Luận án Tiếp cận và sử dụng dịch vụ y tế của nhóm người nhập cư từ nông thôn vào thành phố (qua khảo sát tại thành phố Hà Nội)

nier, 2008:100). Cách tiếp cận phân tích mạng lưới xã hội được coi như một hướng tiếp cận trung gian nhằm xem xét lại và vượt qua những tranh luận kinh điển giữa toàn thể phương pháp luận (cấu trúc xã hội quyết định) và chủ nghĩa cá nhân phương pháp luận (động lực cá nhân quyết định). Điều này nhằm phủ định tính quyết định của cấu trúc, phủ nhận động lực của các cá nhân là động cơ chiến lược; mà khẳng định là các mối quan hệ ràng buộc trong quan hệ ở những tình huống xã hội cụ thể mà người ta có thể cảm nhận, tin và làm. Cách tiếp cận này độc đáo ở chỗ: “Nó xác định, thông qua kinh nghiệm, một nhóm các cá nhân thông qua quan sát mạng lưới xã hội trong đó các cá nhân có quan hệ chồng chéo nhau. Sau đó xuất phát từ phân tích mối quan hệ xác định các nhóm, xuất phát từ việc phân tích thông tin, sự biến đổi của các nhóm, chúng ta có thể xác định một không gian xã hội cụ thể làm cơ sở cho việc phân tích các hiện tượng xã hội và giải thịch hoạt động thực tiễn của các nhân tố. Quan sát mạng lưới lúc này trở thành một phương tiện để đề cập đến những vấn đề rộng hơn có quan hệ với cấu trúc không gian xã hội và cách mà các cá thể vận động phát triển 58 trong không gian đó và làm cho không gian đó vận động và phát triển” (Pannier, 2008:102). Mối quan hệ giữa các cá nhân hay các nhóm cá nhân có tương tác mạnh hay không, có mối quan hệ mạnh hay yếu dựa trên các chỉ số mà thông qua kinh nghiệm có thể đo được mà Pannier (2008) nhấn mạnh như số lượng các mối quan hệ, thời gian để duy trì các mối quan hệ, tần suất quan hệ, độ bền và mức độ gắn kết của các mối quan hệ, động lực, độ tin cậy hay mức độ kiểm soát các mối quan hệ. Với cách tiếp cận trung gian để xác định thực tiễn xã hội như vậy, có một khoảng cách giữa toàn thể phương pháp luận và cá nhân phương pháp luận. Degenne và Forse (2004:8) cho rằng: “Hình thức của mạng lưới có tác động đến các hiện tượng được phân tích, đó là kết quả của các tương tác đang diễn ra trong mạng lưới” (dẫn theo Pannier, 2008:103). Theo Pannier (2008), MLXH vừa tác động lên các hình thái xã hội, vừa chịu ảnh hưởng bởi các hình thái xã hội đó. Theo cách tiếp cận này, cấu trúc không còn là một mô hình tầng lớp của một hệ thống văn hóa, mà các quan hệ của cấu trúc chồng chéo lên nhau và tác động lẫn nhau; vị trí của mỗi người trong một mạng lưới trở thành một cấu trúc. Do đó, cấu trúc không mang tính cố định và cũng không vượt qua cá nhân, mà phát triển và mở rộng giữa các cá nhân. Mạng lưới xã hội (MLXH) là một tập hợp liên kết giữa các cá nhân hay các nhóm dân cư. Đặc điểm và tính chất của cấu trúc mạng lưới xã hội được các tác giả nghiên cứu từ nhiều hướng khác nhau, đó là cấu trúc của các mối liên hệ xã hội, tương tác xã hội và quan hệ xã hội giữa các cá nhân, giữa cá nhân và tập thể. Trên bình diện xã hội học, khái niệm mạng lưới xã hội dựa trên cơ sở lý thuyết hệ thống và tương tác xã hội (Vũ Quang Hà, 2001). Một khía cạnh của phân