Luận văn Bước đầu tìm hiểu Phan Thanh Giản ( 1796 - 1867)

ận luôn, tô thuế nặng, sƣu dịch nghiều, chế độ nhà Nguyễn ngay từ đầu đã không đƣợc nhân dân ủng hộ. có thể nói rằng bất cứ ai muốn khởi nghĩa chống triều đình, dù là dân hay quan, dù hền hay sang, dù dốt nát hoặc hay chữ, dù ngƣời Kinh hay ngƣời Thƣợng, đều đƣợc đông đảo quần chúng hƣởng theo”25. Ở miền Bắc các cuộc nổi dậy nổ ra liên miên, năm 1822 cuộc khởi nghĩa của Phan Bá Vành nổ ra ở Nam Định. Quân nổi dậy đã giết quan quân, lấy thành trì, mở rộng thanh thế đến vùng Hải Dƣơng. Quân Bắc thành không dẹp nổi triều đình phải lần lƣợt cử tƣớng đem quân kinh thành và quân Thanh Nghệ, cả lục quân và thủy quân để trấn áp. Mãi đến năm 1827 cuộc khởi nghĩa mới chấm dứt. Tạm yên ít lâu lấy danh nghĩa dòng dõi nhà Lê 25 Trần Văn Giàu - Tổng tập. NXB Quân đội nhân dân - Hà Nộ 2006, tr. 40 Luận văn tốt nghiệp GVHD: Thầy Trịnh Thành Công SVTH: Lê Thị Lành Trang 49 Lê Duy Dƣơng đã liên kết với các tù trƣởng Mƣờng nổi lên xƣng vƣơng. Đến năm 1833 Lê Duy Dƣơng mới bị bắt nhƣng đồng bào Mƣờng lại suy tôn Lê Duy Hiển làm minh chủ, chống lại triều đình, mãi tới năm 1837 mới tạm yên. Ở miền Nam triều đình hết sức nhọc nhằn để đối phó lại cuộc khởi nghĩa của Lê Văn Khôi nổ ra năm 1833. Đƣợc sự ủng hộ của dân nghèo, nhất là những ngƣời ngoài Bắc bị đày vào Nam. Lê Văn Khôi đã nổi nên chiếm thành Gia Định và dễ dàng chiếm luôn 6 tỉnh Nam Kỳ, mãi tới năm 1835 cuộc khởi nghĩa mới dẹp yên. Phƣơng Nam khói lửa đang còn nghi ngút thì ngƣời Thổ theo Nùng Văn Vân đánh Lạng Sơn, Cao Bằng, Thái Nguyên, Tuyên Quang liên kết với nghĩa quân của Lê Văn Bạt, Nguyễn Văn Nhàn ở vùng Tây Sơn. Đến tháng 4- 1835 cuộc khởi nghĩa mới kết thúc. Sau cuộc nổi dậy của ngƣời Thổ là cuộc nổi dậy của ngƣời Thái ở Sông Đà (1833), rồi của ngƣời Chăm ở Bình Thuận, ở Trà Vinh từ năm 1826 – 1841, luôn có những cuộc nổi dạy của ngƣời Khơ me. Trong thời Tự Đức trƣớc thực dân Pháp xâm lƣợc nƣớc ta có cuộc khởi nghĩa của Cao Bá Quát, tục gọi là giặc châu chấu. Năm 1854, khắp vùng Sơn Tây, Bắc Ninh châu chấu phá hoại mùa màng, nhân dân đói khổ, nhà nho thất chí Cao Bá Quát thừa cơ phù Lê Duy Cừ, nổi nên chống lại triều đình. Đến năm 1855 Cao Bá Quát tử trận cuộc khởi nghĩa kết thúc nhƣng dƣ đảng vẫn còn mãi về sau. Những cuộc khởi nghĩa trên phần lớn là do nông dân và dân tộc thiểu số tiến hành khởi nghĩa.. Các cuộc nổi dậy diễn ra thƣờng xuyên “ thì nguồn tài chính dù có chất thành núi cũng phải mòn, dù tràn đầy nhƣ song cũng phải cạn, huống hồ gì tài chính nhỏ mọn của một chính quyền nƣớc nông nghiệp, trong đó mùa màng bị lụt, hạn, sâu bọ phá hoại luôn luôn. Tài chính kiệt quệ mà triều đình cần tài chính thêm nhiều để nuôi quân đi trấn Luận văn tốt nghiệp GVHD: Thầy Trịnh Thành Công SVTH: Lê Thị Lành Trang 50 áp, để nuôi hạng quan lại nhũng nhiễu, thì nhân dân càng phải đóng góp nhiều hơn. Nồi gạo cạn khô, lòng ngƣời ly tán, ai nấy oán than triều đình và đó là lúc tƣ bản thực dân nhòm ngó”26. Với tình hình đất nƣớc ta nhƣ vậy, vô hình trung đã tạo diều kiện thuận lợi cho thực dân Pháp