Luận án Nghiên cứu đa dạng sinh học khu hệ cá đồng bằng sông Cửu Long và sự biến đổi của chúng do tác động của biến đổi khí hậu và sự phát triển kinh tế-xã hội

hạch sông (Mastacembelus armatus), cá bống tượng (Oxyeleotris marmorata), v.v.Các loài cá có giá trị kinh tế không chỉ là nguồn thu nhập chính và quan trọng cho ngư dân đánh bắt chuyên nghiệp, mà còn là nguồn thu nhập ổn định của một số cộng đồng có hoạt động khai thác thủy sản không chuyên sống ở ĐBSCL.Trong 79 loài cá kinh tế ở ĐBSCL có 6 loài thuộc 3 họ, 3 bộ bị đe dọaở cá cấp độ khác nhau, trong Sách Đỏ Việt Nam (2007) và Danh lục Đỏ thế giới (2014). Trong đó có ba loài bị đe dọa ở mức cực kỳ nguy cấp (CR) và nguy cấp (EN) (Bảng 31). 85 Bảng 31. Các loài cá kinh tế ở ĐBSCL bị đe dọa Stt Tên tiếng Việt Tên Khoa học Sách ĐỏVN, (2007) IUCN Red List, (2014) I BỘ CÁ THÁT LÁT OSTEOGLOSSIFORMES 1 Họ cá Thát lát Notopteridae 1 Cá Còm Chitala ornata VU LC II BỘ CÁ CHÉP CYPRINIFORMES 2 Họ cá Chép Family Cyprinidae 2 Cá Duồng Cirrhinus microlepis VU VU 3 Cá Hô Catlocarpio siamensis EN CR 4 Cá Trà sóc Probarbus jullieni VU EN III BỘ CÁ NHEO SILURIFORMES 3 Họ cá Tra Pangasiidae 5 Cá Bông lau Pangasius krempfi VU 6 Cá Tra nuôi Pangasianodon hypophthalmus EN Các loài cá kinh tế ĐBSCL, ngoài giá trị về mặt thực phẩm, một số loài được coi là đặc sản mang lại hiệu quả kinh tế cao đáng kể cho (đời sống) củangư dân. Nhiều loài cá được sử dụng làm nguyên liệu thức ăn gia súc, gia cầm, thủy sản.Nhiều loài được thuần hóa nuôi, đáng chú ý là nhiều loài cá ở ĐBSCL là đối tượng nuôi truyền thống: Cá thát lát (Notopterus notopterus), cá còm (Chitala ornata), cá ba sa (Pangasius bocourti), cá tra (Pangasianodon hypophthalmus), lươn đồng(Monopterus albus),cá bống tượng (Oxyeleotris marmorata), cá rô đồng (Anabas testudineus),cá lóc bông (Channa micropeltes), cá lóc (Channa striata),v.v. được nuôi từ lâu thông qua vớt giống tự nhiên. Khoảng 30 năm trở lại đây, nhờ tiến bộ của kỹ thuật sinh sản nhân tạo để sản xuất giống, nhiều loài cá ở ĐBSCL đã trở thành đối tượng nuôi như: cá thát lát (Notopterus notopterus), cá còm (Chitala ornata), cá he vàng (Barbonymus schwanenfeldii), cá mè vinh (Barbonymus gonionotus), cá ét mọi (Labeo chrysophekadion), cá mè hôi (Osteochilus melanopleurus),cá cóc (Cyclocheilichthys enoplos), cá vồ đém (Pangasius larnaudii), cá hú (Pangasius conchophilus), cá lăng đuôi đỏ (Hemibagrus microphthalmus), lươn đồng (Monopterus albus), cá bống tượng (Oxyeleotris marmorata), cá bống kèo (Pseudapocryptes elongatus), cá rô đồng (Anabas testudineus), cá sặc rằn (Trichopodus pectoralis), cá tai tượng (Osphronemus 86 goramy),v.v. Nổi bật nhất là các loài cá thuộc họ cá tra (Pangasiidae), qui mô nuôi lớn, công nghệ nuôi và chế biến (sau thu hoạch) đạt trình độ cao, trở thành ngành kinh tế quan trọng. Năng suất nuôi đạt 200-300 tấn/ha/ao nuôi, sản lượng trên 1 triệu tấn/năm [130]. Ở ĐBSCL hiện có 24 loài cá thuộc 15 họ, 5 bộ có nguồn gốc bản địa là đối tượng nuôi; Có 31 loài cá bản địa đã được nghiên cứu sinh sản nhân tạo ở Trung tâm Quốc