tích mạng lưới là tìm hiểu liên hệ giữa các cá nhân chưa có sự liên kết chặt chẽ để có thế gọi là nhóm. Nhà xã hội học người Mỹ Mark 59 Granovetter gọi đó là liên hệ yếu để phân biệt với các mối liên hệ vững. Nếu liên hệ vững là khái niệm dùng để chỉ sự kết nối của cá nhân với những người thân và bạn bè của họ thì liên hệ yếu là chỉ sự kết nối với những người quen biết ở mức bình thường. Cá nhân nếu thiếu các liên hệ yếu đôi khi sẽ có cảm giác biệt lập trong một nhóm dân cư hay rộng hơn là trong một xã hội. Các tác giả của lý thuyết MLXH đặt ra nhiệm vụ nghiên cứu cấu trúc bên trong của xã hội. Đó là cấu trúc của các mối liên hệ xã hội, tương tác xã hội và quan hệ xã hội giữa các cá nhân, giữa cá nhân và tập thể. Các lý thuyết cấu trúc xã hội đưa ra lời giải thích về tác động của các đặc điểm của cấu trúc MLXH đối với hành vi của cá nhân, các thành viên tham gia cấu trúc xã hội đó. Hàng loạt những khái niệm, những mô hình đã được đưa ra để nghiên cứu MLXH. Trong số đó quan trọng nhất cần kể tới những đặc điểm định lượng như tần suất tiếp xúc, cường độ giao tiếp và các đặc điểm định tính như chiều, hướng, vị trí, kiểu, dạng của mối liên hệ, cấp độ, đơn vị phân tích. Từ hướng tiếp cận vi mô, các nghiên cứu MLXH chủ yếu thực hiện trong nhóm nhỏ bằng phương pháp trắc nghiệm tâm lý xã hội, ví dụ nghiên cứu của Jacob Moreno. Các công trình này đã thúc đẩy hướng nghiên cứu xã hội học về các kiểu MLXH và vai trò của chúng đối với sự thống nhất xã hội. Những nghiên cứu về các quá trình nhóm đã phát hiện ra loại cấu trúc chính thức dựa vào quan hệ chính thức và cấu trúc phi chính thức dựa vào mối tương tác cá nhân. Các nhà tâm lý học chủ yếu nghiên cứu nhu cầu, động cơ của MLXH; các nhà xã hội học tập trung nghiên cứu hình thức, khuôn mẫu, kiểu, loại, quy mô và các đặc điểm định lượng của cấu trúc MLXH. Trên cấp độ vĩ mô, nghiên cứu về mật độ và cường độ của MLXH cho biết những đặc điểm của MLXH có tác dụng khác nhau đối với giao tiếp và sự hội nhập xã hội (Nguyễn Vũ Quỳnh Anh, 2014). 60 Ý nghĩa của lý thuyết MLXH đó là, bằng sự hiểu biết về mối quan hệ giữa một cá nhân đối với người khác, chúng ta có thể đánh giá được VXH của cá nhân đó bởi vì VXH liên quan đến vị trí mạng lưới của khách thể và bao gồm khả năng đạt được các nguồn lực có trong các thành viên của mạng xã hội đó. Nói cách khác, mạng lưới các quan hệ là sản phẩm của các chiến lược đầu tư, của cá nhân hoặc tập thể, có ý thức hay không có ý thức nhằm thiết lập hoặc tái tạo các quan hệ xã hội được sử dụng trực tiếp trong giai đoạn ngắn hạn hoặc lâu dài. Nhìn chung, lý thuyết sự lựa chọn hợp lý giúp chúng ta hiểu được động cơ hành động của các cá nhân trong việc đưa ra quyết định lựa chọn của mình. Khái niệm vốn xã hội, chúng ta thường nhắc đến các chiều cạnh sau: niềm tin (confiance), mạng lưới (réseau) và tính có đi có lại (réciprocité). Trong khi lý thuyết MLXH giúp chúng ta làm sáng tỏ không gian xã hội, liên kết xã hội và vốn xã hội. 61 CHƯƠNG 3 ĐẶC ĐIỂM NHÂN KHẨU XÃ HỘI VÀ TÌNH HÌNH SỨC KHỎE CỦA NGƯỜI NHẬP CƯ 3.1. Đặc