAN chặt chẽ đến mức nhiều nước trong khu vực phải nhập siêu từ Trung Quốc tới hàng chục tỷ USD hàng năm. Thậm chí có quốc gia đã phụ thuộc vào nguyên liệu nhập khẩu từ Trung Quốc tới 90%. Ngoài ra, xuất khẩu của Trung Quốc tới ASEAN năm 2014 đạt mức 272 tỷ USD, trong khi đó nước này nhập khẩu từ ASEAN đạt 208 tỷ USD [69, tr.23]. Điều này đã dẫn đến sự phát triển kinh tế của ASEAN lệ thuộc vào Trung Quốc. Trung Quốc không ngần ngại mạnh tay chi trả cho các khoản đầu tư và viện trợ lớn vào ĐNA; sử dụng các quan hệ kinh tế, cho vay vốn với lãi xuất thấp để tạo sức ép kinh tế, chính trị và ngược lại, sử dụng mối quan hệ chính trị để gặt hái về kinh tế. Trung Quốc luôn đề nghị các nước nhận viện trợ dành các dự án cho các công ty của Trung Quốc. Những khoản cho vay ưu đãi, bằng mọi cách để thắng thầu trong các dự án đầu tư tại các nước ASEAN, nhất là các nước thành viên kém phát triển hơn như Lào, Campuchia, Myanmar và Việt Nam nhằm thao túng, chiếm 91 lĩnh thị trường kinh tế, từng bước đẩy lùi các đối tác lớn khác ở khu vực, trước hết là Mỹ và Nhật Bản [47, tr.112] đã tạo ra không ít phức tạp mới cho các nước này. Nhiều nước ASEAN muốn gia tăng ảnh hưởng kinh tế, an ninh - quốc phòng từ Mỹ, Nhật Bản và các nước phương Tây nhằm cân bằng ảnh hưởng với Trung Quốc. Hiện nay, dự án đầu tư của các doanh nghiệp Trung Quốc tỏa khắp ở các nước tại khu vực ĐNA, trong đó 3 nước đứng đầu là Singapore, Thái Lan và Việt Nam. Trung Quốc sử dụng “ngoại giao tiền bạc” để giành thiện cảm của các nước ASEAN, đặc biệt với các nước tuyên bố chủ quyền ở Biển Đông. Ngoài ra, Trung Quốc tăng cường kiểm soát, đòi thanh toán trực tiếp và đang từng bước quốc tế hóa đồng Nhân dân tệ (NDT) tạo ra không ít phức tạp mới cho các nước khu vực. Việc cả Mỹ và Trung Quốc rót vốn và đầu tư vào ĐNA đã làm tăng tính lệ thuộc của các nước trong khu vực về kinh tế vào hai nước này, kéo theo nó là chính trị bất ổn. Sự lệ thuộc gây ra những ảnh hưởng xấu, thậm chí khủng hoảng liên tiếp cho nền kinh tế ASEAN nếu như kinh tế của 2 cường quốc này giảm sút. Thứ tư, rơi vào bẫy thu nhập trung bình và ảnh hưởng nghiêm trọng đến đời sống người dân. Trong lĩnh vực thương mại, các nước ĐNA chỉ đóng vai trò là nơi cung cấp nguyên liệu thô, tài nguyên, năng lượng giá trị thấp cho Trung Quốc nhưng lại nhập về thiết bị, máy móc, đồ gia dụng với giá trị cao gây nên hệ quả không những làm cạn kiệt tài nguyên, gây ô nhiễm môi trường mà còn đẩy các nước trong khu vực rơi vào “bẫy thu nhập trung bình”. Hàng hóa Trung Quốc với giá rẻ, chất lượng thấp, thậm chí còn gây độc hại sức khỏe đã tràn ngập thị trường, tác động tiêu cực đến sản xuất nội địa, ảnh hưởng tới chất lượng đời sống của nhân dân và làm gia tăng nạn thất nghiệp ở nhiều nước; gây lo lắng bất bình trong nhân dân, làm mất ổn định chính trị. Trong hợp tác đầu tư, Trung Quốc chủ yếu quan tâm đến bất động sản và các nguồn tài nguyên thiên nhiên ở các nước ĐNA; đồng thời lợi dụng các dự án để đưa hàng loạt lao động phổ thông, trình độ thấp tới làm