gia giống thủy sản Nước ngọt Nam Bộ và Khoa Thủy sản thuộc Trường Đại học Cần Thơ [66], [67],[106](Bảng 32). Bảng 32. Danh sách các loài cá nuôi ở ĐBSCL có nguồn gốc bản địa Stt Tên tiếng Việt Tên Khoa học Ghi chú (a) (b) (c) I BỘ CÁ THÁT LÁT OSTEOGLOSSIFORMES 1 Họ cá Thát lát Notopteridae 1 Cá Thát lát Notopterus notopterus (Pallas, 1769) x x 2 Cá Còm Chitala ornata (Gray, 1831) x x II BỘ CÁ CHÉP CYPRINIFORMES 2 Họ cá Chép Family Cyprinidae 3 Cá He vàng Barbonymus schwanenfeldii (Bleeker, 1854) x x 4 Cá He đỏ Barbonymus altus (Günther, 1868) x 5 Cá Mè vinh Barbonymus gonionotus (Bleeker, 1849) x x 6 Cá Ét mọi Labeo chrysophekadion (Bleeker, 1849) x x 7 Cá Duồng Cirrhinus microlepis Sauvage, 1878 x 8 Cá Mè hôi Osteochilus melanopleurus (Bleeker, 1852) x 9 Cá Hô Catlocarpio siamensis Boulenger, 1898 x 10 Cá Cóc Cyclocheilichthys enoplos (Bleeker, 1849) x 11 Cá Linh ống Henicorhynchus siamensis (Sauvage, 1881) x 12 Cá Trà sóc Probarbus jullieni Sauvage, 1880 x 13 Cá Heo vạch Yasuhikotakia modesta (Bleeker, 1864) x III BỘ CÁ NHEO SILURIFORMES 3 Họ cá Lăng Bagridae 14 Cá Lăng sợi Hemibagrus filamentus (Fang & Chaux, 1949) x x 15 Cá Lăng đuôi đỏ Hemibagrus microphthalmus (Day, 1877) x 4 Họ cá Nheo Siluridae 16 Cá Leo Wallago attu (Bloch & Schneider, 1801) x 17 Cá Kết Phalacronotus bleekeri (Günther, 1864) x 5 Họ cá Tra Pangasiidae 18 Cá Hú Pangasius conchophilus Roberts & Vidthayanon, 1991 x x 19 Cá Vồ đém Pangasius larnaudii Bocourt, 1866 x x 87 Stt Tên tiếng Việt Tên Khoa học Ghi chú (a) (b) (c) 20 Cá Ba sa Pangasius bocourti Sauvage, 1880 x x 21 Cá Bông lau Pangasius krempfi Fang & Chaux, 1949 x 22 Cá Tra nuôi Pangasianodon hypophthalmus (Sauvage, 1878) x x x 6 Họ cá Trê Clariidae 23 Cá Trê trắng Clarias batrachus (Linnaeus, 1758) x x 24 Cá Trê vàng Clarias macrocephalus Günther, 1864 x x 7 Họ cá Ngát Plotosidae 25 Cá Ngát Plotosus canius Hamilton, 1822 x IV BỘ CÁ MANG LIỀN SYNBRANCHIFORMES 8 Họ Lươn Synbranchidae 26 Lươn đồng Monopterus albus (Zuiew, 1793) x x x 9 Họ cá Chạch sông Mastacembelidae 27 Cá Chạch bông Mastacembelus favus Hora, 1924 x V BỘ CÁ VƯỢC PERCIFORMES 10 Họ cá Chẽm Latidae 28 Cá Chẽm Lates calcarifer (Bloch, 1790) x 11 Họ cá Bống đen Eleotridae 29 Cá Bống tượng Oxyeleotris marmorata (Bleeker, 1852) x x 30 Cá Bống dừa Oxyeleotris siamensis (Günther, 1861) x 12 Họ cá Bống trắng Gobiidae 31 Cá Bống kèo Pseudapocryptes elongatus (Cuvier, 1816) x 13 Họ cá Rô đồng Anabantidae 32 Cá Rô đồng Anabas testudineus (Bloch, 1792) x x 14 Họ cá Tai tượng Osphronemidae 33 Cá Sặc rằn Trichopodus pectoralis Regan, 1910 x x 34 Cá Tai tượng Osphronemus goramy Lacepède, 1801 x x 15 Họ cá Lóc Channidae 35 Cá Lóc bông Channa micropeltes (Cuvier, 1831) x x x 36 Cá Lóc Channa striata (Bloch, 1793) x x Tổng số 24 28 3 Ghi chú:(a) Loài nuôi có nguồn gốc bản địa. (b) Loài có nguồn gốc bản địa đã nghiên cứu và sinh sản nhân tạo tạiTrung tâm Quốc gia giống thủy sản Nước ngọt Nam Bộ. (c) Loài có nguồn gốc bản địa đã nghiên cứu và sinh sản nhân tạo ởTrường Đại học Cần Thơ. TheoHoàng Đức Đạtvà Thái