tiến hành xâm lƣợc nƣớc ta. c. Tình hình văn hóa Về mặt tƣ tƣởng tôn giáo, cũng nhƣ thời Lê sơ triều Nguyễn đã chọn nho giáo là công cụ thống trị của nhà nƣớc phong kiến. Vì vậy trong giai đoạn này môt lần nữa Nho giáo đƣợc nâng lên thành vị trí độc tôn, Nho giáo chiếm vai trò thống trị về mặt tƣ tƣởng và phát triển toàn thịnh dƣới triều Minh Mạng, Tự Đức. Việc nhà Nguyễn lấy Nho giáo làm tƣ tƣởng thống trị, nguyên lý trị nƣớc, đã đƣa lại kết quả nhƣ thế nào? Điều này chúng ta cấn có những nhận định khách quan. Tuy nhiên một điều nhận thấy rằng với việc độc tôn Nho giáo nên nhà Nguyễn đã rất khó chấp nhận một thứ tôn giáo mới – đạo Thiên chúa. Vì vậy mà Triều Nguyễn đã không có những chính sách khôn khéo khi đạo Thiên chúa du nhập vào, các vua Nguyễn đã tiến hành chính sách cấm đạo, tàn sát giáo dân dã man và đó là một trong những cái cớ để thực dân Pháp xâm lƣợc nƣớc ta. Dƣới triều Nguyễn nền văn hóa dân tộc có nhiều khởi sắc với những thành tựu đáng kể trong mọi lĩnh vực: văn học, nghệ thuật, kiến trúc, điêu khắc hội họa…và khoa học kỹ thuật. Trong đó thành tựu tiêu biểu trong nghành sử học phải kể đến đó là việc biên soạn thành công bộ sử học “ Khâm định Việt sử thông giám cƣơng mục, Đại nam thực lục…”, các tác phẩm về địa lý: “ Đại nam nhất thống trí, Gia Định thành thông chí…”. Trong lĩnh vực văn học nghệ thuật nhiều tác phẩm văn học chữ Nôm xuất hiện và rất có giá trị nhƣ tác phẩm “ truyện Kiều” của đại thi hào Nguyễn Du, “ Chinh phụ ngâm” của Đoàn Thị Điểm…Về mặt kiến trúc phải kể tới quần thể kiến trúc lăng tẩm mà các triều vua Nguyễn xây dựng nhằm biểu 26 Trần Văn Giàu - Tổng tập. NXB Quân đội nhân dân - Hà Nộ 2006, tr. 42 Luận văn tốt nghiệp GVHD: Thầy Trịnh Thành Công SVTH: Lê Thị Lành Trang 51 dƣơng thế lực vƣơng triều, đây là những di sản lịch sử rất có giá trị, tuy nhiên việc xây dựng nó đã gây những tổn thất lớn cho nhân dân. Luận văn tốt nghiệp GVHD: Thầy Trịnh Thành Công SVTH: Lê Thị Lành Trang 52 Chƣơng II PHAN THANH GIẢN – TIỂU SỬ VÀ HÀNH TRẠNG Để đánh giá một con ngƣời, một nhân vật lịch sử là một vấn đề hết sức phức tạp, tinh tế đòi hỏi chúng ta phải đặt nhân vật ấy vào một bối cảnh lịch sử cụ thể với tất cả những mối quan hệ trong gia đình, xã hội, trong điều kiện phát triển của đất nƣớc phù hợp với xu thế của thời đại. Đối với những nhân vật, những anh hùng có công lao, cống hiến cho tổ quốc hay những con ngƣời mang tội với lịch sử chúng ta rất dễ dàng khi nhận định. Nhƣng với con ngƣời họ sống trong một bối cảnh lịch sử, xã hội phức tạp, đầy biến động nên ngay chính bản thân họ chứa đầy những mâu thuẫn. Họ vừa có nhân cách cao đẹp, có công với nƣớc với dân, nhƣng bên cạnh đó lại có những mặt hạn chế nặng nề, những ứng sử đầy bế tắc. Đó chính là trƣờng hợp của Phan học sĩ – Phan Thanh Giản. I. Tiểu sử Phan Thanh Giản, tên tự là Tịnh Bá và Đạm Nhƣ, hiệu Lƣơng Khê và Mai Xuyên, sinh năm 1976, tổ tiên ông là ngƣời ở Trung Quốc, cuối đời Minh, di chuyển sang nƣớc Nam, làm nhà ở tỉnh Bình Định27. Từ Bình Định di cƣ vào Đồng bằng sông Cửu Long, sau ba lần thay đổi họ đã định