điểm nhân khẩu - xã hội của người nhập cư tại Hà Nội Đặc điểm nhân khẩu - xã hội như giới tính, tuổi, trình độ học vấn, dân tộc và tình trạng hôn nhân là những biến số độc lập quan trọng để phân tích quá trình tiếp cận và sử dụng DVYT của những người nhập cư đô thị. Thực tế, quá trình tiếp cận và sử dụng DVYT của những người nhập cư từ nông thôn vào thành phố một mặt chịu tác động từ các yếu tố bên ngoài đồng thời phụ thuộc vào những đặc điểm nhân khẩu – xã hội của chính bản thân họ. 3.1.1. Giới tính. Tỷ lệ nam giới và nữ giới trong mẫu khảo sát có lệch nhau theo chiều hướng tỷ lệ nữ cao hơn nam giới khoảng 5%: 47,8% người trả lời là nam và 52,2 0% người trả lời là nữ giới. Các nghiên cứu khác cũng đã chỉ ra xu hướng di cư nữ giới đến các độ thị tăng dần trong thời gian gần đây (Tổng cục Thống kê, 2010). Hình 3.1. Phân bố theo giới tính Đơn vị: % Nguồn: Phân tích số liệu HRS 2015/2016 47.800% 52.200% Nam Nữ 62 3.1.2. Nhóm tuổi Chúng tôi chia những người nhập cư làm 3 nhóm tuổi dựa trên các đặc trưng cơ bản của nhóm dân số (hình 3.2): - Nhóm trẻ em: dưới 18 tuổi - Nhóm những người trong độ tuổi lao động: từ 18 - 60 tuổi - Nhóm những người cao tuổi: trên 60 tuổi Hình 3.2. Phân bố theo nhóm tuổi Đơn vị % Nguồn: Phân tích số liệu HRS 2015/2016 Như vậy phần lớn người nhập cư tại Hà Nội nằm trong độ tuổi lao động với 76,8%. Nhóm dưới 18 tuổi chiếm 22,2% thường là những em bé đi cùng gia đình, sống cùng bố mẹ trong các gia đình nhập cư hoặc là các em bé sinh ra trong quá trình bố mẹ sinh sống tại đô thị. Nhóm những người trên 60 tuổi chiếm tỷ lệ rất nhỏ: 1%, có thể họ là những người đang tham gia lao động, có thể họ là ông/bà đi cùng gia đình để trông con cháu. Với tỷ lệ nhỏ chỉ chiếm 1% trên tổng số người nhập cư sẽ không có nhiều giá trị khi phân tích quá trình tiếp cận và sử dụng DVYT tại đô thị đối với nhóm người này. Do vậy, các phân tích trong luận án chủ yếu tập trung vào nhóm những người đang trong độ tuổi lao động (76,8%). 22.2 % 76.8 % 1 % Dưới 18 tuổi Từ 18 - 60 tuổi Trên 60 tuổi 63 3.1.3. Trình độ học vấn Những người nhập cư tốt nghiệp THPT chiếm tỷ lệ cao nhất với 47,3%. Nhóm có trình độ đại học cao thứ 2 với 11,6% và tương đương với nhóm không có bằng cấp: 11,2%. Nhóm có trình độ cao đẳng và trung học cơ sở cũng gần tương đương nhau: 9,7% và 10,3%). Trình độ của các nhóm còn lại có tỷ lệ thấp hơn: sơ/trung cấp nghề/trung học chuyên nghiệp 6,7%, tiểu học 2,7% và trình độ sau đại học là 0,5% ( hình 3.3). Hình 3.3. Trình độ học vấn Đơn vị % Nguồn: Phân tích số liệu HRS 2015/2016 Nhìn chung trình độ học vấn của người nhập cư chiếm tỷ lệ cao ở nhóm tốt nghiệp THPT, đa dang ở các mức trình độ khác nhau. Nhóm có trình độ từ cao đẳng trở lên đến sau đại học chiếm 21,8%. 