Ngọc Trí (2001), vùng ĐTM có 17 loài cá là đối tượng nuôi, có nguồn gốc bản địa [38];Nguyễn Thanh Tùng (2005), xác định 19 loài cá có nguồn gốc bản địa là đối tượng nuôi phổ biến ở ĐBSCL [130]. Một số hình thức nuôi cá phổ biến ở ĐBSCL gồm: nuôi cá ao, nuôi cá bè, nuôi cá ruộng, nuôi cá 88 mương vườn cây ăn quả, nuôi lưu ở đồng trũng, rừng tràm, nuôi đăng quầng, nuôi trong dèo, nuôi cá ở rừng ngập mặn, v.v.Bên cạnh các loài cá có giá trị về thực phẩm; Các loài là đối tượng nuôi, làm nguyên liệu thức ăn trong chăn nuôi gia súc, gia cầm; Nuôi trồng thủy sản, còn có các loài cá là đối tượng của ngành cá cảnh đã thuần hóa, một số loài có tiềm năng và triển vọngcó khả năng thuần hóa làm cá cảnh, nhờ những yếu tố về hình dáng, màu sắc hoặc một số tập tính khác v.v., gồm: cá còm hay cá nàng hai (Chitala ornata), cá he vàng (Barbonymus schwanenfeldii),cá he đỏ (Barbonymus altus), cá ngũ vân (Puntigrus partipentazona), cá chuồn nút (Crossocheilus reticulatus), cá ét mọi (Labeo chrysophekadion), cá duồng (Cirrhinus microlepis), cá lúi sọc (Osteochilus microcephalus), cá lòng tong đuôi vàng (Rasbora aurotaenia), cáheo chấm (Syncrossus beauforti), cá heo rừng (Syncrossus helodes), cá heo vạch (Yasuhikotakia modesta), cá trèn bầu (Ompok bimaculatus), cá trèn lá (Kryptopterus cheveyi), cá ngựa sông (Doryichthys boaja), cá chạch lá tre (Macrognathus siamensis), chạch rằn (Macrognathus taeniagaster), cá chạch bông (Mastacembelus favus), cá hườngvện (Datnioides polota), cá hường hay thái hổ (Datnioides microlepis),cá mang rổ (Toxotes chatareus) cá sặc vện (Nandus nandus), v.v. Ngoài ra còn có các loài có tiềm năng và giá trị trong các lĩnh vực khác như dược liệu, diệt địch hại, chỉ thị môi trường, v.v. Đây cũng là một tiềm năng cần nghiên cứu và phát huy trong tương lai, về việc sử dụng nguồn lợi cá tự nhiên bền vững và có hiệu quả ở ĐBSCL. 3.2. TÁC ĐỘNG CỦA SỰ BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU, NƯỚC BIỂN DÂNG VÀ PHÁT TRIỂN THUỶ ĐIỆN, CÁC CÔNG TRÌNH THUỶ LỢI, KHAI THÁC NGUỒN LỢI ĐẾN KHU HỆ CÁ ĐBSCL Trước đây, Hệ sinh thái thủy vực nội địa vùng ĐBSCL được kiến tạo, diễn thế và phát triển hài hoà theo quy luật của tự nhiên, chịu sự chi phối và tác động của cácyếu tố sinh thái - môi trường theo quy luật của tự nhiên. Đồng thời, các tác động của con người chưa nhiều, hoặc hạn chế (chưa có các hệ thống công trình thủy lợi, đê bao, áp lực khai thác chưa lớn). Các tác động của con người đối với hệ sinh thái 89 thủy vực ở ĐBSCL, chủ yếu thông qua phương thức khai thác, sử dụng tài nguyên, nguồn lợi để phục vụ cho cuộc sống hàng ngày. Hệ thống thủy vực ở vùng ĐBSCL (các hệ thống sông, kênh, rạch, đầm lầy, ao, hồ, vùng trũng bán ngập và vùng cửa sông ven biển), thông thương với nhau và được xem là một “hệ mở” cho toàn vùng rộng lớn, từ thượng nguồn đến vùng hạ lưu CSVB. Sự tương tác của hệ sinh thái thủy vực nội địa vùng ĐBSCL, hoàn toàn tuân theo quy luật của tự nhiên. Từ vài thập niên cuối của thế kỷ XX đến nay (những năm 80 - 90 của thế kỷ XX), do nhu cầu phát triển KT-XH ở vùng ĐBSCL, con