Luận án Đọc thẩm mĩ trong dạy học thơ trữ tình ở trường Trung học Phổ thông

rữ tình ở trường THPT môn Ngữ văn? (xem Phụ lục 04 và Phụ lục 05). Có khoảng ¾ số GV và HS nhận thấy rằng, đọc thẩm mĩ giúp người đọc cảm nhận được cái hay, cái đẹp của tác phẩm; Giúp người đọc biết cảm nhận, suy nghĩ, nhìn nhận, đánh giá bản thân; Giúp bồi đắp tâm hồn, tình cảm, góp phần giáo dục phẩm chất, nhân cách người đọc. Khoảng số lượng GV và HS cho rằng, đọc thẩm mĩ mới chỉ đạt được một biểu hiện trên (xem Biểu đồ 1.5). 93 Biểu đồ 1.5. Ý kiến của GV và HS về vai trò của đọc thẩm mĩ trong d y học thơ trữ tình ở trƣờng THPT b. Thực trạng đánh giá mức độ cần thiết của đọc thẩm mĩ trong dạy học thơ trữ tình ở trường trung học phổ thông (xem Phụ lục 04 và Phụ lục 05) Về đánh giá mức độ cần thiết của đọc thẩm mĩ trong dạy học tác phẩm thơ ở trường THPT, kết quả khảo sát ở Biểu đồ 1.6 cho thấy, hầu hết các GV đều đồng ý với việc dạy đọc thẩm mĩ đối với tác phẩm thơ trữ tình trong môn Ngữ văn ở trường THPT là cần thiết. Trong số 21 GV tham gia khảo sát, có hơn 1/3 số GV cho rằng: “rất cần thiết” (38,10%), số còn lại 61,9% GV cho rằng: “cần thiết”. Tỉ lệ này ở HS chiếm khoảng 87%. Phần lớn các em đều cho rằng, đọc thẩm mĩ giúp HS hiểu rõ về tác phẩm hơn, giúp các em ghi nhớ vẻ đẹp của tác phẩm. Nhóm ít HS còn lại cho thấy, không nhất thiết dạy đọc thẩm mĩ (4,98%) và mức độ cần thiết ít là 7,97%. Kết quả kiểm định Whitney-Mann (U = 2343, p = .017) (Phụ lục 06) chỉ ra rằng, có sự khác nhau đáng kể về ý kiến đánh giá mức độ cần thiết này trong dạy học đọc thẩm mĩ giữa GV và HS. 94 Biểu đồ 1.6. Ý kiến của GV và HS về mức độ cần thiết của đọc thẩm mĩ trong d y học thơ trữ tình ở trƣờng THPT 1.2.2.2. Thực trạng tình hình dạy học đọc thẩm mĩ thơ trữ tình ở trường trung học phổ thông Nghiên cứu, đánh giá thực trạng tình hình dạy học đọc thẩm mĩ đối với tác phẩm thơ trữ tình ở trường THPT môn Ngữ văn được chúng tôi xem xét ở hai khía cạnh nội dung bao gồm: 1/ Các biện pháp được GV áp dụng trong dạy học thơ trữ tình; 2/ Việc sử dụng hệ thống câu hỏi, bài tập trong dạy học thơ trữ tình. a. Các biện pháp dạy học được giáo viên áp dụng khi dạy học đọc thẩm mĩ thơ trữ tình ở trường trung học phổ thông Câu hỏi chúng tôi đặt ra là: Trong giờ dạy học đọc hiểu tác phẩm thơ trữ tình ở trường THPT, Thầy/Cô thường sử dụng biện pháp dạy học nào để phát triển NL cho HS về đọc thẩm mĩ? (xem Phụ lục 04 và Phụ lục 05). Trả lời câu hỏi này, hầu hết GV cho rằng, sử dụng các biện pháp đọc diễn cảm, đọc khám phá kiến thức và đọc tưởng tượng, liên tưởng bản thân (tỉ lệ hơn 95%). Có gần 5% số GV được khảo sát cho rằng, chỉ áp dụng biện pháp đọc diễn cảm, đọc khám phá kiến thức. Đối với HS tham gia khảo sát, có gần ¾ các em nhận thấy rằng, GV áp dụng cả ba biện pháp trong giảng dạy. Gần 30% số HS chỉ nhận thấy có duy nhất một biện pháp được sử dụng. Lí giải vấn đề này, các em HS cho biết rằng, GV chỉ áp dụng biện pháp đối với bài thơ ngắn, một đoạn thơ ngắn, còn đối với bài thơ dài sẽ không đủ thời gian (xem Biểu đồ 1.7). 