Luận văn Các dạng nhân vật trí thức tiểu tư sản trong truyện ngắn của Lỗ Tấn

RONG QUÁN RƯỢU (Tại tửu lầu thượng ) : Nhân vật tôi trong một lần về thăm quê có trở lại quán rượu Nhất Thạch Cư , nơi đã ghi dấu nhiều kỉ niệm thời thơ ấu của anh . Tại đây , anh gặp lại Lã Vi Phủ , là một nhà giáo cũng là bạn đồng nghiệp lúc xưa của anh . Hai người cùng nhau uống rượu và kể cho nhau nghe những chuyện quá khứ , hiện tại và những dự định cho tương lai . Qua câu chuyện bộc bạch của người bạn cũ , nhân vật tôi -29- thấy Lã Vi Phủ đã thay đổi rất nhiều , anh ta không còn là một anh thanh niên nhanh nhẹn , hoạt bát mà đã trở thành một con người ích kỷ , sống cho bản thân và phó thác cho số phận . *CON NGƯỜI CÔ ĐỘC (Cô độc giả ) : Câu chuyện được dẫn dắt bởi nhân vật kể chuyện xưng “tôi ” . Đó là câu chuyện về một người tên là Ngụy Liên Phù _bạn của nhân vật “tôi ” . Anh ta là một nhà giáo dạy lịch sử ở một trường phổ thông , anh là ngừơi rất có hiếu với bà của mình và đặc biệt là anh rất yêu thương trẻ con . Là một trí thức sớm tiếp thu tư tưởng dân chủ của Cách mạng tư sản , anh đã từng hăng hái đứng lên chống phong kiến , kêu gọi cải cách xã hội nhưng do thiếu thực tế mà thừa chủ quan , lại hoang mang dao động nên đã thất bại thảm hại , và rồi tự trói mình vào cuộc sống bế tắc , cô độc , không lối thoát . Kết thúc tác phẩm , Ngụy Liên Phù dã chết trong sự lạnh lẽo , cô độc , không vợ con , không người thân thích , không giọt nước mắt tiễn đưa cho linh hồn xấu số … 2.1.4 Ý nghĩa xã hội của hình tượng người trí thức tiểu tư sản trong truyện ngắn của Lỗ Tấn Qua việc nghiên cứu tìm hiểu một số truyện ngắn của Lỗ Tấn , chúng ta nhận thấy Lỗ Tấn là một con người có nhân cách cao cả , một tinh thần yêu nước , suốt cuộc đời chiến đấu vì tổ quốc . Điều này thật đúng với nhận xét của nhà văn Anh Đức khi viết về Lỗ Tấn : “cái cảm nghĩ trước tiên của tôi bao trùm lên tất cả truyện ngắn Lỗ Tấn ấy là tình yêu thương con người , tinh thần nhân đạo và nhân bản thấm đậm nơi ông ” [ 1 3 ;tr 3 5 6 ] . Chính tình yêu thương những con người bé nhỏ , nghèo khổ , mê muội , không lối thoát đã trở thành động lực giúp nhà văn sáng tác . Đọc “Truyện Lỗ Tấn ” của Lâm Chí Hào , chúng tôi thấy được bước chuyển biến -30- trong tư tưởng của Lỗ Tấn như đã trình bày ở chương một , trong thời gian từ phong trào Ngũ tứ đến năm 1 9 2 7 , tư tưởng của Lỗ Tấn đã ở bước quá độ tiến hóa sang giai cấp luận , từ chủ nghĩa dân chủ sang chủ nghĩa cộng sản . Những vấn đề được đặt ra và giải quyết trong tác phẩm của ông chính là sự phản ánh bước quá độ về tư tưởng này của tác giả . Trong hai tập truyện ngắn “Gào thét ” và “Bàng hoàng ” , Lỗ Tấn đã đứng trên lập trường tư tưởng dân chủ Cách mạng để kịch liệt lên án chế độ phong kiến , phê phán Cách mạng tư sản Tân hợi cũng đồng thời là phủ nhận quyền lãnh đạo Cách mạng Trung Quốc của giai cấp tư sản . Lỗ Tấn đã đứng hẳn về phía những số phận bất hạnh , vừa thương xót , thông cảm sâu sắc vừa mạnh dạn vạch ra những thói hư tật xấu của họ , đưa họ thoát khỏi cơn mộng mê muội , đưa họ về với Cách mạng . Nhà văn luôn suy tư tìm kiếm một lực lượng xã hội có thể đưa Cách mạng Trung