người đã có những tác động không nhỏ đến hệ sinh thái thủy vực nội địa ĐBSCL. Ví dụ: hệ thống công trình thoát lũ biển Tây ở vùng TGLX được khởi công xây dựng từ năm 1996; Hệ thống công trình thủy lợi ở các tiểu vùng Quản Lộ - Phụng Hiệp, Nam Măng Thít, Ô Môn - Xà No, Tiếp Nhật, Ba Rinh - Tà Liêm, được xây dựng từ trước năm 2001 hoặc các công trình thủy lợi ở vùng ĐTM, khu vực tả sông Tiền cùng với các hệ thống đê bao và kênh trục cấp I, cấp II, v.v. Hiện nay, giải pháp ứng phó có công trình với hệ thống các công trình đê bao ven biển, gần như khép kín, nhằm ứng phó với BĐKH và NBD. Các hoạt động chặt phá rừng ngập mặn, làm vuông nuôi tôm diễn ra trong những năm 80 đầu 90 trong thế kỷ trước ở vùng hạ lưu, cửa sông ven biển ĐBSCL đã gây tổn thất lớn về tài nguyên và môi trường. Hiện nay, hệ sinh thái vùng ĐBSCL không những bị tác động bởi con người, mà còn chịu sự tác động cực đoan của thiên nhiên (sự BĐKH, NBD): nhiệt độ, lượng mưa, thủy động lực (triều), sạt lở, bồi xói, giông, lốc, bão, v.v. (Bảng 33). Kết quả nghiên cứu của Bùi Lai và cs (2012) đã phân tích, đánh giá những khu vực và lĩnh vực có khả năng tổn hại cao do tác động của BĐKH, NBD: dải ven biển bao gồm cả vùng đồng bằng và châu thổ; Nông nghiệp và thủy sản; Cơ sở hạ tầng; Nơi cư trú và sức khoẻ cộng đồng, v.v. Trên cơ sở đó nhằm có những khuyến nghị về định hướng chiến lược, bao gồm cả hướng tiếp cận sinh thái học trong nghiên cứu ứng phó với BĐKH và NBD ở ĐBSCL [73]. 90 Bảng 33. Độ mặn lớn nhất Smax (g/l) tại một số trạm từ năm 2005 - 2010 Năm Tháng 2005 2006 2007 2008 2009 2010 III IV III IV III IV III IV III IV III IV Bình Đại 29.1 23.4 25.1 23.4 19.1 18.8 21.0 20.7 23.1 19.9 25.7 27.1 Lộc Thuận 18.2 21.2 18.1 17.0 17.3 19.3 19.0 18.6 11.5 13.3 13.3 18.3 An Thuận 22.3 24.1 23.9 19.7 21.8 22.2 24.0 24.4 21.4 22.6 28.6 30.0 Sơn Đốc 16.3 18.3 13.7 11.0 10.1 9.6 11.1 10.6 9.1 10.5 14.0 17.5 Mỹ Hóa 9.6 11.1 1.7 3.1 6.8 6.2 7.5 6.8 4.0 3.9 9.0 8.8 Chương trình nghề cá của Uỷ ban sông Mê Công (MRC), thực hiện khảo sát trong hai năm (2003-2004), đã xác định được 233 loài cá thuộc 55 họ, thường sống ở các kênh chính, vùng ngập lũ và vùng cửa sông sẽ bị đe dọa và tác động bởi sự phát triển hệ thống đập trên các dòng chính, trong đó nhóm cá di cư có 150 loài [83]. 3.2.1. Tác động của biến đổi khí hậu và nước biển dâng Trong những thập niên gần đây, sự xuất hiện các hiện tượng cực đoan của thời tiết (sự BĐKH), đã tác động không nhỏ đến Hệ sinh thái thủy vực nội địa vùng ĐBSCL. Hiện tượng lũ lụt bất thường, nhiệt độ, hạn hán, giông, bão, v.v. (Hình 23). (Ảnhchụp ngày 7/6/2009) Hình 23. Vòi rồng tại vùng cửa sông Hàm Luông, Bến Tre Ngoài sự tác động cực đoan của điều kiện tự nhiên (BĐKH, NBD), hệ sinh thái ĐBSCL còn chịusự tác động của con người, làm thay đổi chế độ thủy văn, dòng chảy, sự mất cân bằng của các yếu tố vô sinh trong hệ sinh thái, do ô nhiễm môi trường. Ở các vùng có đê bao khép kín, hệ sinh thái thủy vực sẽ chuyển sang dạng 91 nước tĩnh hoặc chảy chậm trong thời gian kiểm soát lũ, sự trao đổi vật chất theo nghĩa