Luận án Di sản văn học của dòng văn trường lưu (Hà Tĩnh) từ góc nhìn văn hóa

y gắn kết chặt chẽ, đưa hai dòng văn ở hai phía núi Hồng Lĩnh xích lại gần nhau, để rồi "nhờ có Hoa tiên mà khiến cho sau đó Kim Vân Kiều sinh ra được vậy" [209; 135]. 2.3.4. Sự hợp lưu của hai dòng văn và vấn đề tên gọi Văn phái Hồng Sơn Văn phái Hồng Sơn là khái niệm được Hoàng Xuân Hãn dùng đầu tiên trong lời giới thiệu về Mai đình mộng ký, in trên Tạp chí Thanh Nghị năm 1943, trong đó ông khẳng định Văn phái Hồng Sơn đã từng tồn tại trong nền văn học dân tộc. Ông viết: “Nay đọc Mai đình mộng ký ta thấy từ cách dùng chữ đến cách đặt câu đều giống như trong Hoa tiên và Kiều, ta phải coi ba áng văn ấy là của một phái, một nhà, truyền từ người nọ đến người kia, của Hồng Sơn văn phái" [109; 198, 199). Văn phái Hồng Sơn mà Hoàng Xuân Hãn đề cập đến ở đây bắt nguồn từ dòng văn của các tác giả - như đã nêu ở trước - thuộc dòng họ Nguyễn Huy ở Trường Lưu, huyện Can Lộc và dòng họ Nguyễn ở làng Tiên Điền, huyện Nghi Xuân. Cả hai dòng họ này đều sinh sống dưới chân núi Hồng Lĩnh, vừa có mối quan hệ thông gia gần gũi, thân thiết, vừa có nhiều người đỗ đạt, làm quan, có nhiều đóng góp cho lịch sử văn hóa, văn học dân tộc, nhiều người để lại sáng tác. Cùng với một số tác giả khác của vùng đất Can Lộc và các địa phương lân cận như Thạch Hà, Đức Thọ,... hai dòng văn trụ cột trên đây đã tạo nên một một văn phái rực rỡ trong văn học Việt Nam lúc bấy giờ. Hoàn toàn có cơ sở khoa học và cơ sở thực tiễn để xác định có một Văn phái Hồng Sơn (gọi theo kết cấu Hán ngữ như cách gọi của Hoàng Xuân Hãn là Hồng Sơn văn phái). 77 Với số lượng tác giả, tác phẩm đông đảo, Văn phái Hồng Sơn đã đóng góp nhiều thành tựu to lớn cho sự phát triển của văn hóa, văn học nước nhà. Di sản văn hóa, văn học của cả hai dòng văn trụ cột trong Văn phái Hồng Sơn luôn là đề tài hấp dẫn, thú vị, thu hút giới nghiên cứu trong và ngoài nước tìm hiểu, khám phá. Quá trình sáng tạo văn chương, ảnh hưởng giữa các cá nhân của hai dòng họ đã góp phần tạo nên nhiều tác phẩm đặc sắc, trong đó có Hoa tiên - tác phẩm được coi là đặt dấu mốc mở đầu; Truyện Kiều là kiệt tác, đỉnh cao của thể loại truyện Nôm bác học, dòng truyện Nôm tài tử giai nhân... Văn phái Hồng Sơn có điểm khác với Văn phái Ngô gia là sự hợp lưu của hai dòng họ văn chương khoa bảng cùng tụ cư, sinh sống xung quanh núi Hồng. Khái niệm Văn phái Hồng Sơn được định danh bằng tên địa danh Hồng Sơn (Núi Hồng). Điểm nổi bật của Văn phái Hồng Sơn là có số lượng tác giả, tác phẩm đông đảo, đề tài sáng tác đa dạng. Cùng tiếp thu ảnh hưởng của văn hóa từ nhiều nguồn nhưng dấu ấn văn hóa dân gian, văn hóa bản địa vẫn chiếm ưu thế nổi bật trong sáng tác của các tác giả thuộc Văn phái Hồng Sơn. Các tác giả của cả hai dòng văn đều là những tác gia “song ngữ”, vừa viết bằng chữ Hán, vừa viết bằng chữ Nôm, vừa viết bằng các thể loại văn học ngoại nhập/ vay mượn, vừa viết bằng các thể loại văn học nội sinh/ dân tộc. Tuy nhiên họ luôn có ý thức đề cao chữ Nôm, phát huy thể loại văn học dân tộc, nhất là thể