cƣ tại thôn Tân Thạnh, huyện Vĩnh Bình, tỉnh Vĩnh Thanh sau đổi thành Vĩnh Long, nay là xã bảo Thạnh, huyện Ba Tri, tỉnh Bến Tre. Ông sinh ra và lớn lên trong một gia đình nghèo khó, cha ông là Phan Thanh Ngạn làm một viên quan nhỏ ở tỉnh Vĩnh Long, tính tình cƣơng trực, thanh liêm. Làm quan trong thời thế thất sủng nên cha ông bị đầy đi lao dịch cực khổ ở tỉnh Vĩnh Long. Phan Thanh Giản mồ côi mẹ từ rất sớm vì thế ông luôn đi theo cha khắp mọi nơi, giúp cha lao động và chia sẻ nỗi khó nhọc của cha. Lòng hiếu thảo của ông đƣợc tôi luyện từ bé, luôn làm tròn trách nhiệm của đạo 27 Đại nam liệt truyện. NXB Thuận Hóa năm 1999. T 4, Tr 37 Luận văn tốt nghiệp GVHD: Thầy Trịnh Thành Công SVTH: Lê Thị Lành Trang 53 làm con, hiếu thảo với cha mẹ. Con đƣờng học hành của ông gặp rất nhiều khó khăn, nhƣng với lòng hiếu học, chăm chỉ cần mẫn, đƣợc sự giúp đỡ của mẹ kế cùng nhiều ngƣời khác giúp đỡ nên ông sớm thi đậu thành tài. Năm 1825 ông thi Hƣơng trƣờng Gia Định, đỗ cử nhân lúc 29 tuổi. Năm sau năm Bính Tuất – 1826 ông thi Hội, đỗ tiến sĩ (Đệ tam giáp đồng tiến sĩ xuất thân). Ông là ngƣời đầu tiên của vùng đất Nam Kỳ , vị tiến sĩ khai khoa của Nam Kỳ lục tỉnh. Quốc triều hƣơng khoa lục chép: “ Ông là ngƣời đỗ đại khoa đầu tiên của Nam kỳ. Ông là ngƣời có học vấn và đức hạnh đứng đầu đất miền Trung”28và là ngƣời có“ lực học tinh thuần, tính hạnh chính trực”29. “Bài thi của ông xuất sắc đến nỗi nhà vua, sau khi đọc bài, muốn đích thân hỏi thi. Minh Mạng hài lòng về những câu trả lời của ông và trao cho ông một chức vụ quan trọng bên cạnh ngài”30. Với lòng hiếu thảo, hiếu học, tinh thần siêng năng, cần mẫn và trí thông minh, Phan Thanh Giản đã vƣợt qua những khó khăn của cuộc sống. Những phẩm chất cao quý ấy của ông đã làm cho nhân dân lục tỉnh Nam kỳ hết sức ngƣỡng mộ và tự hào về con ngƣời của quê hƣơng, biểu thị tinh thần hiếu học của nhân dân ta. Đó cũng là những phẩm chất cao đẹp mà tuổi trẻ ông đã vun đắp mà ngày nay chúng ta cần trân trọng và phát huy những đức tính cao đẹp ấy vì nó có giá trị giáo dục rất lớn đối với thế hệ trẻ hôm nay và mai sau. II. Hành trạng Phan Thanh Giản đã cống hiến sức lực và tài năng của mình với quãng thời gian 41 năm từ 1826 – 1867 trải qua ba triều Vua: Minh Mạng, Thiệu Trị , Tự Đức với nhiều bƣớc thăng trầm, tận cùng là ngƣời quýet dọn nơi công quán, tột đỉnh vinh quang là thƣợng thƣ, thành viên Viện cơ mật, là đại thần dƣới triều Tự Đức. Điều này đƣợc thể hiện rất rõ qua con đƣờng làm quan của ông với 7 lần bị giáng chức. 28 Cao Xuân Dục – Quốc triều hƣơng Khoa lục. TPHCM 1993, tr. 150 29 Cao Xuân Dục – Sđd, tr. 31. 