rộng sẽ bị hạn chế. Quần xã sinh vật trong và ngoài hệ thống đê bao sẽ khác nhau, chúng chịu sự chi phối của các yếu tố vô sinh trong các tiểu vùng của hệ sinh thái, làm gia tăng sự khác biệt giữa các tiểu vùng sinh thái với nhau. 3.2.1.1. Tóm tắt kịch bản biến đổi khí hậu và nước biển dâng (chi tiết đến cấp xã) vùng cửa sông ven biển từ cửa Tiểu đến cửa Cổ Chiên Các cửa sông và biển ven bờ ở ĐBSCL nói chung và các cửa sông và biển ven bờ từ cửa Tiểu đến cửa Cổ Chiên nói riêng, là vùng phức tạp và biến động mạnh (do dòng lũ sông Mê Công, hoạt động của con người trên lưu vực Mê Công, triều cường, nước dâng do gió chướng, nước dâng do bão và gần đây là nước biển dâng do BĐKH). Quy luật diễn biến thủy động lực - sạt lở - bồi xói (TĐL-S-BX) tại cửa sông biển ven bờ (CSBVB), bị khống chế bởi chế độ khí hậu nhiệt đới gió mùa tại vùng Đông Nam Á, với các hệ thống hoàn lưu gió mùa Đông Bắc (GMĐB) và gió mùa Tây Nam (GMTN) đối nghịch. Tại vùng ĐBSCL và biển ven bờ Nam bộ, ứng với chúng là sự tương phản giữa chế độ TĐL-S-BX mùa kiệt và mùa lũ. Các quá trình TĐL-S-BX tại CSBVB là kết quả hoạt động liên tục của hệ thống tương tác sông - biển - đất liền - hệ sinh thái rộng lớn, đan xen vào nhau. Ngoài điều kiện thời tiết chế độ bình quân mùa (thường gặp), CSBVB là vùng đất mới, kết cấu mềm yếu, nên sẽ biến đổi rất mạnh trong các kỳ thời tiết cực đoan như bão nhiệt đới, các đợt GMĐB và GMTN có cường độ lớn. Trong thời gian gần đây, tình hình sạt lở bờ sông, biển ở ĐBSCL đang diễn biến rất phức tạp (Hình 24). Cây trơ rễ khi triều xuốngvùng CSVB Cổ Chiên Cây sẽ dễ đổ ngã khi có gió bão (CSVB Cổ Chiên) Hình 24. Hệ thực vật ở vùng CSVB Cổ Chiên 92 Lõi không gian địa lý của vùng nghiên cứu là CSBVB từ cửa Tiểu đến cửa Cổ Chiên [119] (Bảng 34) (Hình 25). Hình 25. Bản đồ vùng nghiên cứu từ cửa Tiểu đến cửa Cổ Chiên Bảng 34. Danh sách các tiểu vùng tại vùng nghiên cứu chính Tiểu vùng Kiểu địa hình, địa mạo, chất liệu đáy, hệ sinh thái chính vùng nghiên cứu 1 Vách ngầm. Đây là đời đáy biển có độ dốc lớn nằm phía ngoài làm thành vách ngầm từ nhiên ngăn biển Đông và VNC. Trầm tích: sét và cát mịn 2 Bãi bồi ngầm bên ngoài Cửa Đại và cửa Tiểu; Trầm tích: cát mịn, sét, bùn, là phần chuyển tiếp giữa bờ biển, cửa sông, bãi bồi ven bờ và vách ngầm. 3 Cửa sông Cửa Đại: Trầm tích: sét, cát mịn, bùn. Thực vật: dừa nước ven bờ 4 Bãi bồi phía ngoài Cửa Ba Lai đang thóai hòa và phía bờ hữu sông Hàm Luông, nước rất nông. Đáy: bùn, cát mịn, sét; ven bờ là rừng ngập mặn. 5 Cửa sông Hàm Luông; Đáy là sét, cát mịn, bùn; Ven bờ là dừa nước 6 Bãi bồi ngầm phía ngoài cửa Hàm Luông. Đáy là cát mịn, sét, bùn, là phần chuyển tiếp giữa bờ biển, cửa sông, bãi bồi ven bờ và vách ngầm. 7 Cửa sông Công Hầu và Bến Trại. Đáy là sét, cát mịn, bùn. Cây ven bờ là rừng ngập mặn. 8 Bãi triều bên tả cửa Bến Trại, nước nông. Đáy là sét, cát mịn và bùn; Cây vên bờ là rừng ngập mặn. 9 Bãi bồi ngầm phía ngoài cửa Bến Trại. Đáy là cát mịn, sét, bùn, là phần chuyển tiếp giữa bờ biển, cửa sông, bãi bồi ven bờ và vách ngầm 93  Kịch bản BĐKH, NBD đến