quốc đến thắng lợi . Với động cơ như thế Lỗ Tấn đã tiếp cận với nhiều tầng lớp trong xã hội , tiêu biểu là người nông dân , đây là một lực lượng Cách mạng lý tưởng , có sức mạng tiềm tàng nhưng họ đang bị những gánh nặng lịch sử , tư tưởng phong kiến thống trị từ lâu đời vì thế họ còn mê muội , chưa giác ngộ Cách mạng . Lỗ Tấn nhận ra rằng chỉ cần kiên trì phát động , lay tỉnh họ thì nhất định giai cấp nông dân sẽ trở thành một lực lượng Cách mạng có sức mạnh to lớn , có thể đặt hy vọng giải phóng dân tộc . Bên cạnh đó , tầng lớp người trí thức tiểu tư sản cũng là một lực lượng đáng để cho Lỗ Tấn suy nghĩ , đây là một lực lượng đã tạo nên sự sôi nổi trên vũ đài chính trị trong phong trào Ngũ tứ . Dưới ngòi bút Lỗ Tấn lớp người này đều có chung đặc điểm căn bản là không có lập trường chính trị vững chắc , dễ dao động , sống cô độc nhu nhược lại quá xa rời quần chúng . Chính điều này là nguyên nhân sâu xa dẫn đến cuộc thất bại của Cách mạng Tân hợi cho dù họ cũng có những ưu điểm đáng kể . Tuy nhiên mục đích -31- của nhà văn khi viết truyện ngắn về đề tài người trí thức không chỉ để chỉ trích chê cười họ mà Lỗ Tấn mong muốn họ hãy nhìn vào sự thật , nhìn vào chính bản thân mình để thấy những thói hư tật xấu của bản thân , từ đó tự ý thức lại chính mình đề sống có ích hơn . Đọc truyện ngắn mà Lỗ Tấn viết về những người trí thức tiểu tư sản , độc giả thấy họ đáng thương nhiều hơn đáng trách . Nhà văn đã không ngần ngại vạch ra nguyên nhân đã đưa đến bị kịch tinh thần của cuộc đời những văn sĩ này không ai khác chính là cái xã hội nhiễu nhương , quái quăm lúc bất giờ đã tạo ra họ , họ chính là nạn nhân , là sản phẩm của xã hội . Khổng Ất Kỷ cũng là một trong số đó . Ông ta là nạn nhân của chế độ khoa cử hủ bại , ông là nho sĩ còn sót lại của chế độ cũ đang lạc lõng giữa chế độ mới . Tư tưởng “trăm nghề đều hèn hạ , chỉ đọc sách là cao quý ” đã đầu độc con người này , suốt cuộc đời ôm mộng công danh để rồi trở thành một con mọt sách , một gã hề để mọi người bỡn cợt . Hay gã nhà giáo Lã Vi Phủ đã từng có một quá khứ sôi nổi của một thời oanh liệt trong Cách mạng Tân Hợi , nhưng rõ ràng trước thực tế của cuộc Cách mạng và cuộc sống thự tại lúc bấy giờ thì ông ta trở nên chán chường hiện tại , chẳng khác nào quả bóng xẹp hơi . Sự đổ vỡ của Cách mạng đã kéo theo sự đổ vỡ trong tâm hồn ông . Tất cả bọn họ từ Khổng Ất Kỷ , Lã Vi Phủ , Ngụy Liên Phù cho đến hai nhân vật người điên trong “Nhật ký người điên ” và “Cây trường minh đăng ” đều là nạn nhân của một xã hội “ăn thịt người ” có độ dày lịch sử bốn nghìn năm . Xã hội đó chính là chế độ phong kiến nửa thuộc địa tàn bạo , bất công , phi lý . Chúng đã cấu kết lẫn nhau , dùng mọi thứ thủ đoạn để bóc lột nhân nhân một cách dã man từ thể xác đến tinh thần biến họ trở nên vô dụng , sống ích kỷ , mất ý thức , không biết phản kháng . Vì lẽ đó , khi xây dựng nhân vật người trí thức tiểu tư sản , Lỗ Tấn đã gởi gắm biết bao tâm huyết của ông qua từng trang viết , cũng vì vậy mà hình tượng nhân vật này mang ý nghĩa xã hội rất sâu sắc . -32- Như đã nói ở phần trên , khi viết về loại người này , Lỗ Tấn không chỉ muốn mổ xẻ căn bệnh tinh