11.2 2.7 10.3 47.3 6.7 9.7 11.6 0.5 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 Trình độ học vấn Không có bằng cấp Tiểu học Trung học cơ sở Trung học phổ thông Sơ, trung cấp nghề/THCN Cao đẳng Đại học Sau đại học 64 3.1.4. Tình trạng hôn nhân Tỷ lệ người nhập cư độc thân chiếm 65 % trên tổng số người nhập cư, tỷ lệ này vượt lên cao gấp đôi tỷ lệ kết hôn với 33,7%. Ly thân/Ly hôn và góa chiếm tỷ lệ rất nhỏ, chỉ 0,4% ly thân và 0,8% là những người có chồng hoặc vợ đã mất. Hình 3.4. Tình trạng hôn nhân Đơn vị % Nguồn: Phân tích số liệu HRS 2015/2016 3.1.5. Thành phần dân tộc Dân tộc Kinh chiếm tỷ lệ chủ yếu 95,%, các dân tộc khác như Thái, Tày, Hoa, chỉ 4,5%. Người nhập cư từ nông thôn vào thành phố Hà Nội chủ yếu từ các tỉnh đồng bằng, tỷ lệ đến từ các tỉnh miền núi rất thấp. Một trong những hạn chế của người dân tộc thiểu số là rào cản về ngôn ngữ, trình độ học vấn, tay nghề cũng như các kỹ năng mềm khác. Có thể đó là nguyên nhân làm hạn chế quá trình di chuyển đời sống của các dân tộc. 65 33.7 0.4 0.8 0 10 20 30 40 50 60 70 Tình trạng hôn nhân Độc thân Kết hôn Ly thân/Ly hôn Góa 65 Hình 3.5. Thành phần dân tộc Đơn vị % Nguồn: Phân tích số liệu HRS 2015/2016 3.1.6. Tình trạng việc làm và nghề nghiệp Người nhập cư làm việc ở nhiều nhóm nghề nghiệp khác nhau, tỷ lệ cao nhất là những người làm trong nhóm ngành dịch vụ/bán hàng với 29,5%. Các nghề nghiệp cụ thể như: nhân viên dịch vụ cá nhân, nhân viên bán hàng, nhân viên chăm sóc cá nhân, nhân viên dịch vụ bảo vệ. Tiếp theo là nhóm lao động giản đơn 21,5%; nhóm chuyên môn bậc trung và lao động thủ công gần tương đương nhau với: 14,3% và 13%. Tiếp theo là nhóm thợ lắp rắp - vận hành máy móc chiếm 11%. Số còn lại là nhân viên văn phòng: 6,5% và nhóm làm việc trong lĩnh vực chuyên môn bậc cao: 4,2 % (Hình 3.6). Hình 3.6. Phân bố các nhóm nghề nghiệp Đơn vị % 95 4.5 Dân tộc Kinh Các dân tộc khác 66 Nguồn: Phân tích số liệu HRS 2015/2016 Thu nhập trung bình của người nhập cư tại thời điểm khảo sát năm 2015 là 3.753.000 đồng/tháng (Phân tích số liệu HRS 2015/2016). 3.1.7. Thời gian nhập cư đến Hà Nội Nghiên cứu này chỉ phân tích đối với những người nhập cư đến Hà Nội 5 năm trước tính từ thời điểm khảo sát, là từ năm 2010. Chỉ tính riêng trong 5 năm từ 2010 – 2015 tổng số người nhập cư đến Hà Nội chiếm 56,2% trên tổng số người nhập cư đến Hà Nội trong mẫu khảo sát. Họ đến từ 39 tỉnh/thành khác nhau trên cả nước, chủ yếu là các tỉnh Miền Bắc. Tỷ lệ người nhập cư tại Hà Nội nhiều nhất là đến từ Thanh Hóa: 13,3%, Nam Định 12,5%, Thái Bình 7,3%, Phú Thọ 6,9%, Hưng Yên 6,5% và Hải Dương 5%. Ngoài ra có một tỷ lệ nhỏ hơn hoặc rất nhỏ những người đến từ khu vực Tây Nguyên như Gia Lai, Lâm Đồng, các tỉnh miền Trung như Bình Định, Quảng Ngãi. Cũng có những người đến từ các tỉnh miền nam xa hơn, cách Hà Nội 2000 km như thành phố Hồ Chí Minh hay Đồng Nai. 3.1.8. Các đặc trưng về hộ gia đình Những người không có đăng ký hộ khẩu thường trú có những đặc điểm nhân khẩu học điển hình của người di cư: Quy mô hộ gia đình của những người nhập cư tại Hà Nội nhỏ hơn qui mô hộ gia đình của những người thường trú. Quy mô hộ gia đình của những người nhập cư là 2,7, thấp hơn nhiều so với qui mô hộ 4.2 14.3 6.5 29.5 13 11 21.5 0 5 10 15 20 25 30 35 Phân bố các nhóm nghề nghiệp Chuyên môn bậc cao Chuyên môn bậc trung Văn phòng Dịch vụ/Bán hàng Lao động thủ công Thợ lắp ráp và vận hành máy móc 67 gia đình của những người thường trú là 4,1. 