vùng hạ lưu cửa sông ven biển từ cửa Tiểu đến cửa Cổ Chiên  Kết quả dự báo tác động của BĐKH lên chế độ ngập lụt ở vùng nghiên cứu: CSBVB từ cửa Tiểu đến cửa Cổ Chiên (vùng nghiên cứu) nằm trong vùng khí hậu nhiệt đới gió mùa cận xích đạo, với 2 mùa gió: GMĐB và GMTN và hai mùa thủy văn: mùa kiệt và mùa lũ tương phản, nên các quy luật diễn biến ngập lụt ở đây biến động theo mùa khí hậu. GMTN thổi từ vùng nghiên cứu ra biển, gây ra hiện tượng nước rút. GMĐB thổi vào vùng nghiên cứu, gây ra hiện tượng nước dâng. Đặc biệt, vào mùa GMĐB, hướng gió thịnh hành tại vùng nghiên cứu là hướng Đông, trực chỉ tác động lên bờ biển và các cửa sông ở vùng ĐBSCL (địa phương gọi là gió chướng). Bão lớn tại vùng nghiên cứu có tần suất xuất hiện bé. Tuy nhiên, gần đây tần suất đột ngột tăng, đã có các bão lớn ảnh hưởng đến vùng nghiên cứu, như bão Linda (cấp 12) năm 1997 và bão Durian (cấp 10) năm 2006. Mực nước dâng trong bão tại vùng nghiên cứu có thể đạt đến 1 m (phụ thuộc vào quỹ đạo, sức mạnh bão). Ảnh hưởng của sông Mê Công đối với ngập lụt tại vùng nghiên cứu có nhịp điệu và cường độ gần trùng với chế độ khí hậu mùa mưa và mùa khô trên lưu vực hạ lưu Sông Mê Công. Mùa lũ xuất hiện chậm hơn mùa mưa khoảng 45  50 ngày, bắt đầu từ tháng VII và kết thúc vào đầu tháng XI. Mùa kiệt kéo dài từ tháng I đến tháng V. Bình quân, hàng năm có đến 400  500 tỷ m3 nước ngọt từ sông Mê Công vào Việt Nam. Tuy nhiên, tổng lượng dòng chảy vào Việt Nam rất khác nhau giữa các năm nước nhiều và năm nước ít nước. Ví dụ, tổng lượng dòng chảy năm 2000 gấp hai lần năm 1998. Ảnh hưởng của thủy triều lên vùng nghiên cứu là rất lớn trong suốt năm. Độ lớn dao động mực nước triều đạt 2 m  4 m trong ngày. Những tài liệu thực đo và tính toán đều cho thấy, độ lớn thủy triều lớn nhất ở vùng sông Trần Đề và giảm dần về phía cửa Tiểu. Phân tích diễn thế mực nước thực đo trong 26 năm qua (1984 - 2010) cho thấy, mực nước trung bình hàng năm và biên độ dao động thủy triều tại vùng nghiên cứu đã và đang gia tăng đáng kể (có sự biến dạng nhất định), tác động BĐKH lên chế độ ngâp lụt đã lộ rõ tại vùng nghiên cứu. Trên thực tế đang diễn biến 94 gia tăng mức độ, tần suất và phạm vi ngập lụt vào các ngày triều cường tại các địa phương ở vùng hạ lưu ĐBSCL trong các năm gần đây. Chế độ ngập lụt tại các huyện ven biển tại vùng nghiên cứu hiện nay, chủ yếu xảy trong các tháng triều cường ở biển Đông (các tháng IX, X, XI) hàng năm. Đây cũng là các tháng mùa lũ tại miền duyên hải ĐBSCL. Vì vậy, ngập lụt do lũ hợp với triều cường là rất phổ biến. Ngoài ra, ngập do tác động đồng thời của triều cường và gió chướng cũng thường gặp vào mùa khô. Ngập lụt tổng hợp do lũ, triều cường và bão cấp 12 có xác suất rất thấp (khoảng 1 trăm năm gặp 1 lần, theo tài liệu lịch sử thì vào năm 1952 đã có một đợt ngập lụt như vậy tại vùng nghiên cứu). Phân tích diễn thế mực nước thực đo trong 26 năm qua cho thấy, mực nước trung bình hàng năm và biên độ dao động thủy tiều tại vùng nghiên cứu đã và đang tăng khá đáng kể và có sự biến dạng nhất định. Tốc độ gia tăng mức