thần mà còn mong muốn chữa khỏi căn bệnh ấy . Phải chăng Lỗ Tấn đã đặt niềm tin vào họ ? Nhà văn tin rằng họ sẽ tự thay đổi bản thân , chỉnh đốn nhân cách để nhanh chóng quay về với quần chúng nhân dân , đứng vào đội ngũ tham gia cách mạng giải phóng dân tộc . Đây rất có thể là một lực lượng cách mạng đông đảo , có đủ năng lực tham gia Cách mạng vì bản chất của họ là thông minh chính trực có ý chí và nhiệt tình Cách mạng , chỉ vì chưa có con đường đi đúng đắn nên họ còn đang lầm đường lạc lối . Ngoài ra , thông qua việc xây dựng nhân vật người trí thức tiểu tư sản , Lỗ Tấn muốn gởi đến đồng bào một thông điệp là mọi người cũng có trách nhiệm thức tỉnh và chữa căn bệnh tinh thần cho họ , đem họ về với cuộc sống thực tại , sống có ích cho xã hội , phấn đấu cho tương lai , đừng đối xử với họ như với hai nhân vật người điên trong “Nhật ký người điên ” và “Cây trường minh đăng ” với Khổng Ất Kỷ trong tác phẩm cùng tên , với Hạ Du trong tác phẩm “Thuốc ” … Vì chính mọi người là liều thuốc bổ ích để cứu lấy cuộc đời đang lạc lối của họ vì những người này không phải mắc căn bệnh nan y nên chỉ cần chữa hết căn bệnh tinh thần này thì sẽ trở về với chính mình , trở thành lực lượng có ích cho Cách mạng Trung quốc , góp phần cải tạo cho xã hội tốt đẹp hơn . Mặt khác , để làm được điều đó , nhân dân Trung quốc phải ý thức được nguyên nhân sâu xa đã gây ra bi kịch cho tầng lớp trí thức này là xã hội phong kiến nửa thực dân . Từ đó , chẳng những họ chữa được căn bệnh tinh thần cho bản thân mà cho cả xã hội , tập hợp thành khối đại đoàn kết toàn dân tộc có chung một kẻ thù , một kẻ thù sâu sắc với bọn phong kiến thực dân . Có lẽ đây cũng là điều mà Lỗ Tấn mong muốn nhất . Với tấm lòng yêu nước , Lỗ Tấn muốn thông qua những sáng tác văn chương nói chung và những truyện ngắn viết về người trí -33- thức nói riêng để mạnh dạn bày tỏ thái độ lên án , phê phán gây gắt đối với một chế độ xã hội bất công lúc bấy giờ . Đọc giả cảm thấy có phần khâm phục trước Lỗ Tấn , một ngòi bút lạnh lùng , khách quan , bình tĩnh , kể cả trong vấn đề diễn tả những cảnh đau lòng , gay mắt trái tai , những sự thật mà không mấy nhà văn đương thời dám lên tiếng . Với những thông điệp sâu sắc khi viết về nhân vật người trí thức tiểu tư sản trong truyện ngắn của mình , Lỗ Tấn xứng đáng là người đứng đầu của trào lưu thời đại , “là chủ tướng của Cách mạng văn hóa Trung quốc , ông không chỉ là nhà văn học vĩ đại mà còn là nhà tư tưởng , nhà cách mạng vĩ đại ” (Mao Trạch Đông ) . Lỗ Tấn là người có công lớn trong vấn đề tìm kiếm lực lượng lãnh đạo Cách mạng , cải tạo con người , góp phần hình thành khối đại đoàn kết toàn dân làm nền tảng để giải phóng dân tộc . 