30 Cao Xuân Dục – Sđd, tr. 31. Luận văn tốt nghiệp GVHD: Thầy Trịnh Thành Công SVTH: Lê Thị Lành Trang 54 Trƣớc khi đi sâu tìm hiểu những lần ông bị giáng chức, chúng ta cần điểm qua con đƣờng hoạn lộ, quan trƣờng của ông trải qua ba triều đại. Dƣới triều Minh Mạng (1820 - 1840) ông giữ Quyền nhiếp trấn Nghệ An (1828), Thự phủ doãn phủ Thừa Thiên (1929), thăng thị lang bộ Lễ (1829), thăng Hiệp trấn Ninh Bình (1829), đổi về Quảng Nam (1831), dẹp cuộc nổi dậy ở Chiêu Đàn bị thua và bị cách chức rồi lại đƣợc khôi phục làm hành tẩu Nội các, thăng Thị lang Bộ Hộ, Thự phù doãn Thừa Thiên, thăng Hồng lô tự Khanh, sung phó sứ sang Thanh rồi Thăng Đại lý tự Khanh, kiêm công việc bộ Hình, sung cơ mật viện đại thần (1832), Khâm phái đi Trấn Tây, đổi làm Bố chính Quảng Nam (1835), vì can ngăn vua bị xúc phạm nên lại bị giáng chức làm thuộc viên lục phẩm (1836), rồi lại đƣợc làm thừa thị Nội các, sung lang trung Bộ Hộ, rồi Thự thi lang sung Cơ mật viện (1836), đƣợc cử đi duyệt binh ở Hà Tĩnh, Nghệ An, Thanh Hóa, lúc về chuyên biện việc ở Bộ Hộ vì quên không đóng dấu vào chƣơng sớ bị giáng làm lang trung, biện lý việc Bộ, phái đi khai mỏ chiêu Đàn, mỏ bạc Thái Nguyên (1838), rồi lại đƣợc triệu về kinh làm Thông chính sứ phó ty, rồi Thị lang bộ Hộ, vì can ngăn vua bị giáng chức làm thông chính phó sứ (1840), sung làm Phó chủ khảo trƣờng thi Thừa Thiên vì sơ suất lại bị giáng một chức. Dƣới triều Vua Thiệu Trị (1841- 1847), ông đƣợc thăng chức Tham tri (1841), rồi thăng Thƣợng thƣ Bộ Hình sung cơ mật viện đại thần (1847). Dƣới triều vua Tự Đức (1848 - 1883), cho đến trƣớc năm 1862, ông đƣợc đổi sang Thƣợng thƣ Bộ Lại (1848), sung làm Giảng quan tòa Kinh diên, cử làm Kinh lƣợc đại sứ ở Tả Kỳ, lĩnh Tổng đốc Bình Phú, kiêm coi đạo Thuận Thành (1849), làm kinh lƣợc phó sứ Nam kỳ lĩnh Tuần phủ Gia Định, kiêm coi tỉnh Biên Hòa và các đạo Long Tƣờng, An Hà (1851), đƣợc triệu về kinh thăng Thự hiệp biện đại học sĩ, lĩnh Thƣợng thƣ bộ Hình, sung Luận văn tốt nghiệp GVHD: Thầy Trịnh Thành Công SVTH: Lê Thị Lành Trang 55 Cơ mật, Kinh diên (1853), làm Chánh tổng tài Quốc sử quán (1856)31. Năm 1856 ông đƣợc cử làm tổng tài phụ trách công việc biên soạn bộ “ Khâm định việt sử thông giám cƣơng mục”. Trong 3 năm từ 1856 - 1859 , ông cùng nhóm biên soạn đã hoàn thành công việc biên tập, năm 1862 Giản đƣợc phong làm toàn quyền Khâm sai vào Sài Gòn thƣơng thuyết và ký hòa ƣớc với Pháp. Sau đó ông đƣợc cử làm chánh sứ sang Pháp để thƣơng lƣợng chuộc lại ba tỉnh miền Đông nhƣng việc không thành, năm 1867 sau khi thực dân Pháp chiếm nốt ba tỉnh Miền tây Nam kỳ Phan Thanh Giản đã uống thuốc tự vẫn chấm dứt những năm cuối đời đầy bi kịch trong cái bi kịch chung của đất nƣớc dƣới triều Nguyễn. Qua hành trạng trên, chúng ta thấy cuộc đời làm quan của Phan Thanh Giản có những bƣớc thăng trầm, lúc thăng lúc giáng, nhƣng trong bất cứ ở cƣơng vị nào đi nữa ông luôn trung thành, lo làm tròn sứ mạng phò vua, giúp nƣớc. Ngoài tài năng, phẩm giá đáng quý ở Phan Thanh Giản là tấm lòng yêu nƣớc thƣơng dân, tính ngay thẳng cƣơng trực và cuộc sống cần kiệm thanh bạch. Làm quan có lúc đến nhất phẩm triều đình, nhƣng quyền lực và danh vọng không làm ông bị tha hóa nhƣ nhiều quan khác, trƣớc sau ông vẫn giữ nhân cách cao đẹp của mình. Cũng chính vì những phẩm hạnh, nhân cách cao thƣơng ấy mà đã nhiều lần ông bị giáng chức. Khoảng năm 1931 ông làm Hiệp trấn Quảng Nam và bị giáng (lần thứ nhất) làm Tiền quân hiệu lực vì bị thua trận trong khi đƣợc phái đi dẹp loạn Cao Gồng ở Chiên Đàn ( cuộc