nước trung bình năm là khoảng 35 mm/năm và biên độ triều gia tăng với tốc độ 4  10 mm/năm. Hệ quả là mực nước đỉnh triều tăng thêm gần 1cm/năm, nhưng mực nước và chân triều tăng lên 0,2 cm/năm. Đây là sự thay đổi do tác động đồng thời của phát triển hạ tầng ở ĐBSCL và của BĐKH. Tác động của sông Mê Công đối với ngập lụt tại vùng nghiên cứu yếu hơn ảnh hưởng của thủy triều, nước dâng do gió chướng và bão nhiệt đới. Chế độ ngập lụt tại vùng nghiên cứu phụ thuộc chế độ triều - bán nhật triều cường độ rất mạnh ở biển Đông Nam Bộ. Thủy triều tác động rất mạnh lên chế độ ngập lụt ở đây. Độ lớn dao động mực nước triều đạt 2 m3,8 m trong ngày, cùng bậc với độ sâu cột nước tại vùng nghiên cứu. Chế độ ngập lụt ở đây được đặc trưng bởi 5 kiểu dao động chính với chu kì ½ ngày, 1 ngày, ½tháng, 6 tháng và 12 tháng. Đối với vùng nghiên cứu, hiện nay độ sâu ngập lụt không lớn (phần lớn <0,5 m) và thời khoảng mỗi lần bị ngập lụt nhỏ (<4 giờ). Đối với các hệ sinh thái ở đây, quan trọng nhất tổng số ngày ngập lụt trong 1 năm. Hiện nay chỉ có khoảng 3% diện tích vùng nghiên cứu là đất bán ngập (>120 ngày/năm). Vùng nghiên cứu đặc biệt nhạy cảm với ngập do nước dâng do bão đổ bộ vào vùng ĐBSCL. Có thể nói, lũ tại vùng nghiên cứu là lũ biển ven bờ. 95 Nếu không có giải pháp ứng phó, độ sâu ngập lụt tại VNC do tác động của BĐKH sẽ gia tăng trong thời gian tới, đặc biệt do sự phát triển hạ tầng ở ĐBSCL và tại vùng nghiên cứu (đắp bờ bao cục bộ, san đất để đô thị hóa, xây dựng đường giao thông, v.v., làm giảm khả năng điều tiết mực nước đỉnh triều). Mức độ gia tăng độ sâu ngập cực đại tại vùng nghiên cứu sẽ lớn hơn trị số NBD theo kịch bản của Bộ Tài nguyên và Môi trường công bố năm 2009 và bản cập nhật năm 2011 từ 10 cmđến 15 cm, trong đó NBD so với năm 1995[119], cụ thể trình bày ở (Bảng 35). Bảng 35. Kịch bản trị số nước biển dâng ở vùng nghiên cứu Mốc thời gian 2020 (kịch bản B2) 2050 (kịch bản B2) 2100 (kịch bản B2) 2100 (kịch bản A1F1) Trị số NBD (cm) theo BTNMT (2011) 8 29 70 100 Trị số mức tăng độ sâu ngập lụt cực đại (cm) tại VNC (theo kết quả tính toán và số liệu thực đo) 18 40 83 115 Độ sâu ngập rất lớn khi có triều cường kết hợp với nước dâng do bão. Tuy nhiên, không phải cơn bão nào cũng gây ra nước dâng tại vùng nghiên cứu. Trong tương lai, sự kết hợp này còn nguy hiểm hơn rất nhiều. Tốc độ gia tăng phạm vi bị ngập và tổng thời gian ngập nước do tác động của BĐKH gia tăng nhanh hơn mức gia tăng độ sâu ngập. Nếu không có giải pháp chống ngập, vào năm 2050, sẽ có tới 70% lãnh thổ các huyện duyên hải sẽ bị ngập với tổng thời gian ngập nước lên đến 30 ngày/ năm. Như vậy, tác động của BĐKH đối với các yếu tố ngập lụt là rất tiêu cực ở tại vùng nghiên cứu. Cần có giải pháp là hệ thống đê bao và các công trình phụ trợ khác để chống ngập. Mặc dù, sự gia tăng ngập nước (nước mặn và nước lợ) cũng có thể dẫn đến một số cơ hội cho vùng nghiên cứu như: (i) Tăng khả năng cấp nước lợ và nước ngọt cho nghề nuôi trồng thủy sản; (ii) Mang bùn cát lên các vùng thấp, giúp tăng tốc độ bồi lấp, nâng cao trình mặt đất lên (Hình 26, Hình 27, Hình 28). 