2.2 Các dạng nhân vật trí thức tiểu tư sản trong truyện ngắn của Lỗ Tấn 2.2.1 Khái quát chung Cựu chủ tịch nước cộng hòa nhân dân Trung Hoa Giang Trạch Dân đã từng phát biểu trong buổi lễ kỉ niệm 1 1 0 năm ngày sinh của cố văn hào Lỗ Tấn : “Với tư cách là một trong những vị đại biểu vĩ đại của cuộc đấu tranh không khoan nhượng vì sự nghiệp giải phóng dân tộc và giải phóng xã hội của nhân dân Trung Hoa , Lỗ Tấn là một chiến sĩ bất hủ , tác phẩm của ông , tư tưởng của ông là một di sản tinh thần có sức vĩnh hằng , luôn luôn cổ vũ những hoạt động sáng tạo lịch sử mới mẽ ” . [ 1 3 ;tr 2 4 8 ] . Thật vậy , Lỗ Tấn suốt cuộc đời không ngừng theo đuổi tiến bộ , theo đuổi chân lí , ông đã chọn văn chương là vũ khí chiến đấu , là con dao phẩu thuật căn bệnh tinh thần và cải tạo nâng cao đời sống tinh thần cho nhân dân Trung Hoa . -34- Với một mục đích duy nhất , quan niệm nghệ thuật rõ ràng , những sáng tác của Lỗ Tấn đều hướng đến lợi ích của nhân dân , phục vụ cho cách mạng , ông mong muốn tìm kiếm một lực lượng cách mạng có đủ sức mạnh gánh vác vai trò thực hiện sứ mệnh lịch sử giải phóng dân tộc . Tầng lớp trí thức tiểu tư sản là một trong những lực lượng quan trọng mà ngòi bút của Lỗ Tấn muốn khai thác . Dù những sáng tác viết về đề tài này không nhiều , có khoảng 16 tác phẩm tập trung ở hai tập truyện “Bàng hoàng ” và “Gào thét ” , nhưng với tài năng nghệ thuật tài hoa , bức chân dung người trí thức hiện lên qua sáng tác của Lỗ Tấn rất cụ thể , sinh động , chân thực , có sức lay động mạnh mẽ . Thế giới nhân vật người trí thức trong truyện ngắn của Lỗ Tấn rất phong phú đa dạng , chủ yếu là nhân vật có tính cách điển hình như : Khổng Ất Kỷ (trong Khổng Ất Kỷ ) , Phương Huyền Xước (trong Tết đoan ngọ ) , Trần Sĩ Thành (trong Luồng ánh sáng ) , Hạ Du (trong Thuốc ) , Lã Vi Phủ (trong Trong quán rượu ) … Nhân vật tính cách là một kiểu nhân vật phức tạp được miêu tả trong tác phẩm như một nhân cách , một cá nhân có cá tính nổi bật . Nhân vật tính cách “thường có những mâu thuẩn nội tại , những nghịch lí , những chuyển hóa và chính vì vậy mà tính cách thường có một quy trình phát triển và nhân vật không đồng nhất và giản đơn vào chính nó ” [ 8 ; tr 2 8 8 ] . Trong truyện ngắn của Lỗ Tấn , nhà văn và nhà giáo là hai loại người trí thức rất dễ tìm thấy vì họ gần gũi và quen thuộc Lỗ Tấn đã đi sâu vào tâm tư để khám phá họ , xây dựng nên những nhân vật trí thức chân thực và không bao giờ tự lập lại mình . Đây chính là tài năng sáng tạo nghệ thuật của Lỗ Tấn . Chính vì lẽ đó , khi khảo sát những tác phẩm viết về đề tài người trí thức tiểu tư sản , chúng tôi nhận thấy những nhà văn , nhà giáo trong truyện ngắn của Lỗ Tấn không chỉ có một hai loại mà có nhiều loại trí thức khác nhau . Sau đây chúng tôi xin tập hợp một số dạng trí thức -35- tiểu tư sản tiêu biểu được tìm thấy trong truyện ngắn của Lỗ Tấn dựa trên cơ sở những tài liệu thu thập được , để qua đó ta thấy được phần nào sự đa dạng phong phú trong những sáng tác viết về tầng lớp nho sĩ Trung Quốc trong truyện ngắn của Lỗ Tấn . Và đây cũng chính là cơ sở để hiểu thêm về tài năng sáng tác nghệ thuật của đại văn hào Lỗ Tấn . 