nổi dậy của các dân tộc ít ngƣời ở phía Bắc tỉnh Quảng Nam). Năm 1836, do can gián vua Minh Mạng trong chuyến ngự giá tuần thú Quảng Nam, từ hàm tòng nhị phẩm ông bị giáng (lần thứ 2) xuống chánh lục phẩm, làm một chức quan chuyên lo việc quét dọn bàn ghế trong công đƣờng. Ông bị giáng (lần thứ 3) năm 1838 xuống làm Lang trung biện lý hộ vụ, vì sơ ý để thuộc viên bỏ sót, không áp kiềm (ấn, triện) vào một tờ sớ tấu đã đƣợc vua bút phê. Năm 1839, từ Thái Nguyên ông 31 Đại nam chính biên liệt truyện, tập 4 - NXB Huế, 1993. Tr. 37- 42. Luận văn tốt nghiệp GVHD: Thầy Trịnh Thành Công SVTH: Lê Thị Lành Trang 56 đƣợc triệu về triều lãnh chức Thông chánh phó sứ rồi thăng lên Thị lang bộ Hộ, nhƣng sau đó lại bị giáng (lần thứ 4), vì bị Minh Mạng cho là có "tƣ tƣởng bè phái" việc ông không ký vào bản án của Cơ mật viện quy Vƣơng Hữu Quang tổng đốc Bình Định (Ông và ngƣời này là ngƣời cùng làng), do tội vô đạo phải trảm thủ vì đã dám dâng sớ can ngăn vua hay xem hát bội và xin huỷ bỏ bản tuồng Lôi Phong Tháp (mặc dù sau đó, vua Minh Mạng vẫn tha tội cho Tổng đốc Vƣơng Hữu Quang và ra lệnh đốt bỏ bản tuồng). Từ Thông chánh phó sứ ông lại bị giáng (lần thứ 5) một cấp, vì là Phó chủ khảo của trƣờng Thừa Thiên khoa thi năm đó, đã để lọt bài phú của cử nhân Mai Trúc Tùng (mắc lỗi trùng vận). Lần thứ 6 xảy ra vào năm Tự Đức thứ 15 (1862), cùng với Lâm Duy Hiệp, các ông đã thất bại trong việc thƣơng lƣợng với thực dân Pháp; phải mất 3 tỉnh miền Đông Nam bộ (Biên Hòa, Gia Định, Định Tƣờng và đảo Côn Lôn tức Côn Đảo), bồi thƣờng cho giặc 4 triệu đồng chiến phí. Hòa ƣớc Nhâm Tuất ngày 05-06-1862 tại Sài Gòn. Lần thứ 7,vào năm 1868 tức là 1 năm sau ngày ông tự xử vì đã để mất luôn 3 tỉnh miền Tây; vua Tự Đức đã hạ lệnh xử án trảm giam hậu, tƣớc hết mọi chức hàm và cho đục bỏ tên ông ở bia Tiến sĩ (tháng 11-1868). Ngoài cuộc đời làm quan, Phan Thanh Giản còn là một nhà văn với nhiều tác phẩm có giá trị: · Lƣơng Khê thi thảo · Lƣơng Khê văn thảo · Sứ Thanh thi tập · Tây phù nhật kí · Ƣớc Phu thi tập · Tích Ung canh ca hội tập · Sứ trình thi tập · Việt sử thông giám cƣơng mục (Chủ biên) Luận văn tốt nghiệp GVHD: Thầy Trịnh Thành Công SVTH: Lê Thị Lành Trang 57 · Minh Mạng chính yếu (Chủ biên). Trong thơ văn của Phan Thanh Giản, chúng ta tìm thấy những tình cảm dạt dào, lời lẽ trang trọng, một tâm hồn trung hậu và nhất là cảm xúc hết sức chân thành. Ở đấy, ông cũng không hay dùng lối sáo ngữ, chỉ cốt lấy sự giản dị, thành thật làm tiêu chuẩn để biểu lộ tấm lòng của một bậc quân tử theo đạo Nho… Giã vợ nhà đi làm quan Từ thuở vƣơng xe mối chỉ hồng Lòng này ghi tạc có non sông Đƣờng mây, cƣời tớ ham giông ruổi, Trƣớng liễu, thƣơng ai chịu lạnh lùng Ơn nƣớc, nợ trai đành nổi bận, Cha già, nhà khó cậy nhau cùng Mấy lời nhắn nhủ khi lâm biệt, Rằng nhớ rằng quên, lòng hỏi lòng? III. Phan Thanh Giản với công cuộc chống Pháp bảo vệ nền độc lập dân tộc 1. Đối sách của nhà Nguyễn trƣớc âm mƣu xâm lƣợc của thực dân Pháp a. Âm mƣu xâm lƣợc của thực dân Pháp Từ những năm cuối của thế kỷ XV đầu thế kỷ XVI chủ nghĩa tƣ bản tây Âu