95 Biểu đồ 1.7. Ý kiến của GV và HS về việc sử dụng các biện pháp đƣợc áp dụng khi d y học đọc thẩm mĩ thơ trữ tình ở trƣờng THPT Ngoài tỉ lệ được trình bày ở Biểu đồ 1.7, kiểm định Whitney-Mann (U = 2398, p = .017) (Phụ lục 06) cho thấy có sự khác nhau đáng kể về tỉ lệ áp dụng các biện pháp dạy học đọc thẩm mĩ giữa GV và HS. b. Thực trạng về việc sử dụng hệ thống câu hỏi và bài tập khi dạy học đọc thẩm mĩ thơ trữ tình ở trường trung học phổ thông Thực trạng việc sử dụng hệ thống câu hỏi, bài tập trong dạy học đọc thẩm mĩ được chúng tôi xem xét ở ba khía cạnh nội dung, bao gồm: 1/ Việc thiết kế giáo án; 2/ Việc sử dụng hệ thống câu hỏi, bài tập; 3/Thời điểm GV sử dụng hệ thống câu hỏi, bài tập trong quá trình dạy học. - Về việc thiết kế giáo án: Hầu hết GV (tỉ lệ hơn 95%) cho biết, có quan tâm đến đọc thẩm mĩ trong quá trình xây dựng giáo án nhưng không thực hiện, khoảng 5% số GV ít quan tâm đến vấn đề này. Tuy nhiên, về phía HS, có 70% số HS nhận thấy rằng, GV có sự quan tâm đến đọc thẩm mĩ, hơn 22% GV ít quan tâm và gần 8% GV hoàn toàn không quan tâm (xem Biểu đồ 1.8). 96 Biểu đồ 1.8. Ý kiến của GV và HS về mức độ quan tâm khi thiết kế giáo án d y học đọc thẩm mĩ thơ trữ tình ở trƣờng THPT - Về việc sử dụng hệ thống câu hỏi và bài tập: Hầu hết GV có sử dụng hệ thống câu hỏi (tỉ lệ hơn 95%), trong đó có gần một nửa số GV thường xuyên sử dụng (tỉ lệ gần 43%), khoảng 5% số GV không sử dụng (vì không biết). Tỉ lệ HS sử dụng hệ thống câu hỏi, bài tập là khoảng 67%, trong đó gần 13% số HS thường xuyên sử dụng. Gần 30% số HS cho rằng, không cần thiết phải sử dụng câu hỏi, bài tập để phát triển kĩ năng đọc thẩm mĩ cho HS khi dạy học tác phẩm thơ trữ tình ở trường THPT (xem Biểu đồ 1.9). Biểu đồ 1.9. Ý kiến của GV và HS về sử dụng hệ thống câu hỏi trong d y học đọc thẩm mĩ thơ trữ tình ở trƣờng THPT 97 - Về thời điểm sử dụng hệ thống câu hỏi và bài tập: Kết quả khảo sát cho thấy, có 75% GV cho biết, áp dụng ở nhiều thời điểm: trước giờ học, trong và sau giờ học; 25% số GV còn lại có ý kiến rằng, chỉ áp dụng trong giờ học. Tuy nhiên, về phía HS, số liệu khảo sát cho thấy, chỉ có hơn 1/3 số HS nhận thấy câu hỏi và bài tập được áp dụng cả ba thời điểm trên. Thời điểm GV thường xuyên áp dụng là trong giờ học, tỉ lệ hơn 53% (xem Biểu đồ 1.10). Kết quả áp dụng kiểm định Whitney - Mann ở Phụ lục 06 cho thấy có sự khác nhau đáng kể giữa quan điểm của GV và HS về mức độ quan tâm đến đọc thẩm mĩ trong thiết kế giáo án (U = 2193, p = .007), về sử dụng hệ thống câu hỏi nhằm phát triển NL đọc thẩm mĩ cho HS (U = 1774, p < .001) và về thời điểm sử dụng hệ thống câu hỏi và bài tập (U = 1852, p = 0.001). Biểu đồ 1.10. Ý kiến của GV và HS về thời điểm GV sử dụng hệ thống câu hỏi và bài tập theo hƣớng d y học đọc thẩm mĩ thơ trữ tình ở trƣờng THPT d. Thực trạng chất lượng/kết quả dạy học đọc thẩm mĩ thơ trữ tình ở trường trung học phổ thông Để đánh giá kết quả học đọc thẩm mĩ thơ trữ tình của HS, kết quả khảo sát cho thấy, hầu hết GV và HS đều nhất trí rằng, có quan tâm đến suy nghĩ, cảm xúc và hành động của HS sau khi đọc tác phẩm, tỉ lệ tương ứng là 80,95% ở GV và hơn 65,54% ở HS. Yếu tố nhận thức của HS về nội dung tác phẩm ít được quan tâm nhất. Yếu tố suy nghĩ, cảm xúc của HS sau khi đọc tác phẩm được đánh giá cao hơn so với yếu tố nhận thức của HS về các hình thức nghệ thuật (xem Biểu đồ 1.11). 