2.2.2 Các dạng trí thức tiểu tư sản tiêu biểu trong truyện ngắn của Lỗ Tấn hội 2.2.2.1 Dạng nhân vật trí thức tiểu tư sản là cặn bã trong xã Lỗ Tấn viết truyện ngắn về đề tài người trí thức tiểu tư sản trên cơ sở kế thừa và phát huy những giá trị nghệ thuật của nền văn học hiện thực phê phán ở phương Tây và ở nước Nga thế kỉ XIX , cụ thể đó chính là loại hình nhân vật “con người thừa ” _con người bé nhỏ đáng thương trong xã hội . Đây là một khái niệm ra đời đầu tiên và phát triển mạnh mẽ ở các nước Nga và Tây Âu thế kỉ XIX . Khi nhắc đến loại hình nhân vật này , chúng tôi nghĩ ngay đến Epqhênhi Ônêqha , nhân vật chính của bộ tiểu thuyết Epqhênhi Ônêqha (Puskin ) . Đây là một con người sống không có mục đích , sống buồn bã , cô đơn không biết đến mọi việc xung quanh , không làm được việc gì cho đời và cuối cùng trở thành con người thừa của xã hội . Dạng nhân vật con người thừa , con người cặn bã của xã hội trong thuyện ngắn của Lỗ Tấn , tuy xuất hiện sau nhưng Lỗ Tấn đã khám phá loại hình nhân vật này một cách sâu hơn , có phần phát triển cao hơn so với các nhân vật phê phán hiện thực ở Nga và Tây Âu thế kỉ XIX . Nếu hầu hết các nhân vật con người thừa ở Phương Tây thế kỉ XIX là những thanh niên quý tộc giàu có có học thức , tài năng , tuổi trẻ nhưng lại sống vô vị không mục đích , sống mòn -36- mõi tầm thường như chàng Epqhênhi , thì trong truyện ngắn của Lỗ Tấn , loại nhân vật này hầu hết họ xuất thân là những nhà văn , nhà giáo , những người trí thức có chữ nghĩa nhưng hết thời và trở nên lạc lỏng cố hủ , lỗi thời như Khổng Ất Kỷ , Trần Sĩ Thành . Có thể thấy điểm khác biệt giữa nhân vật con người thừa trong tiểu thuyết hiện thực phê phán Phương Tây thế kỉ XIX với nhân vật con người thừa trong truyện ngắn của Lỗ Tấn là : nhân vật con người thừa trong tiểu thuyết hiện thực phê phán Phương Tây thế kỉ XIX không tự ý thức được sự “sống thừa ” , “đời thừa ” , còn nhân vật con người thừa trong truyện ngắn của Lỗ Tấn luôn tự ý thức được sự “sống thừa ” , “đời thừa ” của mình . Thật vậy , nếu chúng ta phân tích lại nhân vật Epqhênhi của Puskin và nhân vật Trần Sĩ Thành của Lỗ Tấn thì ta sẽ thấy rõ sự khác biệt này . Cả hai nhân vật này đều là nạn nhân , là sản phẩm do hoàn cảnh xã hội tạo ra . Nhưng Epqhênhi là sự cam chịu , chấp nhận hiện thực và thích nghi với cuộc sống đó của tầng lớp thanh niên quý tộc đương thời . Trần Sĩ Thành thì trái lại , trong cuộc sống bế tắc , chàng vẫn quyết đi tìm luồng ánh sáng mới , muốn vươn đến những ước mơ tốt đẹp nhưng bị xã hội vùi dập . Rõ ràng con người thừa của Lỗ Tấn có bước tiến bộ hơn vì họ không chấp nhận cuộc sống thừa , luôn muốn dứt bỏ nó , chối bỏ nó , nhưng lại không thể nào cưỡng lại hiện thực cuộc sống . Vì thế cuối cùng Trần Sĩ Thành đã chết đuối khi chưa tìm thấy nguồn ánh sáng của cuộc đời mình . Dù sự phản ứng của họ ở mức độ nhất định nhưng cũng thể hiện được sự tiến bộ của Lỗ Tấn trong quá trình sáng tạo loại hình nhân vật này . Khi tìm hiểu về dạng nhân vật trí thức tiểu tư sản là những con người cặn bã , là con người thừa trong xã hội , chúng ta không quên nhắc đến nhân vật Khổng Ất Kỷ (Khổng Ất Kỷ ) . Ông ta là một đồ nho bị nền giáo dục phong kiến đầu độc , là một sản phẩm còn sót lại của xã hội phong kiến . Ông ta suốt cuộc đời ôm mộng -37- công danh phú quý . Đi thi nhiều lần không đỗ , giấc mộng công danh không thành do dốt nát nhưng vẫn không tỉnh ngộ đến nỗi biến thành một con mọt sách Thánh hiền , luôn mở miệng là “chi , hồ , giả , dã ” (đây là các hư tự trong văn ngôn cổ , ý là nói chữ nghĩa trong sách , tỏ ra có học hơn người ) . Sống trong hoàn cảnh xã hội lố