96 Bản đồ phân bố độ ngập lụt cực đại vào năm 2020 (lũ+triều cường) Bản đồ phân bố độ ngập lụt cực đại vào năm 2020 (lũ+triều cường), có GPTU Bản đồ phân bố độ ngập lụt cực đại vào năm 2020 (lũ+triều cường+bão cấp 12) Bản đồ phân bố độ ngập lụt cực đại vào năm 2020 (lũ+triều cường+bão cấp 12), có GPTU Bản đồ phân bố tổng số ngày ngập nước trong 1 năm (năm 2020) Bản đồ phân bố tổng số ngày ngập nước trong 1 năm (năm 2020), có GPTU Hình 26. Kịch bản ngập lụt và tổng thời gian ngập tại vùng nghiên cứu vào năm 2020 (B1) trong trường hợp có và không có giải pháp thích ứng 97 Bản đồ phân bố độ ngập lụt cực đại vào năm 2050 (lũ+triều cường) Bản đồ phân bố độ ngập lụt cực đại vào năm 2050 (lũ+triều cường), có GPTU Bản đồ phân bố độ ngập lụt cực đại vào năm 2050 (lũ+triều cường+bão cấp 12) Bản đồ phân bố độ ngập lụt cực đại vào năm 2050 (lũ+triều cường+bão cấp 12), có GPTU Bản đồ phân bố tổng số ngày ngập nước trong 1 năm (năm 2050) Bản đồ phân bố tổng số ngày ngập nước trong 1 năm (năm 2050), có GPTU Hình 27. Kịch bản ngập lụt và tổng thời gian ngập tại vùng nghiên cứu vào năm 2050 (B1) trong trường hợp có và không có giải pháp thích ứng 98 Bản đồ phân bố độ ngập lụt cực đại vào năm 2100 (lũ+triều cường+bão cấp 12) Bản đồ phân bố độ ngập lụt cực đại vào năm 2100 (lũ+triều cường+bão cấp 12), có GPTU Bản đồ phân bố độ ngập lụt cực đại vào năm 2100 (lũ+triều cường) kịch bản A1F1 Bản đồ phân bố độ ngập lụt cực đại vào năm 2100 (lũ+triều cường) kịch bản A1F1, có GPTU Bản đồ phân bố tổng số ngày ngập nước trong 1 năm (năm 2100), kịch bản phát thải A1F1 Bản đồ phân bố tổng số ngày ngập nước trong 1 năm (năm 2100), kịch bản phát thải A1F1, có GPTU Hình 28. Kịch bản ngập lụt và tổng thời gian ngập tại vùng nghiên cứu vào năm 2100 (kịch bản phát thải A1F1) trong trường hợp có và không có GPTU 99  Diễn biến xâm nhập mặn ở vùng nghiên cứu: Hệ thống thủy vực (sông,kênh, rạch, v.v.) và đất các huyện duyên hải thuộc vùng hạ lưu cửa sông ven biển từ cửa Tiểu đến cửa Cổ Chiên (vùng nghiên cứu),nói chung bị nhiễm mặn gần như quanh năm, đặc biệt rất khốc liệt vào mùa kiệt. Đây là một vấn đề phức tạp vì chế độ xâm nhập mặn (XNM) phụ thuộc vào rất nhiều yếu tố (dao động triều; trạng thái thời tiết: mưa, nắng, bốc hơi, gió, v.v.; dòng chảy nước ngọt từ thượng nguồn đổ vào vùng nghiên cứu; mức độ sử dụng nước ngọt; hoạt động của các hệ thống công trình thủy lợi, đặc biệt là các công trình ngăn mặn, BĐKH và NBD) biến thiên liên tục theo thời gian và không gian. Diễn biến XNM rất khác nhau cho tháng trong năm. Trạng thái tổng quát về XNM thường gặp như sau: tháng IV là tháng có độ mặn cao nhất và phạm vi ảnh hưởng lớn nhất (thời điểm mặn cao nhất là triều dâng đạt đỉnh vào kỳ triều cường cuối tháng 4), tháng X có độ mặn thấp nhất và phạm vi ảnh hưởng nhỏ nhất (thời điểm mặn thấp nhất vào kỳ nước rút đạt chân triều vào kỳ triều kém cuối tháng X). Tuy nhiên, vào những năm ít nước (năm 1998, 2005, 20082010), diễn biến XNM tại vùng nghiên cứu rất khốc liệt: thời điểm mặn bắt đầu ảnh hưởn