98 Biểu đồ 1.11. Ý kiến của GV và HS về các yếu tố ảnh hƣởng đến kết quả d y học đọc thẩm mĩ thơ trữ tình ở trƣờng THPT Biểu đồ 1.12 mô tả tỉ lệ ý kiến đánh giá của GV và HS về mức độ định hướng phát triển phẩm chất, năng lực và bồi dưỡng tâm hồn của HS. Câu hỏi được đặt ra là: “Theo Thầy/Cô, dạy đọc thẩm mĩ trong giờ học thơ trữ tình ở trường THPT môn Ngữ văn có thực sự hướng tới phát triển phẩm chất, NL và bồi dưỡng tâm hồn HS không?” Với câu hỏi này, tất cả GV đều khẳng định rằng, đọc thẩm mĩ hoàn toàn đáp ứng với định hướng trên, trong đó tỉ lệ ý kiến về mức độ “nhiều” và “rất nhiều” tương ứng là hơn 33% và gần 29%. Ý kiến từ phía HS cho thấy, hầu hết HS (gần 95%) nhất trí rằng, đọc thẩm mĩ có hướng tới định hướng phát triển phẩm chất, NL, bồi dưỡng tâm hồn cho HS. Tuy nhiên, phần lớn ở mức có (tỉ lệ gần 65%). Tỉ lệ HS không thấy sự ảnh hưởng của đọc thẩm mĩ chỉ chiếm khoảng 5% (xem Biểu đồ 1.12). 99 Biểu đồ 1.12. Ý kiến của GV và HS về định hƣớng phát triển phẩm chất và NL ngƣời học thông qua d y học đọc thẩm mĩ thơ trữ tình ở trƣờng THPT Để so sánh mức độ nhận định, kết quả kiểm định Whitney - Man (xem Phụ lục 06) cho thấy không có sự khác nhau đáng kể giữa GV và HS về những yếu tố ảnh hưởng đến kết quả học đọc thẩm mĩ của HS (U = 2560, p = .1). Tuy nhiên, có sự khác biệt đáng kể khi đánh giá định hướng đọc thẩm mĩ nhằm phát triển phẩm chất, NL, bồi dưỡng tâm hồn của HS giữa GV và HS (U = 2033, p = .002). Như vậy, dựa trên cơ sở kết quả thu được từ việc khảo sát thực trạng dạy học đọc thẩm mĩ thơ trữ tình ở trường THPT môn Ngữ văn, chúng tôi nhận thấy rằng: - Ở trường THPT, mức độ quan tâm đến đọc thẩm mĩ của GV cao hơn mức độ quan tâm của HS. Điều này được cụ thể hóa từ việc định hướng môn học, thiết kế giáo án, các biện pháp sử dụng dạy học, sử dụng hệ thống bài tập và câu hỏi đọc hiểu. Tuy nhiên, không có sự khác biệt nhiều về mức độ nhận thức và nhận biết về đọc thẩm mĩ giữa GV và HS. - Tuy GV có quan tâm đến đọc thẩm mĩ nhưng do khối lượng kiến thức cũng như sự hạn chế về thời gian trên lớp học cho nên việc dạy học đọc thẩm mĩ đối với tác phẩm thơ trữ tình chưa được GV quan tâm và hầu như không được GV thực hiện. - Nhìn chung, HS có biết đến đến đọc thẩm mĩ, song vẫn còn một số HS không quan tâm vì chưa nhận thức rõ được bản chất và vai trò, ý nghĩa của đọc thẩm mĩ trong giờ học tác phẩm thơ trữ tình. Nguyên nhân chủ yếu là do các em chưa có được sự nhận thức về đọc thẩm mĩ, chưa được định hướng, chưa quan tâm và chưa có mục đích cũng như phương pháp học cụ thể khi đọc hiểu thơ trữ tình. Bên cạnh đó, thực tế dạy học hiện nay cho thấy, các em không quan tâm nhiều đến 100 môn học Ngữ văn bởi thực tế có rất nhiều tổ hợp xét tuyển đại học bằng các môn học khác, các phương thức khác và đặc biệt là nhiều em không thích học môn