lăng , nhiễu nhương , xã hội mà cái cũ và cái mới cùng song song tồn tại , cùng đấu tranh lẫn nhau , cái cũ đã suy tàn nhưng cái mới chưa kịp đến , chưa đủ sức đẩy lùi cái cũ . Xã hội đương thời đang dần dần đào thải Nho học để hấp thụ Tây học thì một nho sĩ , một trí thức cũ , lạc hậu như Khổng Ất Kỷ thì làm sao mà không rơi vào bi kịch . Với nghệ thuật xây dựng nhân vật theo phương pháp “điểm nhãn ” (vẽ rồng chấm mắt ) truyền thống , Lỗ Tấn đã vẽ nên một Khổng Ất Kỷ với bộ dáng thật kỳ lạ , xấu xí và có đôi chút đáng sợ . Nhìn vào ngoại hình đó , chúng ta có thể hiểu một phần nào nội tâm bên trong nhân vật , vì ngoại hình cũng là một yếu tố để tính cách nhân vật được bộc lộ ra , nghệ thuật xây dựng nhân vật của nhà văn có thành công hay không cũng tùy thuộc vào điều đó . Đối với Lỗ Tấn , người không chú trọng đến vấn đề xây dựng ngoại hình nhân vật , Lỗ Tấn chỉ xây dựng nhân vật xuất phát từ mục đích bộc lộ được nội tâm nhân vật , mổ xẻ căn bệnh tinh thần của nhân vật , cũng chính vì thế phương pháp “điểm nhãn ” (vẽ rồng chấm mắt ) là phương pháp tối ưu nhất mà nhà văn lựa chọn để thực hiện lập trường nghệ thuật mà ông đã vạch ra từ lúc bắt đầu văn nghiệp , đó là “chấn hưng dân khí ” , chữa bệnh tinh thần cho dân tộc . Trên cơ sở đó , Lỗ Tấn xây dựng nhân vật Khổng Ất Kỷ cũng không ngoài mục đích đó . Ông không quan tâm nhiều đến vẽ Khổng Ất Kỷ như thế nào , mà quan trọng là ngoại hình của Khổng Ất Kỷ sẽ nói lên được điều gì . Thật vậy , Lỗ Tấn chỉ dùng vài dòng để vẽ ngoại hình của Khổng Ất Kỷ , nhưng với vài nét chấm phá , -38- phát họa đơn giản như thế , Khổng Ất Kỷ đã dần dần bộc lộ được bản chất bên trong tâm hồn của mình . Trước hết , Khổng Ất Kỷ là một con người khác người , khác người ngay từ ngoại hình “một bộ râu lồm xồm , rối như mớ bòng bong ” , “áo tuy là áo dài nhưng vừa bẩn vừa rách , hình như hơn mười năm nay chưa vá và cũng không hề giặt ” . Rõ ràng đây là một con người không quan tâm đến bề ngoài của mình , điều này cho thấy ông là một người cẩu thả , sống hời hợt , không mục đích , sống một kiếp sống thừa , sống tạm bợ lạc lõng , cuộc sống hiện tại thì vất vã , nghèo khổ , còn tương lai thì mù mịch không lối thoát . “Bác Khổng Ất Kỷ là một người có ngoại hình như thế thì có mấy ai dám đến gần . Chính ngoại hình của bác cũng góp phần đẩy bác ra xa xã hội loài người . người độc nhất mặc áo dài lại đứng trước quầy uống rượu ” . Đó là một Khổng Ất Kỷ qua lời kể của một cậu bé làm việc trong quán rượu Hàm Thanh kể lại , nhân vật xưng “tôi ” _người kể chuyện . Hình ảnh nhân vật Khổng Ất Kỷ xuất hiện ở quán Hàm Thanh thì mới là bức họa chân dung Khổng Ất Kỷ toàn vẹn , sinh động nhất . Lỗ Tấn đã để cho Khổng Ất Kỷ xuất hiện tại quán rượu để nhân vật bộc lộ hết những nét cố hủ , lỗi thời của một trí thức lạc hậu trong buổi giao thời đầy khủng hoảng . Ở quán rượu Hàm Thanh , hầu hết những người đứng uống rượu trước quầy đều là những bạn áo cộc . “Chỉ có những vị khách áo dài mới đi vào tận phòng trong gọi rượu , gọi thịt , ngồi xuống khề khà ” . Chỉ riêng Khổng Ất Kỷ cũng là một vị khách mặc áo dài nhưng bác ta lại đứng trước quầy uống rượu như những người