thơ lục bát. Thể lục bát và tiếng Việt trong Hoa tiên của Nguyễn Huy Tự đã đạt đến độ nhuần nhuyễn, tinh tế; lục bát và tiếng Việt qua Truyện Kiều của Nguyễn Du đã đạt đến trình độ hoàn thiện, điển phạm. Cả hai dòng văn dù không tổ chức sinh hoạt văn chương theo kiểu hội, nhóm văn đàn,... nhưng luôn có sự trao đổi, giao lưu, đàm đạo văn chương. Sáng tác của hai dòng văn cho thấy các tác giả của hai dòng văn có ảnh hưởng, tác động lẫn nhau, có nhiều điểm tương đồng, gần gũi. Có thể nói hai dòng văn cùng hợp lực tạo nên một “văn phái” - Văn phái Hồng Sơn. Vân Bình Tôn Thất Lương khẳng định: "Miền Nghi Xuân quê quán Nguyễn Du, miền La Sơn quê quán Nguyễn Huy Tự, hai nhà ấy đã lưu truyền hai báu vật vô giá, là tập "Đoạn trường tân thanh" và tập "Truyện Hoa tiên", đã đem dạy kẻ hậu sinh xây dựng tòa lâu đài tráng lệ của văn chương Việt Nam, từ bấy lâu nay" [153; 16]. 78 Có thể nói, các tác giả của dòng họ Nguyễn Huy Trường Lưu và dòng họ Nguyễn Tiên Điền đều rất có ý thức trước tác, sáng tác nhằm phản ánh các hiện tượng của đời sống xã hội Việt Nam, nhất là vào khoảng thời gian cuối thế kỷ XVIII - đầu thế kỉ XIX. Trong khối di sản văn hóa, văn học mà họ để lại, có nhiều tác phẩm đạt tầm kiệt tác, có giá trị xuyên thời đại; có không ít những tác gia là những phong cách lớn, đáng được xem là những dấu mốc quan trọng trong lịch sử văn học dân tộc, trong đó, Nguyễn Huy Oánh, Nguyễn Huy Tự, Nguyễn Du, Nguyễn Huy Hổ... chính là những điển hình tiêu biểu. Tiểu kết chương 2 Dòng họ/ dòng văn Nguyễn Huy Trường Lưu hình thành và phát triển trong một bối cảnh có nhiều biến động phức tạp của lịch sử. Môi trường địa lý, điều kiện môi sinh cũng đã góp phần quan trọng cho sự hình thành, phát triển của dòng văn Trường Lưu. Tuy nhiên, yếu tố mang tính quyết định vẫn là ý thức và bản lĩnh của chủ thể dòng văn Nguyễn Huy Trường Lưu. Biết chọn vùng đất “sông Sạc núi Cài” để sinh cơ lập nghiệp, tạo dựng và vun đắp cho sự lớn mạnh của dòng họ quả thực là những dụng ý sâu xa của các bậc tiền nhân dòng họ Nguyễn Huy. Dòng văn Trường Lưu quả là một hiện tượng khá đặc biệt trong lịch sử văn học trung đại Việt Nam. Dòng văn này có thời gian phát triển khá dài, trong khoảng 150 năm, diễn ra trong bối cảnh xã hội có nhiều biến chuyển sâu sắc, trải qua các triều Lê trung hưng, Tây Sơn, Nhà Nguyễn và tiền hiện đại. Dòng văn Trường Lưu có số lượng tác giả khá đông (khoảng gần 20 người), có số lượng tác phẩm khá lớn, nhiều tác phẩm có giá trị cao về mặt lịch sử, văn hóa, văn học, địa lý, dân tộc học Lịch sử văn hóa, văn học Việt Nam thời trung đại cho thấy vai trò quan trọng đặc biệt của dòng họ trong giáo dưỡng, hun đúc nên tài năng và sự xuất hiện của các cá nhân (tác giả) để kiến tạo nên dòng văn; và ngược lại, các cá nhân (tác giả) tiêu biểu của dòng họ đóng vai trò quyết định cho sự hiện hữu danh giá, xứng tầm của dòng văn... 79 Chương 3 MỘT SỐ TRƯỜNG HỢP TIÊU BIỂU CỦA DI SẢN VĂN HỌC DÒNG VĂN TRƯỜNG LƯU 3.1. Phụng sứ Yên Đài tổng ca và Hoàng Hoa sứ trình đồ của Nguyễn Huy Oánh 3.1.1. Phụng sứ Yên Đài tổng ca 