xuất hiện ngay trong lòng của chế độ phong kiến lúc bấy giờ. Một trong những yếu tố của sự tích lũy tƣ bản là sự xâm chiếm thuộc địa. Chủ nghĩa tƣ bản Pháp cũng ra đời cùng với chủ nghĩa tƣ bản ở Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha, Hà Lan, nhƣng sự phát triển có phần hạn chế hơn. Mặc dù vậy Pháp cũng tiếp bƣớc các nƣớc trên và nhập cùng đồng bọn đi xâm chiếm đất đai ở mọi góc biển, chân trời nào. Tuy nhiên cho mãi tới cuối thế kỷ XIX thì Luận văn tốt nghiệp GVHD: Thầy Trịnh Thành Công SVTH: Lê Thị Lành Trang 58 thực dân Pháp mới đem quân sang xâm lƣợc nƣớc ta, nhƣng mà Pháp đã nhòm ngó ta từ lâu thế kỷ XVII. Âm mƣu xâm lƣợc này tuy không phải là liên tục, nhƣng ở mỗi giai đoạn lịch sử từ thế kỷ XVII ta đều thấy có, một âm mƣu ngày càng trắng trợn. Qua tìm hiểu chúng ta sẽ thấy đƣợc rằng, nguyên nhân của sự xâm lƣợc không phải là ở chỗ bênh vực đạo, gieo rắc văn minh hay rửa nhục quốc kỳ mà nguyên nhân chủ yếu của cuộc cƣớp giật thuộc địa là giành lấy thị trƣờng, là chạy đua để giành lợi nhuận cao. Những việc truyền giáo viện trợ, những lời tuyên bố khai hóa đều là tấm màn thƣa để che đậy bản chất xâm lƣợc và chuộc lợi của chúng bởi vì theo chúng: “ Đi lấy thuộc địa không phải là một hành động khai hóa, một ý muốn văn minh. Nó là một hành động bạo lực vì lợi ích riêng”32. Mãi đến thế kỷ XIX, thực dân Pháp mới đem quân sang xâm lƣợc nƣớc ta. Nhƣng trên thực tế, công việc này đã đƣợc Pháp chuẩn bị rất kỹ lƣỡng trong một thời gian dài từ thế kỷ XVII. Âm mƣu này đƣợc thực hiện từ thời vua Louis XVI cho đến thời Lapoleon III, thông qua những hoạt động truyền giáo của các giáo sĩ và hoạt động của các thƣơng nhân. Đối với các giáo sĩ Pháp khi sang Việt Nam truyền đạo họ bên cạnh vai trò đi truyền bá tôn giáo họ còn đóng vai trò “ tiêm quân”, một vai trò hƣớng đạo trong việc giúp chủ nghĩa thực dân nhòm ngó, xâm chiếm nƣớc ta. Đối với những hoạt động buôn bán thì các nƣớc tƣ bản tây Âu: Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha, Anh, Pháp, Hà Lan… đã đến buôn bán, thăm dò, chuẩn bị kế hoạch lâu dài để xâm chiếm nƣớc ta từ những thế kỷ trƣớc. Với tƣ bản Pháp, với những hoạt động liên tục của công ty Đông Ấn đƣợc thành lập năm 1664, công ty Đông Ấn vừa có mục đích truyền giáo vừa có mục đích thƣơng mại, những thƣơng điếm của công ty là vị trí cơ sở của hội truyền giáo. Ngay từ đầu công ty Đông Ấn và Hội truyền giáo đã giành đƣợc nhiều ƣu thế ở Việt Nam. Từ thế kỷ XVII, chính quyền pháp đã cử giám mục sang Việt Nam giao thiệp và xin mở thƣơng điếm và truyền đạo. Năm 1642, giáo 32 Grandeur et servitude colonials, Tr. 107-108 Luận văn tốt nghiệp GVHD: Thầy Trịnh Thành Công SVTH: Lê Thị Lành Trang 59 sĩ Alexandre de Rhodes đến Việt Nam để truyền giáo, lịch sử Việt Nam thƣờng nhắc đến tên tuổi ông với công lao to lớn, hình thành ra chữ viết mới – chữ quốc ngữ. Nhƣng ít ai biết rằng ông đóng một vai trò hƣớng đạo trong việc giúp chủ nghĩa thực dân nhòm ngó xâm chiếm nƣớc ta. Khi đến tuổi già sau một thời gian truyền đạo ở Việt Nam giáo sĩ Alexander đã đem theo một bản đồ Việt