việc tại các nước này. Trong lĩnh vực thương mại, Trung Quốc dành nhiều ưu đãi đặc biệt, rót tiền vào các dự án hạ tầng cơ sở, đầu tư vào hầu hết các lĩnh vực kinh tế trọng yếu, điều 92 này khiến cho các nước ĐNA lo lắng, bởi hệ lụy không chỉ là mất đất, cạn kiệt tài nguyên, ô nhiễm môi trường, lợi ích của đất nước bị tổn hại, dân chúng mất việc làm và cơ hội, mà còn gây ra nhiều yếu tố đe dọa an ninh quốc gia. Ngoài ra, việc các công ty Mỹ và Trung Quốc ồ ạt đầu tư trọng dụng, thu hút nhân tài bằng việc trả lương hậu hĩnh cùng với trợ cấp học bổng cho người tài đi du học đã làm nên tình trạng chảy máu chất xám gây thiệt hại nặng nề trong việc phát triển đất nước do mất đi nguồn nguyên khí của quốc gia. Thứ năm, buộc các quốc gia ĐNA lựa chọn cơ chế và luật chơi trong hợp tác kinh tế do Mỹ hoặc Trung Quốc làm chủ đạo. Hiện nay, ở Đông Á tồn tại nhiều hệp định thương mại do Mỹ và Trung Quốc khởi xướng trong đó có TPP và RCEP. TPP có 12 quốc gia thành viên bao gồm nhóm bốn nước ban đầu (Brunei, Singapore, New Zealand, Chile) cùng với Mỹ, Canada, Mexico, Peru, Australia, Nhật Bản, Malaysia và Việt Nam; Hàn Quốc và Đài Loan đã chính thức công bố mong muốn tham gia. RCEP tập hợp mười nước thành viên ASEAN, cộng với Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Australia, New Zealand và Ấn Độ. trong đó đáng chú ý là TPP không bao gồm Trung Quốc, trong khi RCEP do ASEAN lãnh đạo với sự hỗ trợ tích cực của Trung Quốc, không bao gồm Mỹ. Đây cũng là hai Hiệp định đối trọng nhau trên bàn cờ địa chính trị. Sự hấp dẫn và lôi kéo của hai Hiệp định này đã tác động khá mạnh mẽ đến bức tranh chính trị tại khu vực. Nó có thể là nguy cơ tiềm ẩn gây phân hóa khu vực, chia rẽ sự đoàn kết của ASEAN, làm mờ nhạt các cơ chế do ASEAN làm trung tâm như ASEAN+1, ASEAN+3 làm khó cho các nước trong việc lựa chọn đối sách, thiếu tự chủ trong việc hoạch định chính sách phát triển của quốc gia. Các nước nhỏ ở ĐNA có thể chọn cả hai TPP hay RCEP nhưng hai hiệp định này có những quy định trái ngược nhau buộc các nước tham gia phải đối mặt với sự lựa chọn TPP hay RCEP gây ảnh hưởng đến việc phát triển kinh tế, phát triển của đất nước. Theo đánh giá của các nhà kinh tế thì RCEP có tiêu chuẩn thấp hơn về các vấn đề thực phẩm, an toàn, lao động và tiền tệ; không có các hạn chế đối với các tập đoàn nhà nước của Trung Quốc và không bao gồm Mỹ [179, tr.17]. Thứ sáu, ảnh hưởng đến cạnh tranh thị trường tại khu vực. Nếu như các mặt hàng xuất khẩu giữa Mỹ và các nước ĐNA khác nhau và bổ trợ được cho 93 nhau thì giữa Trung Quốc và ĐNA là giống nhau và cạnh tranh gay gắt tại thị trường Mỹ. Nhiều nhà đầu tư đã chuyển sang Trung Quốc do môi trường của nước này ngày càng cải thiệu khi thiết lập quan hệ kinh tế, thương mại với Mỹ lâu năm. Điều này đã làm giảm sức hấp dẫn hàng hóa của ĐNA, nhất là trong việc xâm nhập vào thị trường Trung Quốc. Nhiều nước ASEAN lo ngại rằng, hàng hóa rẻ, đa dạng nhiều chủng loại của Trung Quốc đang bóp chết nhiều ngành công nghiệp truyền thống, ASEAN có