Ngữ văn. Kết luận chƣơng 1 Với mục đích góp phần nâng cao hiệu quả dạy học đọc thẩm mĩ thơ trữ tình ở trường THPT, chúng tôi tiến hành nghiên cứu để tìm hiểu một số vấn đề cơ sở lí luận về đọc thẩm mĩ. Trong khuôn khổ luận án, trên cơ sở xác định rõ nội hàm khái niệm đọc thẩm mĩ, chúng tôi phân tích, lí giải để chỉ ra được: Bản chất của đọc thẩm mĩ; Vai trò, ý nghĩa của đọc thẩm mĩ; Sự khác biệt và mối quan hệ giữa đọc thẩm mĩ với đọc trừu xuất. Bên cạnh đó, luận án tập trung phân tích các luận điểm dựa trên quan điểm đọc thẩm mĩ của các nhà nghiên cứu văn học trong Lí thuyết giao thoa ứng đáp văn học và Lí thuyết tiếp nhận văn học, trong đó tiêu biểu là nữ Giáo sư người Mĩ - L. Rosenblatt. Cũng trong khuôn khổ luận án, chúng tôi tập trung phân tích nhằm làm rõ vai trò của đọc thẩm mĩ trong dạy học thơ trữ tình ở trường THPT. Qua đó để thấy được: Các mức độ và biểu hiện của đọc thẩm mĩ trong dạy học thơ trữ tình ở trường THPT; Cấu trúc và các thành tố hành vi của đọc thẩm mĩ trong dạy học thơ trữ tình ở trường THPT; Vai trò của đọc thẩm mĩ với yêu cầu dạy học theo định hướng phát triển phẩm chất, năng lực người học và đặc điểm tâm sinh lí lứa tuổi HS THPT. Bên cạnh các vấn đề lí luận nêu trên, luận án quan tâm phân tích một số vấn đề thực tiễn dạy học đọc thẩm mĩ thơ trữ tình ở trường THPT. Theo đó, chúng tôi tiến hành khảo sát: 1/ Thực trạng các tài liệu phục vụ dạy học đọc thẩm mĩ thơ trữ tình ở trường THPT; 2/ Thực trạng nhận thức của GV và HS về đọc thẩm mĩ trong dạy học thơ trữ tình ở trường THPT; 3/ Thực trạng tình hình dạy học đọc thẩm mĩ thơ trữ tình ở trường THPT. Kết quả khảo sát cho thấy, hầu hết các tài liệu phục vụ dạy học môn Ngữ văn ở trường THPT hiện nay chủ yếu tập trung hướng vào việc cung cấp kiến thức (về nội dung và nghệ thuật của tác phẩm) cho HS và chưa quan tâm nhiều đến sự tác động qua lại giữa tác phẩm và người đọc, đến khả năng ứng đáp của HS khi học tác phẩm, chưa tập trung khơi gợi cảm xúc, suy nghĩ, thái độ của HS đối với cuộc sống cũng như cách nhìn nhận cùng những sở thích, mối quan tâm và mục tiêu cuộc sống mà các em cần hướng tới thông qua việc đọc hiểu thơ trữ tình. Trong khuôn khổ luận án, chúng tôi tiến hành khảo sát 21 GV và 303 HS ở các khối lớp 10, 11, 12 của một số trường THPT trên địa bàn thành phố Hà Nội và địa bàn tỉnh Vĩnh Phúc để thấy rõ thực tế tình hình dạy học đọc thẩm mĩ thơ trữ tình ở trường THPT hiện nay. Trên cơ sở đó, chúng tôi khảo sát thực trạng nhận thức của GV, HS và thực tế dạy học đọc thẩm mĩ thơ trữ tình ở trường THPT. Kết quả khảo sát cho thấy, việc dạy học đọc thẩm mĩ ở trường THPT hiện nay chưa thật 101 sự được GV quan tâm và sử dụng nhiều trong quá trình dạy học thơ trữ tình. Vì vậy, rất cần có những biện pháp tổ chức dạy học cụ thể để giúp GV và HS biết cách dạy, cách học đọc thẩm mĩ thơ trữ tình, từ đó góp phần thúc đẩy chất lượng dạy học thơ trữ tình theo hướng phát triển NL văn học và NL thẩm mĩ cho HS để nâng cao hiệu quả dạy học môn Ngữ văn ở trường THPT. Các biện pháp tổ chức dạy học sẽ được chúng tôi đề xuất, lí giải và