Nam khá tỉ mỉ, một số ký sự, trong đó có nói về xứ Việt Nam nhƣ sau: “ Đây là một vị trí cần phải chiếm lấy, và chiếm đƣợc vị trí này thì thƣơng gia Âu châu sẽ tìm đƣợc một nguồn lợi nhuận và tài nguyên dồi dào”33. Thời gian sau, các thƣơng nhân và cha cố có dịp sang Việt Nam đều nhận định rằng Việt Nam là một sứ xở nhiều tài nguyên, là một căn cứ rất tốt là bàn đạp để tấn công các nƣớc xung quanh Khi nhận xét về đảo Côn Lôn một thƣơng gia Pháp nhận định: “ Đảo này có ba bến tốt, nhiều suối nhỏ, một ngọn rạch, cây cối đẹp nhất đời, chiếm nơi này thì có lợi nhƣ là chiếm cả hai eo biển Ma –lac- ca và Sông đơ”34. Sau một thời gian thăm dò điều tra, năm 1737, viên toàn quyền Pháp Bôngđixêri đã đệ trình lên vua Loui XVI dự án xâm lƣợc Việt Nam. Năm 1748, giám đốc công ty Đông Ấn cũng đƣa ra kế hoạch đánh chiếm Cù Lao Chàm. Cuối thế kỷ XVIII là thời điểm mà Pháp và các nƣớc Phƣơng Tây ráo riết tiến hành bành trƣớng xâm lƣợc thuộc địa . Chiến tranh giành thuộc địa giữa Anh và Pháp diễn ra gay gắt, sau nhiều năm chiến đấu ở châu Âu, Pháp thua trận vì vậy phải nhƣờng hết thuộc địa cho Anh và Mỹ. Duy chỉ còn có xứ Nam Kỳ là nơi ngƣời Anh chƣa để ý tới, vì vậy chúng sẽ sớm tiến hành một cuộc chiến tranh xâm lƣợc, hòng với mƣu đồ chia cắt con đƣờng thƣơng mại của ngƣời Anh và ngƣời Trung Quốc để ngƣời Anh lui tới không yên. Vì vậy âm mƣu xâm lƣợc nƣớc ta diễn ra trƣớc khi phong trào nông dân Tây Sơn nổ ra. Vì nếu không nhanh chóng chiếm lấy thì sẽ bị Anh chiếm trƣớc. Do đó chúng đã tìm mọi cơ hội để sớm can thiệp vào 33 Tho – ma- zi trích lục, La Conquete de l`Indochine, Tr. 13 34 Trần Văn Giàu – Sđd, Tr. 19 Luận văn tốt nghiệp GVHD: Thầy Trịnh Thành Công SVTH: Lê Thị Lành Trang 60 nƣớc ta. Cuộc chiến tranh giữa nhà Tây Sơn và Nguyễn Ánh là dịp tốt để chúng can thiệp quân sự ở nƣớc ta. Sau thất bại trong trận Rạch Gầm – Xoài Mút, Nguyễn Ánh vẫn nuôi chí trả thù, ông tìm đến xin sự giúp đỡ của thực dân phƣơng Tây. Lúc đó hầu hết các nƣớc Anh, Hà Lan, Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha đều có phái viên đến liên lạc với Nguyễn Ánh để đề nghị “viện trợ”, nhƣng lúc bấy giờ vì giáo sĩ Pháp đang có thế lực ở nƣớc ta, nên Nguyễn Ánh nghiêng về Phía Pháp cầu viện trợ. Năm 1782, khi 100 thuyền chiến của quân Tây Sơn kéo vào Bến Nghé đánh Nguyễn Ánh thì Bá Đa Lộc đã chiêu mộ nhiều tuyền và thủy thủ của Pháp theo Nguyễn Ánh chống lại. Tuy nhiên quân Nguyễn Ánh bị quân Tây Sơn đánh bại, trƣớc tình hình ấy, Nguyễn Ánh đã giao ấn tín và con trai trƣởng ( Hoàng tử Cảnh) cho giám mục Bá Đa Lộc và ủy quyền cho ông toàn quyền trong việc cầu viện Pháp. Năm 1787, tại Versaillers, bá tƣớc Motmorin – đại diện cho vua Loui XVI và Bá Đa Lộc – đại diện cho Nguyễn Ánh kí bản hiệp ƣớc sau này gọi là hiệp ƣớc Vesailles. Mặc dù hiệp ƣớc này đƣợc ký kết nhƣng do cách mạng tƣ sản Pháp bùng nổ và sau đó là cuộc chiến tranh của Naponeon Bonaparte đã cản trở việc thi hành hiệp ƣớc. Vậy là kế hoạch can thiệp sâu vào Việt Nam bị gián đoạn một thời gian , tuy nhiêm Pháp vẫn nuôi mộng xâm lƣợc nƣớc ta. Sau cách mạng, chính