18% hộ gia đình người nhập cư có 1 người, trong khi đó chỉ 3% hộ gia đình của người thường trú có một người. Tỷ lệ hộ gia đình có trẻ em ở các gia đình thường trú là 60%, tỷ lệ này ở các gia đình nhập cư nhỏ hơn chỉ 33%. Tuổi trung bình của các chủ hộ gia đình nhập cư là 34 tuổi, trẻ hơn rất nhiều so với tuổi trung bình của các gia đình thường trú là 47 tuổi. Tỷ lệ kết hôn ở chủ hộ các gia đình thường trú là 91% trong khi đó tỷ lệ này ở chủ hộ các gia đình nhập cư là 75%. Bảng 3.1. Đặc trưng hộ gia đình Đơn vị % Chủ hộ đã kết hôn (%) 75 91 Nguồn: Phân tích số liệu HRS 2015/2016 3.2. Tình hình sức khỏe người nhập cư tại Hà Nội Các tiếp cận nghiên cứu đều dựa trên cơ sở coi sức khỏe là trạng thái thoải mái toàn diện về cả thể chất, tinh thần, và xã hội. Trong những năm gần đây một số nghiên cứu chỉ ra rằng người di cư thường có sức khỏe tốt hơn người không di cư, hoặc là được cải thiện hơn so với trước khi di chuyển. Chuyên đề Các đặc trưng hộ gia đình Người nhập cư Người thường trú Qui mô hộ gia đình (trung bình) 2.7 4.1 Thành phần hộ gia đình Chỉ có 1 người lớn (%) 18 3 Có 2 người lớn trở lên và có trẻ em (trung bình) 33 60 Trẻ em 13 22 Đặc điểm nhân khẩu của chủ hộ Tuổi chủ hộ (trung bình) 34 47 Chủ hộ là nam (%) 62 61 68 nghiên cứu “Di dân và sức khỏe” của Tổng cục thống kê & UNFPA (2006: 99) khẳng định “sức khỏe của những người di cư thậm chí còn tốt hơn những người không di cư”, kết quả cụ thể: 93,8% người di cư đã trả lời sức khỏe của họ tại điểm đến là từ “trung bình” trở lên, trong đó có 36,9% cho rằng họ “khỏe” và “rất khỏe”. Một nghiên cứu khác gần đây cũng đưa ra kết quả 98% những di cư tự trả lời sức khỏe của mình ở mức “tốt” hoặc “rất tốt”. (Lê Bạch Dương và Nguyễn Thanh Liêm, 2011). Kết quả nghiên cứu của Viện nghiên cứu Dân số và phát triển thuộc Đại học Kinh tế Quốc dân cũng cho thấy tình trạng sức khỏe của thanh niên di cư đến Hà Nội làm việc ở khu vực phi chính thức theo đánh giá chủ quan của họ là tương đối tốt, trong đó nhóm tuổi từ 15 – 19 có nhiều thanh niên cho biết sức khỏe của họ được cải thiện hơn sau khi di chuyển (Lưu Bích Ngọc và Nguyễn Thị Thiềng, 2010). Năm 1998, Viện Xã hội học trong một nghiên cứu về sức khỏe và di cư cũng cho thấy sức khỏe của những người di cư không kém hơn so với trước khi di chuyển, thậm chí là còn tốt hơn. Khi xem xét theo địa bàn khảo sát, nghiên cứu này còn cho thấy tỷ lệ những người nhập cư đến Thủ Dầu 1 và Buôn Ma Thuột có sức khỏe được cải thiện hơn nhiều so với Hà Nam, Thái Bình và Đà Nẵng (Viện Xã hội học, 1998: 29). Nhóm nghiên cứu cho rằng rất có thể khí hậu có vai trò đáng kể trong việc cải thiện sức khỏe của những người nhập cư. Trong mẫu nghiên cứu xuất hiện nhiều người là bộ đội phục viên, đây cũng là một lý giải đối với việc sức khỏe của họ tốt hơn. Tuy nhiên, các kết quả trên mới chỉ tìm hiểu sức khỏe của những người nhập cư dựa trên những cảm nhận của họ về sức khỏe sau khi di cư mà chưa thực sự đi sâu để tìm hiểu liệu họ có