khách áo cộc , là những người lao động nghèo , những người thợ đi làm về ghé quán để nhấm nháp chút rượu . Lỗ Tấn đã thật sự thành công khi xây dựng chi tiết này , chiếc áo dài đã không giúp Khổng Ất Kỷ gia nhập vào hàng ngũ những người giàu sang quyền quý như những người khách áo dài sang trọng khác đến quán rượu Hàm Thanh , nhưng hành động đứng trước quầy uống rượu cũng không đẩy bác -39- vào hàng ngũ những người lao động nghèo khổ . Khổng Ất Kỷ trở nên lạc lõng giữa cuộc đời , quán rượu nhỏ là hình ảnh của một xã hội thu nhỏ . Trong cái xã hội ấy , Khổng Ất Kỷ không thể là một khách áo dài hạng sang vì bác không có nhiều tiền , nhưng cũng không là khách áo cộc , những người lao động nghèo vì bác là một nho sĩ mặc áo dài . Chỉ một chi tiết nhỏ nhưng Lỗ Tấn đã làm cho nhân vật trở thành một cái bóng dật dờ , không ai chấp nhận , Khổng Ất Kỷ lạc loài ngay trong xã hội loài người , chiếc áo dài đã đẩy bác ra xa xã hội mà bác đang sống . Nói cách khác chính những tư tưởng lỗi thời lạc hậu của chế độ phong kiến đã đẩy Khổng Ất Kỷ trở nên xa cách với xã hội loài người . Chi tiết : “Bác ta nói chuyện với ai , mở miệng ra là chi hồ giả dã đã làm cho người ta chẳng hiểu gì hết ” đã làm cho nhân vật Khổng Ất Kỷ nổi bậc lên là một con người lạc lõng , gàn dở , là một con người đại diện cho những tàn dư cặn bã của nền học vấn đã cũ , lỗi thời . Những thứ tư tưởng cặn bã của xã hội cũ như đã ngự trị trong tiềm thức của Khổng Ất Kỷ đến nỗi cứ mỗi lần mở miệng là bác ta cứ “chi , hồ , giả , dã ” , ngay cả cái tên của ông ta cũng cho thấy ông là một tín đồ sùng đạo Khổng . “Vì bác ta họ Khổng nên người ta mới lấy ba chữ Khổng Ất Kỷ trong cái câu khó hiểu : Thương đại nhân Khổng Ất Kỷ in son bên các thiếp đồ mà đặt biệt hiệu cho ” . Việc đặt tên cho nhân vật cũng mang ý đồ của nhà văn . Chẳng hạn nhân vật chính trong AQ chính truyện là một người không tên , không họ . Để cho nhân vật AQ không có tên , nhà văn đã diễn tả một kiếp sống của AQ trần trụi , phê phán , vạch trần bộ mặt xấu xa của một xã hội mà cái quyền tối thiểu nhất , cao nhất trong mỗi con người mà không thể có một luật pháp nào bác bỏ được , đó là quyền có một cái tên , vì đã là con người thì phải có họ tên . AQ không có họ tên thì chẳng khác nào một con vật không hơn không kém . Phải chăng xã hội bất công tàn nhẫn ấy đã cướp đi -40- tất cả của AQ , ngay cả cái tên , quyền làm người cuối cùng của anh ta ? Đối với vấn đề đặt tên cho nhân vật Khổng Ất Kỷ , Lỗ Tấn cũng gửi gắm một ý đồ nghệ thuật sâu sắc . Cái tên Khổng Ất Kỷ làm người đọc liên tưởng đến Khổng Tử và chắc hẳn Khổng Ất Kỷ là tín đồ của cụ Khổng . Nhưng giữa hoàn cảnh xã hội đang đào thải Nho học để tiếp thu nền văn minh tiến bộ của Tây học thì giáo lý của Khổng Tử đã lỗi thời , không còn phù hợp với xã hội đang tiến bộ . Khổng Ất Kỷ xuất hiện trong tác phẩm với tư cách là nhân vật đại diện cho những tư tưởng Nho giáo , là tín đồ trung thành của cụ Khổng . Điều này không chỉ thể hiện ở cái tên mà còn thể hiện ở tư tưởng của ông nữa . Khổng Ất Kỷ tiếp thu tư tưởng “trăm nghề đều hèn hạ , chỉ đọc sách là cao quý ” (Vạn ban giai hạ phẩm , duy hữu độc như cao ) một