phủ Pháp tiếp tục thực hiện ý đồ của mình. Lợi dụng hiệp ƣớc trƣớc kia ký kết, chính phủ Pháp liên tục thúc ép các vua Nguyễn Gia Long, Minh Mạng thi hành những điều khoản trong hiệp ƣớc, nhằm nhanh chóng giành chiếm lấy Việt Nam. Năm 1804, Naponeon đã phát biểu công khai mƣu chƣớc sử dụng giáo sĩ làm đạo quân ngầm đi tiên phong cho công cuộc xâm chiếm của chúng: “ Hội truyền giáo nƣớc ngoài sẽ rất có ích cho tôi ở châu Á, châu Phi và châu Mỹ. Tôi sẽ cử các giáo sĩ đi điều tra tình hình các xứ, tấm áo của họ sẽ che chở cho họ và sẽ dùng để che giấu những mƣu đồ chính trị và thƣơng nghiệp”35. Năm 1812 Napoleon cho nghiên cứu lại 35 Tạp chí nghiên cứu lịch sử tháng 6/1993 , tr. 6 Luận văn tốt nghiệp GVHD: Thầy Trịnh Thành Công SVTH: Lê Thị Lành Trang 61 Hiệp ƣớc Vesailles để tìm cớ can thiệp vào Việt Nam. Nhƣng tất cả ý đó đó đều không có điều kiện thực hiện, vì những bất lợi do tình hình ở châu Âu lúc bấy giờ, đến năm 1915 Napoleon bị lật đổ. Loui XVIII lên ngôi tiếp tục theo đuổi mục tiêu xâm lƣợc mà Loui XVI bỏ dở. Châu Âu chấm dứt chiến tranh, việc giao thƣơng đƣờng biển lại mở rộng, thƣơng gia các nƣớc Tây Âu lại háo hức đua nhau vƣợt biển sang phƣơng Đông. Trong thời gian từ 1815 – 181, nhiều đề nghị của Pháp đƣợc đƣa lên yêu cầu nhà Nguyễn phải nối lại quan hệ. Sau một thời gian dài vắng bóng tàu Pháp, năm 1817 các tàu Pháp liên tiếp cập bến Đà Nẵng, Sài Gòn. Trong thời gian này tƣớng của Pháp là Richilieu có ý định bành chƣớng thế lực ở Việt Nam. Chiến hạm Cybele do đại tá hải quân De Kergariau chỉ huy đƣợc đặt phái sang Việt Nam. Sau khi cập bến ở Đà Nẵng, ông đã tìm cách liên lạc với Chaigneau và với Vannier để nắm thêm tin tức về tình hình nƣớc ta. Sau khi vua Minh Mạng lên ngôi đã cắt đứt mối quan hệ với Pháp nhằm đề phòng sự can thiệp của Pháp, việc “đề phòng là phải rồi, nhƣng thi hành chính sách bế quan tỏa cảng thì sai, không chịu duy tân là đi vào đƣờng mất nƣớc…nếu sớm duy tân, nếu phát triển và củng cố lòng yêu nƣớc sẵn có từ trăm đời trong nhân dân thì không có giáo sĩ ngoại quốc nào có thể âm mƣu…”36 .Chính điều này càng làm cho Pháp có quyết tâm hơn trong việc can thiệp vào Việt Nam. Chúng đã cho tàu chiến Pháp cập bến để đƣa yêu sách, nhiều giáo sĩ Pháp thời kỳ này không chỉ dừng lại ở việc điều tra gián điệp mà còn can thiệp vào công việc nội bộ của triều đình. Bên cạnh những hoạt động can thiệp, phá hoại, thực dân Pháp còn tiến hành các hoạt động khiêu khích. Từ năm 1822 – 1847 nhiều cuộc tấn công của tàu Pháp vào pháo đài của ta đã diễn ra. Mùa xuân năm Thiệu Trị thứ 7, hai tàu Pháp do Lapie cầm đầu đã đến khiêu khích ta, chúng cùng một số tùy tùng mang gƣơm, sung xông thẳng vào công quán ở Đà Nẵng, ngoài ra chúng còn đƣa 36 Trần Văn Giàu –Sđd , Tr. 28. Luận văn tốt nghiệp GVHD: Thầy Trịnh Thành Công SVTH: Lê Thị Lành Trang 62 thƣ, lớn tiếng và cƣớp buốm lái của 5 chiếc thuyền đồng của triều đình đậu trong bến. Ngày 15- 4- 1847, chiến hạm Pháp bắn phá chiến thuyền của triều đình đậu tại Đà Nẵng rồi vội vã nhổ neo. Tiếng súng đã nổ, tình thế đã căng, ý định xâm lăng