thể trở thành thị trường tiêu thụ sản phẩm công nghiệp của Trung Quốc và là nguồn cung cấp tài nguyên thiên nhiên cho nước này. Điều này có thể dẫn đến quan hệ phụ thuộc kiểu “thuộc địa và chính quốc” như dưới thời thực dân và hệ quả trái chiều có thể diễn ra bằng sự hạn chế xâm nhập kinh tế từ phía Trung Quốc [94, tr.101]. Bất cứ nước nào có cơ cấu sản xuất và xuất khẩu giống như Trung Quốc cũng có thể mất thị trường vào tay Trung Quốc và tăng trưởng của các nước sẽ giảm [252, tr.48]. 3.2.3. Ản ƣởn đến vị thế quốc tế và tập hợp lực lƣợng ở khu vực 3.2.3.1. Ảnh hưởng thuận lợi: Thứ nhất, tạo điều kiện nâng cao vai trò, vị thế, uy tín, ảnh hưởng tại khu vực và quốc tế. Việc Mỹ và Trung Quốc cùng ra sức nâng tầm ảnh hưởng của mình tại ĐNA kéo theo nó là các nước lớn cũng tới khu vực này để tìm kiếm lợi ích cho mình vì vậy ĐNA trở nên quan trọng hơn trong bàn cờ chiến lược giữa các nước lớn, vị thế của ĐNA cũng ngày càng được đề cao, góp phần vào việc củng cố và bảo vệ ĐLDT của các nước trong khu vực. ASEAN từ một hiệp hội nhỏ bé, không có vị thế thì nay đã có tiếng nói trọng lượng, chủ động hơn trong bàn cờ địa chính trị. Vì lợi ích của mình trong khu vực, Mỹ và Trung Quốc sẽ dễ dàng chấp nhận các cơ chế hợp tác, đối thoại đa phương của ASEAN. Ủy viên Quốc vụ Trung Quốc Đới Bỉnh Quốc đã phát biểu: “ASEAN đã trở nên ảnh hưởng nhiều hơn về chính trị, cạnh tranh hơn về kinh tế” và đóng “vai trò quan trọng và duy nhất trong việc bảo vệ và thúc đẩy sự ổn định khu vực, phát triển và hợp tác”... Trong khi đó, Ngoại trưởng Hilary Clinton tuyên bố “trong quá trình phát triển của EAS, Mỹ tin tưởng rằng ASEAN cần đóng vai trò trung tâm. Vai trò lãnh đạo của Hiệp hội là cần thiết cho sự phát triển lớn hơn tại khu vực” và đánh giá “là đòn bẩy cho một 94 cấu trúc khu vực đang hình thành” [53, tr.56]. Qua đó, các nước ĐNA có điều kiện thuận lợi tham gia vào quá trình hợp tác khu vực, bảo vệ nền ĐLDT trước cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung ngày càng gia tăng và trở nên phức tạp. Cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung, đã tạo điều kiện cho các nước ĐNA tranh thủ điều kiện cải thiện quan hệ với các nước lớn. Việc Mỹ công nhận ASEAN, ủng hộ việc giải quyết vấn đề Biển Đông không dùng bạo lực, tuân theo luật pháp quốc tế, giải quyết đa phương đã đóng góp vai trò quan trọng phần nào giúp nâng cao vai trò, uy tín ASEAN, từ đó góp phần vào hòa bình, an ninh, ổn định ở khu vực. Trước những thách thức mà cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung gây ra, ASEAN đã chủ động đề xuất sáng kiến, giải pháp, hợp tác để giải quyết, bảo vệ toàn vẹn lãnh thổ, chủ quyền quốc gia và ĐLDT. Điều này đã tạo cho ASEAN tính độc lập, tự chủ quyết định các vấn đề của Hiệp hội một cách quyết đoán hơn; nêu cao tinh thần cảnh giác và ý thức sẵn sàng đối phó trước những ý đồ của Mỹ và Trung Quốc. Thứ hai, tạo cơ hội cho ASEAN trở thành trung tâm trong việc liên kết, hợp tác và xu thế tập hợp lực lượng mới trong khu vực và quốc tế. Cạnh