trình bày cụ thể ở chương tiếp theo của luận án. 102 CHƢƠNG 2 BIỆN PHÁP TỔ CHỨC DẠY HỌC ĐỌC THẨM MĨ THƠ TRỮ TÌNH Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG 2.1. Một số nguyên tắc đề xuất các biện pháp 2.1.1. Đáp ứng mục tiêu của Chƣơng trình Giáo dục phổ thông môn Ngữ văn (2018) phù hợp với định hƣớng phát triển phẩm chất và năng lực ngƣời học Các biện pháp đề xuất hướng tới đáp ứng mục tiêu chung của Chương trình GDPT môn Ngữ văn (2018) [4], đó là: - Góp phần hình thành và phát triển cho HS những phẩm chất tốt đẹp: Yêu nước, nhân ái, chăm chỉ, trung thực và trách nhiệm; Bồi dưỡng tâm hồn, hình thành nhân cách và phát triển cá tính cho HS. - Giúp HS phát triển các NL chung như NL tự chủ và tự học, NL giao tiếp và hợp tác, NL giải quyết vấn đề và sáng tạo. Bên cạnh đó, các biện pháp đề xuất cần hướng tới đáp ứng mục tiêu cụ thể của Chương trình môn Ngữ văn THPT mới, đó là: - Giúp HS mở rộng và nâng cao yêu cầu phát triển phẩm chất: Có bản lĩnh, có cá tính, có lí tưởng, hoài bão, biết giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa Việt Nam, có tinh thần hội nhập và ý thức công dân toàn cầu. - Phát triển NL ngôn ngữ và NL văn học cho HS. 2.1.2. Đảm bảo tính khoa học Các biện pháp đề xuất phải hướng tới mục tiêu cụ thể, dựa trên cơ sở lí luận và cách thức thực hiện khoa học, chặt chẽ, logic, phù hợp với điều kiện và đặc trưng môn Ngữ văn ở trường THPT. 2.1.3. Đảm bảo tính hiệu quả, tính khả thi và có ý nghĩa thực tiễn Các biện pháp đề xuất có tính đến hiệu quả đạt được, đồng thời: - Tạo ra sự thống nhất, phù hợp với nguyên tắc phát triển kĩ năng đọc thẩm mĩ trong dạy học thơ trữ tình ở trường THPT; - Áp dụng được và phù hợp với thực tế dạy học ở trường THPT; - Phù hợp với NL dạy học của GV THPT; - Phù hợp với đặc điểm tâm sinh lí lứa tuổi và khả năng nhận thức của HS THPT. 103 2.1.4. Bám sát đặc trƣng của thơ trữ tình Các biện pháp đề xuất cần bám sát những đặc trưng cơ bản của thơ trữ tình, đó là: Bộc lộ, giãi bày suy nghĩ, tình cảm, thái độ, cảm xúc; Bồi dưỡng, phát triển phẩm chất, nhân cách con người; 2.1.5. Đảm bảo tính đặc thù của đọc thẩm mĩ thơ trữ tình Các biện pháp đề xuất phải hướng tới đáp ứng tính đặc thù của đọc thẩm mĩ thơ trữ tình, đó là: - HS được ứng đáp, phản hồi khi đọc tác phẩm. - Khuyến khích và tôn trọng mức độ phản ứng, hồi đáp của HS. - Khuyến khích HS phản hồi lại câu trả lời của mình. - Giúp HS thấy được tiềm năng giao tiếp giữa các quan điểm khác nhau của từng HS. - Tạo cơ hội để HS được thảo luận, trải nghiệm và liên hệ về bản thân. - HS được kết nối bài đọc với các trải nghiệm khác. Bên cạnh đó, mỗi biện pháp đề xuất phải được gắn với thực tiễn dạy học môn Ngữ văn ở trường THPT, gắn với thực tiễn đời sống, môi trường hiện tại của GV, HS và phù hợp với đặc điểm tâm sinh lí lứa tuổi HS THPT. 2.2. Một số biện pháp tổ chức d y học đọc thẩm mĩ thơ trữ tình ở trƣờng trung học phổ thông Để góp phần nâng cao hiệu quả dạy học đọc thẩm mĩ thơ trữ tình ở trường THPT, rất cần các biện pháp thiết thực, cụ thể, tác động đến hai đối tượng quan trọng nhất của quá