cách sâu sắc , triệt để , để rồi chính cái tư tưởng ấy đã đầu độc ông đến mức coi việc ăn cắp sách không phải là hành động ăn cắp bởi vì chỉ có những người biết chữ mới lấy sách . Từ những biểu hiện ở chỗ lạc lõng , ngược đời , không đúng chỗ , không hợp thời , từ ngoại hình cho đến tính cách , tư tưởng , Khổng Ất Kỷ đã bị xã hội đào thải , không dung nạp , ông đã trở thành một thành phần cặn bã của xã hội Trung Quốc lúc bấy giờ . Tại quán rượu Hàm Thanh , một xã hội Trung Quốc thu nhỏ , Khổng Ất Kỷ đã bị mọi người khinh bỉ , giễu cợt và họ xem ông như một con rối để mua vui . Khổng Ất Kỷ không khác gì một cổ máy đã lỗi thời đang đứng trước nguy cơ thời đại công nghiệp mới tẩy chay , ông đã trở nên “thừa ” trong xã hội mới trên đà phát triển . Chất thừa trong con người Khổng Ất Kỷ được mọi người khẳng định qua câu nói : “Bác Khổng Ất Kỷ mua vui cho người ta vậy đó , nhưng không có bác thì cũng thế thôi ” . Thật vậy , Khổng Ất Kỷ sẽ bị xã hội đào thải , đó là vấn đề sớm hay muộn mà thôi . -41- Mặt khác , Lỗ Tấn viết về người trí thức không chỉ vì muốn vạch trần những nét tiêu cực , bi lụy hay những thói hư tật xấu để cười cợt , chê bay họ . Lỗ Tấn lên án Khổng Ất Kỷ , vạch trần bản chất của một nho sĩ đã lỗi thời , lạc hậu , cặn bã nhưng rõ ràng nhà văn đã không chê cười Khổng Ất Kỷ . Với một giọng văn thật bình tỉnh , khách quan , pha chút lạnh lùng , Lỗ Tấn miêu tả Khổng Ất Kỷ mang đầy đủ bản chất của một con người , con người ấy dù bị xã hội vùi dập , dù bị đồng loại xa lánh , bài trừ khỏi cộng đồng xã hội loài người nhưng con người ấy vẫn có bản tính hướng thiện , điều này hoàn toàn đúng với quan niệm nghệ thuật về con người trong tác phẩm văn chương của Lỗ Tấn mà chúng tôi đã trình bày ở phần đầu . Khổng Ất Kỷ vẫn mang những phẩm chất tốt đẹp mà chưa chắc một con người bình thường hơn Khổng Ất Kỷ trong xã hội lúc bấy giờ có khả năng làm được , đó chính là tấm lòng yêu thương trẻ con , những mầm móng tương lai của đất nước . Một con người có phẩm chất tốt đẹp như thế lẽ ra phải có một cuộc sống tốt đẹp hơn . Nhưng phải chăng vì sinh ra nhằm thời đại mà cuộc đời Khổng Ất Kỷ đã trở thành bi kịch ? Nhưng cũng một phần do chính bản thân ông không biết tự sửa đổi để thích ứng kịp thới với những đổi thay của xã hội . Dẫu sao Khổng Ất Kỷ là nạn nhân cũng là sản phẩm được xã hội phong kiến đào tạo , xã hội ấy đã đẩy Khổng Ất Kỷ rơi vào bi kịch , Khổng Ất Kỷ đáng thương nhiều hơn đáng trách . Đối với loại trí thức tiểu tư sản như Khổng Ất Kỷ , Lỗ Tấn đã tỏ rõ thái độ “thương vì họ bất hạnh , giận vì họ u mê ” . Những người trí thức như Khổng Ất Kỷ , bên cạnh việc loại trừ những tàn dư của chế độ cũ như tư tưởng cổ hủ , lạc hậu , không hợp thời …thì vẫn có thể giữ lại được những phẩm chất tốt đẹp bên trong con người ấy , đó là lòng yêu thương con người , yêu thương những đứa trẻ . Chính phẩm chất tốt đẹp ấy đã níu kéo Khổng Ất Kỷ , giúp ông không bị liệt vào danh sách những nạn nhân không thuốc chữa của -42- thầy thuốc Lỗ Tấn . Khổng Ất Kỷ vẫn còn cơ hội để cứu chữa . Lỗ Tấn chỉ “giận vì họ u mê ” nhưng Lỗ Tấn không bỏ rơi những loại người này mà nhà văn vẫn mong muốn chữ