3.1.1.1. Tình hình văn bản của tác phẩm Phụng sứ Yên đài tổng ca (Phan Huy Chú từng gọi là “Nguyễn Thám Hoa thi tập”) là tập nhật ký bằng thơ của Nguyễn Huy Oánh, được sáng tác trên đường đi sứ sang Bắc Kinh năm 1766. Phần đầu tác phẩm là 470 câu thơ lục bát bằng chữ Hán, “tổng ca” lại toàn bộ cuộc hành trình (cuộc đi sứ sang Bắc Kinh năm 1766) của sứ bộ; phần sau và xen kẽ vào “tổng ca” là 120 bài thơ chữ Hán. Các bài thơ không đặt tiêu đề nhưng có lời dẫn cụ thể. Chẳng hạn, ngày lên đường, ông viết: Chuyên cần lao khổ chí không mòn, Đường thẳm vời xa thắng ngựa bon. Vạn dặm quan hà chân đã nhẵn, Tấc lòng sắc đá đỏ như son... (Nhất Phàm dịch) Những gì diễn ra trong suốt hành trình đi sứ đều được Nguyễn Huy Oánh ghi lại khá chi tiết. Hầu như đến bất cứ vùng miền nào, ông cũng đều có thơ đề vịnh, bộc lộ cảm xúc của mình. Phụng sứ Yên đài tổng ca do Nguyễn Huy Tự chép lại, Nguyễn Huy Vượng (người làng Hồng Lục, Hải Dương) khắc in, hiện còn ba bản, trong đó có hai bản chép tay (được lưu giữ tại thư viện Viện Hán Nôm), một bản in (được lưu giữ tại Thư viện Quốc gia). Phụng sứ Yên đài tổng ca từng được Trần Bá Chí dịch (1997), sau đó được Lại Văn Hùng và Nguyễn Thanh Tùng dịch và cho xuất bản (Nhà xuất bản Khoa học xã hội, 2014). Việc nghiên cứu Phụng sứ Yên đài tổng ca được chú ý trong khoảng 10 năm trở lại đây, nhất là khi Nguyễn Huy Mỹ bắt đầu cho công bố dần các tư liệu về dòng văn Trường Lưu. Hiện nay, Phụng sứ Yên đài tổng ca đã được công bố 80 rộng rãi, được nghiên cứu trên nhiều phương diện, được các cơ quan ngoại giao của Việt Nam quan tâm, tìm hiểu. 3.1.1.2. Giá trị và ý nghĩa nhiều mặt của Phụng sứ Yên đài tổng ca Phụng sứ Yên đài tổng ca có dung lượng khá đồ sộ, hàm lượng thông tin phong phú (nhật ký hành trình, quan niệm bang giao, trữ tình, miêu thuật, phản ánh bức tranh thiên nhiên và xã hội của Trung Hoa,...). Dễ thấy trước hết là tập thơ có giá trị sử liệu, đúng như nhận xét của Đinh Khắc Thuân: "Mang đậm tính chất của một tập thơ ký sự, nhưng thơ của Nguyễn Huy Oánh ở đây vẫn giàu cảm xúc trước thiên nhiên, cảnh vật và ẩn chưa khá nhiều tâm sự. Mặc khác, tuy là một tập thơ nhưng lại có giá trị sử liệu. Giúp ta tìm hiểu đầy đủ và tỉ mỉ về hành trình đi sứ ngày trước diễn ra như thế nào" [124; 8]. Phụng sứ Yên đài tổng ca có ghi chép lại việc Nguyễn Huy Oánh đã đấu tranh để được đứng ngang hàng với sứ thần Cao Ly: “Ngày 23 dâng biểu. Ngày 29 đến Hồng Lô tự diễn lễ. Sứ thần nước ta trình lên xin được cùng tiến lễ với sứ thần Cao Ly. Quan Tả thị Bộ Lễ báo cho là hãy đợi chiếu chỉ” [124; 242]. Và kết quả là ngày Mồng 1 tháng Giêng năm Đinh Hợi (1767), sứ thần của ta đã được bước vào ngang hàng với sứ thần Cao Ly (trước đó Việt Nam thấp hơn 1 bậc), điều trước đến giờ chưa bao giờ có. Phụng sứ Yên đài tổng ca chép: “Giờ ấy, quan Đề đốc vâng chỉ cho sứ thần nước ta vào hàng phẩm sơn thứ 4, cùng với sứ thần Cao Ly bái chầu” [124; 243]. Qua Phụng sứ Yên đài tổng ca, hậu thế được biết, trong các cuộc gặp gỡ với các sứ giả, văn sĩ Nhật Bản, ngoài việc trao đổi, giao lưu thơ văn, Nguyễn Huy Oánh còn khéo léo đề cập đến các vấn đề chính trị thông qua việc trao đổi về tình hình chính trị hai nước. Ngoài những việc được giao phó là quan hệ ngoại giao với Trung Quốc, Nguyễn Huy Oánh còn góp phần mở ra được những mối quan hệ mới với các nước đồng văn khác do những gần gũi về tương quan chính trị của các nước đồng văn với Trung Quốc, đồng thời cải thiện đáng kể vị thế của Việt Nam trong các mối quan hệ thứ bậc ngoại giao trước đây. Phụng sứ Yên đài tổng ca cho thấy những nét đẹp và tinh tế, khéo léo trong văn hóa ứng xử và ứng xử văn hóa của Nguyễn Huy Oánh cũng như đoàn sứ bộ Việt Nam trước các nước “đồng văn” (Nhật Bản, Triều Tiên, đặc biệt là 81 thiên triều Trung Hoa). Một mặt, Nguyễn Huy Oánh luôn thể hiện được bản lĩnh vững vàng và tri thức uyên bác của mình; mặt khác luôn tỏ ra tôn trọng, chuộng hòa hiếu, hòa bình trước sứ thần các nước. Phụng sứ Yên đài tổng ca được viết bằng chữ Hán (tiếng Hán) nhưng lại theo thể lục bát (thể loại thuần Việt). Lục bát là thể loại cách luật thuần túy của thơ tiếng Việt, văn bản chủ yếu được viết bằng chữ Nôm, sang thời hiện đại, được viết bằng chữ Quốc ngữ. Nhưng như cách làm của Nguyễn Huy Oánh (đưa thể loại thuần Việt/ lục bát vào thơ chữ Hán, nghĩa là là lục bát chữ Hán) là hoàn toàn mới. Điều này cho thấy phần nào ý thức Việt hóa và tinh thần dân tộc của Nguyễn Huy Oánh trong trước thuật và sáng tác, nhất là trong bối cảnh bang giao, giao lưu thời bấy giờ. Phụng sứ Yên đài tổng ca vừa mang tính chất miêu thuật, tự sự (“nhật ký”) vừa mang đậm tính trữ tình. Tập thơ cho thấy tâm hồn nhạy cảm, luôn rung động trước cái đẹp của thiên nhiên, tình người và cảm xúc dào dạt của tác giả. Nỗi nhớ nhà, nhớ quê trên đất khách quê người khiến cho tập thơ thực sự xúc động. Chẳng hạn, đến phủ Bình Lạc vào đúng ngày trung thu 15 tháng Tám, gặp tiết thu, Nguyễn Huy Oánh viết: Quy tâm tự hỏa bất thành miên, Huống phục trung thu nguyệt chính viên. Vi phú tra thi tiêu thử tịch, Cưỡng miêu hảo cảnh chí đương niên... (Lòng muốn về như lửa đốt khiến ta không ngủ được, Huống chi lại gặp đêm trung thu trăng tròn quá. Làm bài thơ trên bè nổi trôi cho qua đêm nay, Gắng miêu tả cảnh đẹp để ghi nhớ năm này)... (Trần Hải Yến dịch nghĩa) Có thể nói, "Cùng với những tác phẩm được viết theo thể thơ song thất lục bát, thể thơ lục bát được viết bằng chữ Hán là sản phẩm riêng của Việt Nam. Sự có mặt của tác phẩm này đã góp phần làm phong phú thêm cho bộ phận văn học viết Việt Nam thời trung đại và mở rộng phạm vi sử dụng của hai thể lục bát và song thất lục bát. Nó xứng đáng có một vị trí nhất định trong lịch sử phát triển của nền văn học dân tộc" (Đinh Khắc Thuân) [124; 9]. 