gặp các vấn đề về sức khỏe, ví dụ như có mắc bệnh trong thời gian vừa qua, thường mắc các bệnh gì hay sức khỏe của họ chịu tác động từ những vấn đề xã hội gì. Theo quan điểm của các chuyên gia y tế, kết quả của một cuộc khám bệnh tổng quát định kì mới là cơ sở khoa học để biết được sức khoẻ của một người ở thời điểm đó. Từ đó mới có cơ sở 69 để đánh giá về sức khỏe của những người di cư – Đây là điều hầu hết các nghiên cứu không tiếp cận được do nhiều nguyên nhân (thói quen kiểm tra sức khoẻ định kì, chi phi cao, thời gian làm khám/xét nghiệm lâu). Lý giải cho những kết quả này các nghiên cứu cũng cho thấy những người di cư là những người nằm trong độ tuổi trẻ và được chọn lọc từ bộ phận có sức khỏe tốt trong dân số (Tổng cục Thống kê, 2006; Lê Bạch Dương và Nguyễn Thanh Liêm, 2011). Di cư cũng là một trong những chiến lược sinh kế của gia đình, để giảm thiểu các rủi ro thì những thành viên có sức khỏe tốt hơn được ưu tiên đến thành phố tìm kiếm việc làm. Các gia đình thường có xu hướng cho những người trẻ, có sức khỏe tốt di cư hơn là lựa chọn những người lớn tuổi, có sức khỏe kém để di cư. Những người có sức khỏe tốt sẽ chịu đựng được những khó khăn vất vả tại nơi họ đến khi chưa được làm quen với các dịch vụ xã hội. Hơn nữa những người có sức khỏe tốt sẽ ít ốm đau bệnh tật, có đủ sức lao động để gây dựng cuộc sống. Khi nhập cư ở đô thị, họ sẽ là những “đầu tàu” đặt nền móng để sau này kéo theo những người thân khác ra thành phố. Bởi vậy sức khỏe là yếu tố đầu tiên được tính đến. Hiện tượng này các nhà khoa học gọi là “hiệu ứng người di cư khỏe mạnh” (Lê Bạch Dương và Khuất Thu Hồng, 2008). Cũng có những quan điểm khác nói rằng sức khỏe của những người di cư gặp nhiều hạn chế hơn so với người thường trú. Mỗi quan điểm đều có những bằng chứng riêng. Tuy nhiên, mỗi nghiên cứu lại thường có những cách đặt vấn đề và thu thập thông tin khác nhau, địa bàn khảo sát và những vấn đề đặt ra trong các nghiên cứu phù hợp với bối cảnh thời điểm đó. Sức khỏe của người di cư chịu nhiều tác động từ điều kiện làm việc, điều kiện sống và tình trạng di chuyển của họ. Nghiên cứu di cư Nông thôn - Đô thị ở Thành phố Hồ Chí Minh năm 2004 của VanLandingham đã phát hiện ra rằng người di cư từ nông thôn ra thành thị phải chịu những tác động tiêu cực đến hầu hết mọi khía cạnh sức khoẻ của họ so với người không di cư. Họ gặp nhiều khó khăn trong việc tiếp 70 cận với các dịch vụ công, bao gồm cả dịch vụ y tế công. Nghiên cứu chỉ ra rằng người mới nhập cư đều gặp bất lợi hơn so với người bản địa trên 6 lĩnh vực liên quan đến sức khoẻ bao gồm: sinh lý, tâm lý, tình cảm, chức năng vận động, kiến thức và quan niệm về sức khoẻ nói chung (dẫn theo Tổng cục Thống kê, 2006: 4). Vấn đề chi tiêu hạn hẹp có những tác động mạnh đến tình trạng sức khỏe của họ. Mặc dù điều kiện sống nhìn chung ở đô thị tốt hơn nông thôn nhưng thường những người di cư lại sống trong những khu vực có điều kiện sinh hoạt kém; thu nhập thấp nên dẫn đến việc chi tiêu cho CSSK cũng gặp nhiều hạn chế (Nguyễn Thanh Liêm, 2008: 121). Di cư mang lại nhiều lợi ích về kinh tế - xã hội (Nguyễn Hữu Minh, 2008) nhưng các bất lợi về sức khoẻ thì chính bản thân người di cư phải gánh chịu. Với những lao động này khi chưa di cư đời sống của họ cũng không mấy khá giả do đó, việc đầu tư chăm sóc sức khoẻ còn nhiều hạn chế. Mặt khác, chăm sóc y tế tại khu vực nông thôn lại được đánh giá là chưa tốt như ở những thành phố lớn. Vì vậy có thể nói những người di cư chưa được chăm sóc y tế tốt ở cả nơi đi và cả điểm đến. Các nghiên cứu trên đây cho thấy sức khỏe của người di cư phụ thuộc vào nhiều yếu tố khác nhau như điều kiện nhà ở, điều kiện làm việc, tình trạng hộ khẩu tại thành phố hoặc chiến lược di cư của chính bản thân họ. Một gợi mở rút ra là sức khỏe của người nhập cư vào thành phố từ nông thôn cần được xem xét ở nhiều chiều cạnh và cấp độ khác nhau. Di cư và sức khỏe có mối liên hệ chặt chẽ với nhau (UNFPA, 2007: 1). Cho dù sức khỏe của họ có tốt hơn trước thời điểm nhập cư được đánh giá theo cảm nhận của họ thì cũng có những kết quả nghiên cứu khác đã chỉ ra rằng người di cư gặp phải nhiều vấn đề về sức khỏe và những nguy cơ mắc phải các bệnh truyền nhiễm hơn những người dân không di cư. Chẳng hạn nghiên cứu di dân từ nông thôn ra thành thị tại Bangladesh năm 2005 đã chỉ ra rằng trẻ em dưới 5 tuổi di cư từ nông thôn ra thành thị có mức chết cao gấp 1,6 lần so với 71 trẻ sinh ra và lớn lên ở thành thị (Mazharul, 2005). Một nghiên cứu nhân học tại Ấn Độ cho thấy 35% nam giới di cư, đã kết hôn có quan hệ tình dục ngoài hôn nhân, và 40% nam di cư chưa kết hôn có quan hệ tình dục trước hôn nhân. Đây là một trong những nguyên nhân dẫn tới tỷ lệ lây nhiễm HIV tăng lên nhanh chóng tại vùng phía bắc Karnataka của Ấn Độ, nơi có số lượng lớn nam giới di cư theo mùa vụ (Halli, 2007). Lindstrom và cộng sự (2006) tiến hành một nghiên cứu khác tại Guatemala năm 1999 về di dân trong nước và tình hình sử dụng các biện pháp tránh thai (BPTT) cho thấy tình hình sử dụng các biện pháp tránh thai của dân di cư từ nông thôn ra thành thị thấp hơn của người không di cư thành thị (dẫn theo UNFPA, 2007). Trong những năm gần đây, người di cư vào thành phố Hà Nội tự đánh giá mình khỏe với tỷ lệ cao hơn rất nhiều so với người sở tại (không di cư) 32, 9% và 14,1%, chênh nhau gần 20% (hình 3.7). Thêm một lần nữa khẳng định: người di cư được chọn lọc về mặt sức khỏe ngay từ khi bắt đầu di cư. 72 Hình 3.7. Người di cư và không di cư khu vực Hà Nội tự đánh giá tình trạng sức khỏe Đơn vị % Nguồn: Tổng cục Thống kê và Quỹ Dân số Liên hiệp quốc, 2015. So sánh sức khỏe của mình với những người cùng tuổi là một tiêu chí đánh giá khá tốt về tình trạng sức khỏe vì tình trạng này giúp giảm sự tác động do khác biệt độ tuổi giữa hai nhóm. Hình 3.8 cho thấy tỷ lệ người di cư đến Hà nội đánh giá sức khỏe của họ yếu hơn hoặc yếu hơn nhiều so với những người cùng tuổi cao hơn nhiều so với người không di cư ở cả nhóm nam và nữ. Có 25,5 % nữ di cư tự cảm thấy sức khỏe của mình yếu hơn hoặc yếu hơn nhiều so với sức khỏe của người cùng tuổi. Tỷ lệ này cao hơn ở nhóm nam