trình dạy và học, đó là GV và HS. Đây là hai chủ thể không thể thiếu của hoạt động dạy học môn Ngữ văn ở trường THPT. Vì vậy, trong khuôn khổ luận án, chúng tôi đề xuất một số biện pháp tổ chức dạy học tác động trực tiếp đến GV và HS. Ở mỗi biện pháp, dựa trên cơ sở mục đích, nhiệm vụ của từng đối tượng cụ thể, chúng tôi phân tích, lí giải và đưa ra cách thức tác động nhằm góp phần nâng cao hiệu quả dạy học đọc thẩm mĩ thơ trữ tình ở trường THPT môn Ngữ văn. Mỗi biện pháp được đề xuất đều có một vị trí, chức năng, nhiệm vụ riêng và hướng tới các mục tiêu cụ thể nhưng chúng có mối quan hệ chặt chẽ, gắn bó logic, bổ sung, hỗ trợ, xuyên thấm trong nhau. Biện pháp này là tiền đề, là điểm tựa cho biện pháp kia. Biện pháp sau hỗ trợ cho biện pháp trước. Các biện pháp được đề xuất đều cùng hướng tới mục đích chung là giúp GV biết cách tổ chức dạy học đọc thẩm mĩ thơ trữ tình ở trường THPT, từ đó góp phần nâng cao hiệu quả dạy học thơ trữ tình ở trường THPT, đồng thời góp phần vào việc bồi dưỡng tâm hồn, trí tuệ và phát triển phẩm chất, nhân cách HS. Dưới đây, chúng tôi sẽ đi sâu phân tích cụ thể từng biện pháp. 104 2.2.1. Biện pháp 1: Chuẩn bị các điều kiện d y học đọc thẩm mĩ thơ trữ tình theo hƣớng dẫn nhập cảm xúc cho giáo viên và học sinh a. Mục đích của biện pháp Việc thực hiện tốt công tác chuẩn bị cho giờ dạy học đọc thẩm mĩ thơ trữ tình ở trường THPT nhằm mục đích giúp GV có tâm thế chủ động, tự tin, sẵn sàng làm chủ giờ dạy. Khâu chuẩn bị càng cẩn thận, chu đáo, công phu thì GV càng chủ động, tự tin khi triển khai giờ dạy. b. Cơ sở lí luận của biện pháp Dạy học là một công việc vừa mang tính khoa học vừa mang tính nghệ thuật. Ở đó, nó đòi hỏi NL sư phạm và sự sáng tạo của người GV trong quá trình giảng dạy. Để làm tốt công việc này, GV phải thực hiện lần lượt các giai đoạn sau đây: 1/ Giai đoạn chuẩn bị trước khi lên lớp; 2/ Giai đoạn lên lớp; 3/ Giai đoạn sau khi lên lớp. Dạy học Ngữ văn nói chung, dạy học hướng tới đọc thẩm mĩ thơ trữ tình nói riêng càng đòi hỏi người GV phải có sự chuẩn bị chu đáo, công phu cho giờ dạy bởi vì dạy Văn là một nghệ thuật. Trong các giai đoạn trên, giai đoạn chuẩn bị trước khi lên lớp được xem là giai đoạn khởi đầu rất cần thiết. Đây là giai đoạn dẫn nhập cảm xúc thẩm mĩ cho cả GV và HS. GV không thể có bất cứ sự chủ động, sáng tạo nào khi thiếu đi sự chuẩn bị chu đáo cho giờ dạy. Do đó, việc chuẩn bị lên lớp không chỉ là điều cần thiết mà còn là điều bắt buộc không thể thiếu đối với mỗi GV nói chung, GV dạy Ngữ văn nói riêng, trong đó bao gồm các GV mới bước chân vào nghề dạy học và với cả những GV đã có kinh nghiệm giảng dạy nhiều năm. c. Nội dung và cách thức thực hiện Để chuẩn bị cho giờ dạy học hướng tới đọc thẩm mĩ thơ trữ tình ở trường THPT đạt hiệu quả, GV cần thực hiện các công việc tương ứng với các bước sau đây: - Bước 1: Chuẩn bị giáo án hướng tới dạy học đọc thẩm mĩ thơ trữ tình; - Bước 2: Chuẩn bị phương pháp, phương tiện, tài liệu, đồ dùng dạy học đọc thẩm mĩ thơ trữ tình; - Bước 3: Chuẩn bị tâm thế lên lớp của người GV, sẵn sàng cho việc thực