82 3.1.2. Hoàng Hoa sứ trình đồ 3.1.2.1. Tình hình văn bản Hoàng Hoa sứ trình đồ Hoàng Hoa sứ trình đồ (Hành trình đi sứ Trung Hoa) là tập bản đồ ghi chép với nhiều hình ảnh, thông tin phong phú, quý giá về hành trình đi sứ của sứ thần Đại Việt thế kỷ XVIII do Nguyễn Huy Oánh (1713 - 1789) biên tập, hiệu đính và chú thích trong các năm 1765 - 1768, từ các tài liệu của các thế hệ đi trước, đồng thời bổ sung các chi tiết liên quan đến chuyến đi năm 1766 - 1767 do ông làm Chánh sứ. Từ năm 1758, Nguyễn Huy Oánh đã có ý thức chuẩn bị kỹ cho chuyến đi sứ của mình vào năm 1765, do đó ông đã sưu tầm tư liệu của các đoàn sứ bộ trước, trong đó có tư liệu của thầy ông là Nguyễn Tông Quai để làm hành trang phục vụ cho chuyến đi sứ của mình. Trong thời gian đi sứ, Nguyễn Huy Oánh đã dành rất nhiều thời gian, cất công tìm hiểu, chỉnh sửa, biên tập thành một tập bản đồ với tên gọi Hoàng Hoa sứ trình đồ (皇華使程圖). Đây là tập bản đồ được ghi chép dưới dạng sách, có sự kế thừa, sáng tạo rất lớn của Chánh sứ Nguyễn Huy Oánh vào năm 1765 - 1767. Hoàng Hoa sứ trình đồ gồm các nội dung chính: Hoàng Hoa dịch lộ đồ thuyết/ 皇華驛路圖說 (Thuyết minh hành trình), Lưỡng kinh trình lộ ca/ 兩京程路 歌 (Bài ca về lộ trình giữa hai kinh đô), Sứ trình bị khảo/ 使程備考 (Lược ghi đường đi phần Việt Nam), bản đồ hành trình, Bản quốc tự thần kinh tiến hành lục lộ/ 本國自神京進行陸路 (Tuyến đường bộ đi từ kinh đô Việt Nam), Bắc sứ thủy lộ trình lý số/ 北使水陸路程里數 (Độ dài cung đường thủy bộ hành trình đi sứ phương Bắc) và Quốc sơ kiến cung điện/ 國初建宮殿 (Buổi đầu xây dựng cung điện). Trên cơ sở tham khảo, biên tập các tài liệu của các sứ bộ trước và bổ sung phần thực tế qua cuộc đi sứ của mình, Nguyễn Huy Oánh đã biên tập thành một tư liệu hữu ích cho các đoàn sứ bộ về sau. Phương pháp soạn sách tổng hợp thành một tư liệu phục vụ công tác ngoại giao thế kỷ XVIII vẫn còn có ý nghĩa kinh nghiệm cho việc biên soạn tài liệu ngoại giao hiện nay. 83 Cách ghi chép trong sách cũng được thể hiện theo mô thức: Trừ phần bản đồ vẽ bằng mực đen, có tô mực đỏ và màu xanh tím than ở những chi tiết phù hợp, các phần nội dung ghi chép thông thường viết bằng mực đen. Văn bản sử dụng 3 màu cơ bản, trong đó màu đen dùng để vẽ các đường nét, màu đỏ dùng để tô lòng sông, lòng đường, lá cờ, tường thành, màu xanh tím than dùng để tô các dãy núi. Nét vẽ đơn giản nhưng sắc nét, tinh tế, tạo thành các bức tranh đẹp, sống động. Các trang khi ghép lại liên tục sẽ thành một bức tranh kéo dài từ Hà Nội đến Bắc Kinh theo đường đi sứ. Chữ viết đẹp, rõ ràng, dễ đọc. Tính mạch lạc của bản đồ cao. Cuối sách là Bài Tựa của Nguyễn Huy Triện (1852 - 1909), là cháu 5 đời Nguyễn Huy Oánh và là người sao chép năm 1887. Hoàng Hoa sứ trình đồ cho thấy Nguyễn Huy Oánh không những là một nhà ngoại giao, nhà văn, nhà thơ, nhà địa chí đa tài, mà ông còn là một họa sĩ rất tài hoa, Hoàng Hoa sứ trình đồ thực sự là một bích họa hiếm có trong lịch sử ngoại giao giữa Việt Nam và Trung Hoa xưa. Hoàng Hoa sứ trình đồ hiện được lưu giữ là bản sao chép tay duy nhất còn tồn tại, được con cháu dòng họ lưu giữ tại tư gia ở làng Trường Lưu, nay thuộc xã Kim Song Trường, huyện Can Lộc, tỉnh Hà Tĩnh, được xuất bản lần đầu vào năm 2018, tái bản bản có bổ sung năm 2020; xuất bản bằng Tiếng Anh năm 2019 (đều do Nhà xuất bản Đại học Vinh, Nghệ An xuất bản). 