di cư 5,3%. Khi tỷ lệ tự nhận mình yếu hơn lại cao hơn nhóm nam như vậy có nghĩa nhóm nữ cũng đã tự cho rằng sức khỏe của mình yếu hơn nhóm nam. 4 32.9 59.1 3.6 0.41.6 14.1 67.3 15.7 1.3 0 10 20 30 40 50 60 70 80 Rất khỏe Khỏe Bình thường Yếu Rất yếu Di cư Không di cư 73 Hình 3.8. Tỷ lệ % người di cư và không di cử ở Hà Nội nhận thấy sức khỏe yếu hơn hoặc yếu hơn nhiều so với người cùng tuổi Đơn vị % Nguồn: Tổng cục Thống kê và Quỹ Dân số Liên hiệp quốc, 2015. Tại hai thành phố lớn nhất cả nước là Hà Nội và thành phố Hồ Chí Minh có sự khác nhau đáng kể trong việc so sánh sức khỏe hiện thời và trước lần di chuyển gần nhất. Trong khi tại Hà Nội, hầu hết người di cư cho rằng sức khỏe của mình vẫn như vậy (78,8), chỉ có 13,2% số người được hỏi cho rằng sức khỏe của mình tốt hơn và có 8,0% tự đánh giá sức khỏe của mình kém đi. Trong khi đó, tỷ trọng người tự đánh giá sức khỏe của mình không thay đổi tại thành phố Hồ Chí Minh là 64,2% nhưng có tới 22% số người cho rằng sức khỏe của họ đã tốt hơn và tỷ lệ người có sự tụt giảm về sức khỏe là 12,6%. Như vậy thành phố Hồ Chí Minh là đô thị mà người di cư đến có sự cải thiện về mặt sức khỏe cao hơn Hà Nội khá nhiều (cao hơn 6,8 điểm %) (Tổng cục Thống kê và UNFPA, 2015). Việc di cư không chỉ ảnh hưởng đến sức khỏe của chính bản thân người di cư mà còn ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng nơi đến bởi cấu trúc nhân 19.8 25.5 7.4 12.4 0 5 10 15 20 25 30 Nam Nữ Di cư Không di cư 74 khẩu của nhóm người di cư có thể làm thay đổi khuôn mẫu sức khỏe và nhu cầu CSSK của cả cộng đồng đô thị. Ở Việt Nam, cộng đồng người di cư chuyển đến thường là khu đô thị hay khu Công nghiệp. Dù đó thường là những người trẻ và có sức khỏe nhưng về lâu dài, cộng đồng nơi đến cũng có thể sẽ gặp phải những vấn đề về sức khỏe do người di cư thường phải sống tại những khu vực không đảm bảo các điều kiện sinh hoạt. Sức khỏe của người nhập cư trong mẫu nghiên cứu nếu so với người sở tại có thể nói là tốt hơn. Dựa trên tình trạng sức khỏe trong vòng 1 năm trước thời điểm khảo sát: tỷ lệ người sở tại bị ốm hoặc gặp các vấn đề về sức khỏe cao hơn người nhập cư: 38,9 % và 34,8 %. Trong khi 65,2% người nhập cư cảm thấy khỏe mạnh không cần sự chăm sóc y tế, thì tỷ lệ này ở người sở tại thấp hơn là 61,1% (Hình 3.9). Hình 3.9. Tình hình sức khỏe người nhập cư và người sở tại Đơn vị % Nguồn: Phân tích số liệu HRS 2015/2016 Kết quả nghiên cứu định tính của Đề tài luận án cũng cho thấy hầu như những người tham gia trong mẫu nghiên cứu đều tự đánh giá về sức khỏe của mình là bình thường hoặc tốt, đảm bảo có thể làm việc được tại môi trường đô thị và phù hợp với những công việc mà họ lựa chọn. 34,8 65,2 3 61,1 000 010 020 030 040 050 060 070 Bị ốm hoặc có vấn đề về sức khỏe cần chăm sóc y tế Không có vấn đề về sức khỏe và không cần chăm sóc y tế Người nhập cư Người sở tại 75 Tôi thấy sức khỏe của mình cũng bình thường nên là lúc nào cũng cố gắng làm việc, việc gì cũng làm miễn là có thu nhập. (PVS nữ 37 tuổi, dịch vụ) Cũng thấy bình thường thì mới đi làm được ch