tranh giữa Mỹ với Trung Quốc cùng sự tham gia của các cường quốc lớn tại khu vực đã nâng cao vai trò chủ đạo của ASEAN trong các thể chế, hiệp định hợp tác tại khu vực với các nước lớn. Việc Mỹ và một số nước lớn ủng hộ các nước ASEAN trong vấn đề Biển Đông đã giúp cho ĐNA có sự ủng hộ của cộng đồng quốc tế, tạo cơ hội thúc đẩy hợp tác, thắt chặt thêm các mối quan hệ đồng minh của Mỹ đã thiết lập trong khu vực như: Nhật Bản, Hàn Quốc..., cải thiện mối quan hệ với Mỹ . Ảnh hưởng của cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung tại khu vực buộc các nước ĐNA phải đoàn kết, liên kết lại, hình thành xu thế tập hợp lực lượng mới ở khu vực. Xu hướng hợp tác quốc phòng được cụ thể hóa, những biện pháp xây dựng lòng tin, như: lập đường dây liên lạc, đường dây nóng, cam kết không sử dụng vũ lực giữa các quốc gia ASEAN; mở rộng quan hệ với các nước lớn ngoài khu vực như: Hoa Kỳ, Nga, Nhật, Hàn Quốc, Ấn Độ... để bảo vệ ĐLDT, tìm kiếm giải pháp nhằm đảm bảo môi trường an ninh hòa bình, ổn định cho khu vực, tránh lệ thuộc quá nhiều vào 95 Trung Quốc. Chiến lược ngoại giao và quan điểm của Mỹ trong vấn đề Biển Đông đã được nhiều nước trong khu vực hoan nghênh và coi đó là hướng đi trong việc giải quyết tranh chấp chủ quyền Biển Đông, phần nào giúp cho một số nước có chỗ dựa để đoàn kết đấu tranh bảo vệ chủ quyền biển đảo với Trung Quốc và có thể yêu cầu Trung Quốc ngồi lại đàm phán, giải quyết đa phương trong vấn đề Biển Đông. 3.2.3.2.Ảnh hưởng nghịch: Thứ nhất, gây chia rẽ nội bộ ASEAN, đặc biệt trong vấn đề Biển Đông khiến cho việc tập hợp lực lượng trở nên phức tạp. Việc Mỹ và Trung Quốc đề ra những sân chơi và luật chơi mới tại khu vực đã làm tăng nguy cơ cạnh tranh giữa các thể chế hợp tác của khu vực. Trước kia, ĐNA tồn tại nhiều thể chế hợp tác chồng chéo nhưng chưa mâu thuẫn với nhau. Tuy nhiên, hiện nay cạnh tranh Mỹ - Trung tại khu vực tăng lên có thể khiến các thể chế này được sử dụng để cạnh tranh ảnh hưởng nhau. Thậm chí hoàn toàn có thể xuất hiện các thể chế mới để cô lập nhau như: ASEAN+3, RCEP (không có Mỹ) và TPP (không có Trung Quốc). Điều này khiến hợp tác khu vực ngày càng phức tạp, cạnh tranh thêm gay gắt, nhân tố chính trị chi phối hợp tác kinh tế gây khó khăn cho các nước ĐNA trong việc cân bằng quan hệ với các nước lớn với việc duy trì và củng cố, liên kết khu vực. Ngoài ra, cùng với sự hiện diện của nước lớn, một vấn đề thường trực đặt ra là làm sao bảo đảm vai trò chủ đạo của ASEAN trong các cấu trúc khu vực đang định hình. ASEAN luôn mong muốn thấy một mối quan hệ ổn định giữa Mỹ và Trung Quốc và không muốn ảnh hưởng vượt trội của bất kỳ nước nào tại khu vực [246, tr.57]. Cạnh tranh chiến lược giữa các nước lớn, đặc biệt là Mỹ - Trung đã làm cho các nước ĐNA bị cuốn theo tập hợp lực lượng của các nước lớn; nội bộ ASEAN mất đoàn kết, phân hoá thiếu lòng tin lẫn nhau và khiến cho việc tập hợp lực lượng trở nên phức tạp. Trung Quốc dùng lợi ích kinh tế, tài chính để lôi kéo Indonesia, Malaysia, Myanmar, Thái Lan, Campuchi