3.1.2.2. Giá trị và ý nghĩa nhiều mặt của Hoàng Hoa sứ trình đồ Hoàng Hoa sứ trình đồ giờ đây là nguồn tư liệu quan trọng phục vụ hoạt động nghiên cứu khoa học về nhiều lĩnh vực: văn hóa, lịch sử, địa lí hành chính, ngoại giao, thơ ca, hội họa, thậm chí cả những vấn đề liên quan đến biên giới và biển đảo của Việt Nam. Cũng như Mộc bản Trường Lưu, Hoàng Hoa sứ trình đồ có giá trị tổng hợp với nhiều loại tri thức quý giá về nhiều lĩnh vực như vừa nêu. Tuy nhiên nếu xét riêng về giá trị văn học, đây cũng là một tác phẩm rất đáng chú ý. Phần hai của Hoàng Hoa sứ trình đồ có tên là Lưỡng kinh trình lộ ca (Bài ca về lộ trình giữa hai kinh đô), có thể xem như một tác phẩm văn học hấp dẫn, 84 khái quát về các chặng mà đoàn sứ bộ đã đi qua. Lưỡng kinh trình lộ ca cho thấy cái nhìn, những cảm nhận và tài năng thơ ca của Nguyễn Huy Oánh. Xét trong tính hệ thống chỉnh thể của toàn bộ tác phẩm Hoàng Hoa sứ trình đồ, Lưỡng kinh trình lộ ca góp phần quan trọng cho thấy thêm sự tinh tế, sắc sảo trong nhãn quan chính trị và nhãn quan thẩm mỹ, trong nhận thức/ phản ánh con người, thiên nhiên, xã hội và thời đại tác giả. Từ cuối năm 2017, cuốn sách được đưa vào danh sách bảo vệ di sản tư liệu thế giới vì đã đáp ứng đủ các tiêu chí của UNESCO. Ngày 30 tháng 5 năm 2018, tại phiên họp của Hội nghị Ủy ban Chương trình ký ức thế giới khu vực châu Á - Thái Bình Dương (MOWCAP) lần thứ 8 tại thành phố Gwangju (Hàn Quốc), Hoàng Hoa sứ trình đồ đã được Ủy ban Chương trình ký ức thế giới khu vực Châu Á - Thái Bình Dương công nhận là Di sản tư liệu ký ức thế giới khu vực Châu Á - Thái Bình Dương. Hoàng Hoa sứ trình đồ được các nước đánh giá cao bởi đây là một hồ sơ quý, hiếm, cho thấy mối quan hệ ngoại giao giữa các nước khu vực châu Á - Thái Bình Dương ở thế kỷ thứ XVIII, đóng góp vào việc duy trì nền hòa bình giữa các dân tộc trong khu vực. Cũng như Mộc bản Trường Lưu, Hoàng Hoa sứ trình đồ đang còn nhiều vấn đề chưa được đi sâu tìm hiểu, nghiên cứu. 3.2. Hoa tiên của Nguyễn Huy Tự 3.2.1. Tình hình văn bản truyện Hoa tiên Tác phẩm Hoa tiên, theo Lại Văn Hùng, được Nguyễn Huy Tự “viết vào thời trẻ. Mặc dù cốt truyện xuất phát từ một tác phẩm ở Trung Quốc, nhưng tác giả đã sáng tác thành truyện thơ với một cảm hứng trữ tình đậm đà, thể hiện khao khát tự do yêu đương và hạnh phúc lứa đôi có phần vượt ra khỏi khuôn khổ của lễ giáo. Tác giả đã đem đến cho truyện thơ nhiều trang tả cảnh, tả tình đặc sắc. Dầu đã qua một số lần nhuận chính, sửa chữa nhưng bản Nôm Hoa tiên ký của Nguyễn Huy Tự (do Đào Duy Anh tìm thấy ở quê hương nhà thơ vào ngày 1 tháng 2 năm 1943) vẫn nguyên giá trị không thể thay thế. Vẫn giữ nguyên cốt truyện, nhưng Hoa tiên ký đã biến đổi thể văn “kể và thuật” của ca bản Trung Quốc thành lối văn “tả và gợi”; chuyển thể loại ngâm xướng thành thể 85 loại truyện thơ Nôm. Bản thân việc biến chuyển cả “văn” lẫn “thể” như thế đã nói lên công sức sáng tạo rất lớn của Nguyễn Huy Tự. Hệ thống nhân vật của Hoa tiên ký cũng đạt tới mức hoàn chỉnh. Một số nhân vật được khắc họa có nội tâm sâu sắc, sinh động, có sự hồn nhiên, tươi tắn và chân thật. Về mặt ngôn ngữ, Hoa tiên ký là một bước tiến dài so với truyện Nôm trước đó. Đây là bằng