hiện giờ dạy đọc thẩm mĩ thơ trữ tình. Đây là các bước cần thiết phải có đối với mỗi giờ dạy TPVH nói chung. Dạy học hướng tới đọc thẩm mĩ thơ trữ tình không thể tách ra khỏi xu thế chung của dạy học đọc hiểu TPVH, tuy nhiên cần có những yêu cầu và đặc trưng riêng. Dưới đây, chúng tôi đi sâu phân tích cụ thể công việc của từng bước đối với dạy học đọc thẩm mĩ thơ trữ tình ở trường THPT: 105 Bƣớc 1: Chuẩn bị giáo án hƣớng tới d y học đọc thẩm mĩ thơ trữ tình Trong thực tế dạy học, giáo án được xem là kịch bản lên lớp của từng GV với một đối tượng HS cụ thể, trong một không gian và thời gian cụ thể, được thể hiện rất rõ nội dung triển khai theo từng bài dạy tương ứng. Giáo án chính là sản phẩm cá nhân của mỗi GV khi dạy học. Vì vậy, bước này rất quan trọng, nhằm giúp GV biết cách soạn giáo án hướng tới dạy học đọc thẩm mĩ thơ trữ tình ở trường THPT. - Giáo án dạy học theo nội dung tập trung chủ yếu nêu các nội dung mà GV cần truyền thụ cho HS, trả lời cho các câu hỏi: Học cái gì? Dạy cái gì? tập trung vào việc trang bị kiến thức, hiểu biết của GV về một vấn đề nào đó cho HS, nêu lên các nội dung mà GV cần truyền thụ cho HS nhằm mục đích giúp HS hiểu nội dung và nghệ thuật của tác phẩm. Vì vậy, ý kiến của GV mang tính chất quyết định. HS chỉ biết tiếp thu kiến thức mà GV cung cấp theo tính áp đặt một chiều. Do đó, HS bị hạn chế về cách học và khả năng tự học. - Giáo án dạy học theo định hướng phát triển NL tập trung vào việc hình thành và phát triển NL người học, nêu lên các ho t động mà GV cần tổ chức cho HS thực hiện để tìm ra nội dung cần học, trả lời cho câu hỏi: Bài học cần dạy bằng cách nào? Thông qua các hoạt động nào? Trên cơ sở đó, HS thực hiện các hoạt động học tập dưới sự hướng dẫn của GV để tự tìm ra kiến thức, tự hoàn thiện những hiểu biết của chính mình, phù hợp với khả năng nhận thức của bản thân mình. - Giáo án hướng tới dạy học đọc thẩm mĩ thơ trữ tình được thiết kế dựa trên tinh thần của giáo án dạy học theo định hướng phát triển NL người học nhưng tập trung chủ yếu vào việc chú ý tới sự tác động qua lại giữa người đọc và tác phẩm, chú ý khả năng ứng đáp của HS, chú ý phát triển cảm xúc, khơi gợi suy nghĩ, bồi dưỡng tâm hồn và đặc biệt là các ý tưởng, hành động của HS khi học thơ trữ tình. Như vậy, tinh thần chung của giáo án dạy học đọc thẩm mĩ thơ trữ tình là thông qua các ho t động cụ thể, trên cơ sở GV định hướng giúp HS hiểu (hiểu nội dung, nghệ thuật của tác phẩm) để hướng tới việc giúp HS cảm (cảm nhận, thấu cảm, bày tỏ tình cảm, cảm xúc, thái độ, suy nghĩ, hành động) khi học tác phẩm. Có nghĩa là, qua các hoạt động cụ thể, từ việc hiểu giá trị nội dung, nghệ thuật của tác phẩm để giúp các em cảm nhận được, bày tỏ được suy nghĩ, tình cảm của mình khi học tác phẩm, tức là HS sẽ đi từ hiểu đến cảm, mức độ hiểu càng rộng thì khả năng cảm càng sâu. Chương trình GDPT (2018) sẽ không có một giáo án cụ thể áp dụng chung cho mọi GV nhưng mỗi giáo án dạy học phải đáp ứng được một số yêu cầu bắt 106 buộc. Dưới đây là một số yêu cầu cụ thể đối với một bài soạn giáo án hướng tới