chứng về khả năng biểu cảm của tiếng Việt ở khoảng giữa thế kỷ XVIII”. Ngay sau khi Hoa tiên của Nguyễn Huy Tự ra đời, Nguyễn Thiện đã tiếp cận và nhuận chính đầu tiên, thời gian diễn ra việc này trong khoảng 10 năm cuối thế kỷ XVIII, bởi đến đầu thế kỷ XIX thì tác phẩm này đã được lưu hành rồi. Hoàng Xuân Hãn đặt câu hỏi, phần nhuận sắc nhiều hay ít, nay không thể đoán được rõ ràng?. Tuy nhiên, chỉ cần qua số lượng câu thơ giữa hai bản, sẽ thấy Nguyễn Thiện đã nhuận chính rất nhiều. Nguyễn Thiện đã bổ sung thêm đến hơn 230 câu so với bản Hoa tiên của Nguyễn Huy Tự. Nguyễn Thiện cũng đã không phân chia theo các hồi như bản gốc, ngôn ngữ thì được tinh lọc, sinh động uyển chuyển, kết cấu thành một tác phẩm hoàn chỉnh, gần với hiện đại hơn. Vì vậy, nếu nói Nguyễn Huy Tự là có công đầu trong việc khởi thảo, sáng tác nên Hoa tiên thì Nguyễn Thiện chính là người hoàn thiện, nâng tầm Hoa tiên. Tiếp theo Nguyễn Thiện là Vũ Đãi Vấn cũng tham gia nhuận sắc Hoa tiên truyện. Trong bài tựa Hoa tiên ký viết năm 1829, Vũ Đãi Vấn ghi rõ: “Nguyễn Công ở tổng Lai Thạch huyện La Sơn đầu tiên diễn làm quốc âm và Nguyễn Thiện làng Tiên Điền theo đó mà nhuận sắc” [157; 5]. Do chưa thỏa mãn với công phu của người trước nên Vũ Đãi Vấn đã "không quản mình thiển lậu mà đem thêm bớt, thay đổi, sửa chữa, đầy năm mới xong" [157; 5]. Bản nhuận sắc này của Vũ Đãi Vấn dài 1860 câu. Sau hai lần nhuận sắc của Nguyễn Thiện và Vũ Đãi Vấn, Hoa tiên còn được Cao Bá Quát (1808 - 1855) sửa chữa thêm ít nhiều và đề tựa vào năm 1843. Cao Bá Quát cho rằng: “Đến như cái công làm truyện, ta lại được thấy được Hoa tiên và Kim Vân Kiều... nhờ có Hoa tiên mà khiến cho sau đó Kim Vân Kiều sinh ra được vậy" [209; 137]. Sau khi Hoa tiên ra đời, Nguyễn Thiện là người chỉ thuần túy nhuận sắc mà không dành một lời bình nào. Lần lượt sau đó, Vũ Đãi Vấn, Cao Bá Quát, 86 Tản Đà - Nguyễn Khắc Hiếu, Dương Quảng Hàm... trong quá trình nhuận sắc, nghiên cứu đã có những lời bình, lời giới thiệu xác đáng. Hầu hết các ý kiến đều cho rằng, Hoa tiên là một thiên tình sử đẹp của đôi trai tài gái sắc Lương Phương Châu và Dương Dao Tiên. Cao Bá Quát đã viết trong lời tựa: “Câu chuyện bắt đầu từ khi gặp gỡ lứa đôi, tây riêng ân ái, mà đạt đến đạo cha con, nghĩa vua tôi, ý nhã thân thiết bạn bè, tình thân yêu mến anh em, lớn thì việc triều đình, quân cơ, lễ khen trung khuyên tiết, nhỏ thì nhân tình thế thái, những điều tinh vi về phong khí cỏ cây; văn thì lạ, nghĩa thì chính, nói về lý thì rạch ròi mà không vướng mắc, nói về đời thì biến hóa mà vẫn giữ thường...” [157; 10]. Đặng Thanh Lê rất có cơ sở khi viết: "... Hoa tiên chủ yếu là một ca khúc tình yêu. Hơn thế nữa, là bản dạo đầu trong hành khúc trái tim của truyện thơ Nôm thời kỳ trung đại, là hiện tượng mở đầu cho bước chuyển hướng loại hình văn học trung đại" [209; 217]. Một thời, việc nghiên cứu cũng như phổ biến Hoa tiên chưa nhiều, thậm chí có khi bị lãng quên. Hoài Thanh từng nhận thấy: “Đối với quần chúng đông đảo, Hoa tiên ít được biết. Có lẽ một phần vì lời văn không đại chúng. Nhưng chưa chắc đó đã là lý do chính” [162; 634]. Thái Kim Đỉnh thì cho rằng: “Nguyên bản Hoa Tiên ký của Nguyễn Huy Tự thì từ lâu đã không được phổ biến rộng rãi, có thể là do tác gia không cho phép vì ông coi đây là “sự sai lầm” của mình. Lúc đã cao tuổi, ông thường bảo con là Nguyễn Huy Vinh rằng: “Ta xưa từng đọc lầm, hay để lại di loạn tính tình, anh với con cháu thì chớ, thì chớ!” [158; 12]. Đây cũng là lý do để Luận án tập trung nghiên cứu sâu sắc hơn. 3.2.2. Đặc sắc nội dung cảm hứng và nghệ thuật thể hiện của Hoa tiên Hoa tiên kể về mối tình giữa Lương Phương Châu và Dương Dao Tiên. Lương sinh, con quan tể tướng người Tô Châu, thông minh, học giỏi. Chàng đến trọ học tại nhà người cậu ở Tràng Châu. Một đêm, dạo bước dưới ánh trăng, chàng tình cờ gặp mấy cô gái đánh cờ bên đình, trong đó có Dao Tiên, con quan đô đốc họ Dương đang trị nhậm ở Tràng Châu, bèn đem lòng thương nhớ. Chàng nhờ hai cô hầu gái của Dao Tiên là Vân Hướng và Bích Nguyệt giúp đỡ làm quen. Trong một lần theo cậu đến nhà họ Dương chơi, thấy trên tường có bài thơ Dao Tiên viết, chàng bèn họa lại gửi gắm lòng mình. Dao Tiên xúc động khi 87 đọc bài thơ của Lương sinh, hai cô hầu gái cũng ra sức vun vào. Nhân một đêm trăng đẹp, Lương sinh đã tỏ tình với Dao Tiên. Sau những e ngại ban đầu, hai người đã thề nguyền với nhau, có sự chứng giám của hai cô hầu gái. Lời thề được ghi trên giấy hoa tiên. Tuy nhiên, Lương công trên đường về trí sĩ, đã gặp Lưu công và hỏi con gái Lưu công là Lưu Ngọc Khanh cho Lương sinh. Lương sinh rất đau khổ nhưng không thể trái lời cha, phải phục tùng gia pháp. Khi nghe tin Lương Sinh đính hôn với người khác, Dao Tiên đã rất uất ức, oán trách chàng bội ước. Cũng trong thời gian này, Dương công phải lên kinh đô nhậm chức và đem theo cả gia đình, mẹ con Dao Tiên đến ở nhờ người cậu họ Tiền. Lương sinh trở lại Tràng Châu tìm Dao Tiên nhưng không gặp, chàng chán nản, bỏ bê học hành. Nhờ Diêu sinh khuyên nhủ, chàng đã thi đậu, được bổ làm quan ở kinh đô. Tình cờ, chàng lại ở cạnh nhà Dao Tiên. Hai người gặp nhau, kể hết ngọn nguồn. Lúc này, Dương công đang đi dẹp giặc ở chiến trường, bị giặc vây. Lương sinh bèn xin ra trận giải vây cho Dương công để tỏ tấm lòng với người yêu cũ, nhưng không may cũng bị giặc vây. Nghe tin đồn Lương sinh tử trận, Lưu Ngọc Khanh thề thủ tiết nhưng bị mẹ ép tái giá. Nàng nhảy xuống sông tự vẫn nhưng được thuyền của quan Long Đề học trẩy kinh đi ngang qua cứu được. Diêu sinh lại xin ra trận, liên lạc được với Lương sinh và Dương công, phối hợp phá tan quân địch. Trong tiệc mừng chiến thắng, vua biết được mối tình của Lương sinh và Dao Tiên, lại nghe tin Lưu Ngọc Khanh đã tự tử, bèn cho hai người kết duyên. Lúc này, thuyền của quan Long Đề học cũng tới kinh đô. Khi hay tin Lương sinh đã cưới Dao Tiên, Lưu Ngọc Khanh định cắt tóc đi tu. Tuy nhiên Long Đề học dâng sớ lên vua, vua lại cho nàng kết duyên cùng Lương sinh. Nghĩ đến công lao của hai nàng hầu là Vân Hướng và Bích Nguyệt, Lương sinh bèn cưới hai nàng làm vợ lẽ. Từ đó, cả gia đình sống trong cảnh đoàn viên,