dạy học đọc thẩm mĩ thơ trữ tình ở trường THPT. Chúng tôi quan niệm rằng, quá trình dạy học đọc hiểu TPVH nói chung, tác phẩm thơ trữ tình nói riêng đòi hỏi GV phải hướng dẫn HS kết hợp cả cách đọc trừu xuất (hướng tới khách thể - tác phẩm) và đọc thẩm mĩ (hướng tới chủ thể - người đọc). Vì thế, sẽ không có giáo án chuyên về dạy học đọc thẩm mĩ thơ trữ tình bởi HS phải đi từ hiểu (nội dung, nghệ thuật tác phẩm) mới có thể cảm (cảm nhận, cảm xúc, thái độ, suy nghĩ, hành động). Tuy nhiên, với mục đích nghiên cứu và trong khuôn khổ luận án, chúng tôi muốn nhấn mạnh đến cách soạn một giáo án dạy học đọc hiểu thơ trữ tình, trong đó đặc biệt chú ý khía cạnh mục tiêu và một số hoạt động đọc thẩm thẩm mĩ thơ trữ tình (hướng tới sự tác động qua lại giữa người đọc và tác phẩm, quan tâm tới suy nghĩ, tình cảm, cảm xúc, thái độ của người đọc khi đọc hiểu tác phẩm thơ trữ tình) bên cạnh các mục tiêu và hoạt động đọc hiểu khác. Trên cơ sở đó, GV cần xác định được những vấn đề cơ bản như sau: Thứ nhất, về mục tiêu bài học hướng tới yêu cầu đọc thẩm mĩ thơ trữ tình Giáo án dạy học hướng tới yêu cầu đọc thẩm mĩ thơ trữ tình ở trường THPT trước hết cần hướng tới việc hình thành và phát triển NL người học, nhất là NL đặc thù của môn học thông qua nội dung cụ thể của thơ trữ tình. Đối với môn Ngữ văn, đó là NL ngôn ngữ và NL văn học được phát triển qua bài học đó như thế nào. Tiếp đó, mục tiêu bài học hướng tới đọc thẩm mĩ thơ trữ tình cần giúp HS đáp ứng yêu cầu về: kiến thức, NL và phẩm chất, bao gồm các vấn đề sau: 1/ Giúp HS biết cách đọc thơ trữ tình, hiểu nội dung (tác phẩm và tác giả) cũng như giá trị nghệ thuật thơ trữ tình để từ đó hiểu được chính mình qua mỗi giờ học; 2/ Giúp HS biết yêu mến, trân trọng cái đẹp, trân trọng tự do, công lí, biết yêu quý thiên nhiên, đất nước, con người, biết ý thức về trách nhiệm của bản thân từ đó các em có ý thức và hành động cụ thể (trong khả năng của bản thân) để tham gia vào những việc làm có ý nghĩa, thiết thực hơn trong cuộc sống. Ví dụ: Mục tiêu của bài học Cảnh ngày hè - Nguyễn Trãi (SGK Ngữ văn 10, tập 1) cần hướng tới các vấn đề về kiến thức, NL và phẩm chất người học, cụ thể như sau: Giúp HS cảm nhận được nét độc đáo của bức tranh ngày hè với đủ sắc màu, âm thanh, cảnh vật, con người. HS phân tích, đánh giá được ý nghĩa tác phẩm toát lên từ nội dung bài học. Các em biết trân trọng nhân cách và tâm hồn của Nguyễn Trãi - một nhà thơ yêu nước, thương dân vô bờ bến. Từ đó, giúp các em có tình cảm với thiên nhiên, đất nước, cảnh vật, biết trân trọng con người, ý thức về trách nhiệm của bản thân và biết lựa chọn cho mình cách sống tốt đẹp, có ý nghĩa. Thứ hai, về tiến trình tổ chức giờ học đọc thẩm mĩ thơ trữ tình 107 Giáo án dạy học hướng tới đọc thẩm mĩ thơ trữ tình ở trường THPT phải được tổ chức thông qua các hoạt động cụ thể và bằng các hoạt động học tập. Trong giờ học, HS phải được trực tiếp tham gia các hoạt động tìm kiếm, phát hiện, nêu vấn đề trao đổi, phản bác, chứng minh, phân tích để từ đó đưa ra các nhận xét, đánh giá, kết luận cũng như nêu các quan điểm