Luận văn Dấu ấn văn hóa nam bộ trong truyện ngắn Sơn Nam

tộc chọn cho mình một địa hình thích hợp, sống hòa bình, tôn trọng và không xâm phạm tập tục tín ngưỡng của nhau. Câu chuyện về chiếc ghe ngo và lục cụ Tăng Liên phần nào cho ta thấy tâm tư tình cảm của người Khmer với quê hương đất nước, với tổ quốc Việt Nam. Trên vùng đồng bằng sông Cửu Long, vào mùa nước nổi hội đua ghe ngo của người Khmer diễn ra rất sôi động. Đây chính là một nét sinh hoạt văn hóa rất độc đáo của họ. Vì danh dự của xóm chùa cả Lục Cụ, phó hương quản Hem và đội đua đều cố gắng hết sức để dành chiến thắng trong cuộc đua ghe nhưng phần thưởng mà họ nhận được thì thật cay đắng, tủi nhục và xót xa - một lá cờ tam sắc của Pháp quốc (Chiếc ghe ngo). Ngoài ra, ở một số truyện ngắn khác, ngòi bút Sơn Nam cũng chứng thực cho ta thấy mối quan hệ tốt đẹp này. Khung cảnh ở những nơi người Khmer sinh sống thường có tre xanh, cây thốt nốt và có chùa chiền bao quanh. Toàn bộ dân cư làng Tài Văn, Liêu Tú đều là người Khmer. Họ cất nhà trên các giồng cát, nơi ấy được hình dung như một quần đảo. Mỗi giồng tập trung chừng hai mươi nhà, mỗi nhà đều có bụi tre bao quanh. Họ sống xen kẽ với làng của người Việt, “ai nấy làm ăn vui vẻ, ai lo phận người nấy”. Khi Tây “làm lộng” nổ súng vang cả vùng, nhân vật “tôi” và thằng Đinh mỗi đứa một hướng chạy thục mạng, nhờ sự cứu giúp của một người phụ nữ An Nam lấy chồng người Khmer, họ đã thoát khỏi nguy hiểm (Ngó lên Sở Thượng). Khi đồng bằng sông Cửu Long đã trở nên đông đúc, người Việt, người Khmer cùng chung sống và lao động với nhau. Cả xóm Sóc Xoài đều kiếm sống bằng nghề nhổ bàng đan cà ròn gia công. Đây vốn là nghề mà người Việt học được từ người Khmer trong quá trình chung sống với nhau (Ông Bang cà ròn). Ở xóm Cù Là người Việt cùng người Khmer cùng nhau lập nghiệp, gắn bó đoàn kết, giúp đỡ lẫn nhau trong cuộc sống (Xóm Cù Là ). Hình ảnh chiếc nóp, cái cà ròn trở nên quen thuộc đối với lưu dân Việt trong quá trình lập ấp, tạo xóm. Đó là những vật dụng của người Khmer. Chiếc nóp là một vật dụng không thể thiếu của người Nam Bộ xưa kia. Theo sự miêu tả của Sơn Nam, chiếc nóp là 67 một miếng đệm lớn như cái túi may hình chữ nhật, miệng nóp mở ra theo bề dài, có chức năng của cái mùng, cái mền, cái chiếu và cả cái mái nhà. “Trên miền đất ẩm ướt, dưới cơn mưa nhỏ, cứ lật nóp chui vào để vượt qua một đêm đầy muỗi mòng giữa rừng hoang. Lúc đi bộ, người ta mang cái nóp cuốn tròn sau lưng, khá nhẹ nhàng. Giữa trời sương, người ta lật nóp trước mũi, sau lái hoặc trên mui ghe” [48, 161]. Vật dụng mang theo bên mình của các tay rìu ở rừng tràm U Minh là một cái nóp vì “xứ này nhà cửa không có, muỗi bu lại như trấu, nước ngập ngang lưng quần”. Khi một mình sống trên hòn Cổ Tron, ngoài bộ quần áo mặc trên người, cái bếp un khói vừa để nấu cơm vừa để đuổi muỗi, vật dụng không thể thiếu của ông Từ Thông là một chiếc nóp để che mưa, tránh nắng. Chiếc nóp cũng là một trong những vật dụng trong hành trang của nhà văn Sơn Nam khi ông đi bộ trên khắp vùng đất đồng bằng sông Cửu Long. Cái cà ràn là chiếc bếp của người Khmer, có hình dáng như cái thùng đờn ghi ta, phía trước để nấu cơm, phía sau là nơi cào than rút củi bớt ra để nướng cá. Trong hành trang đi hỏi vợ của Hai Cần không thể thiếu chiếc cà ràn quen thuộc này. Khi chuẩn bị lên xuồng lão Ngượt nhắc nhở Hai Cần: “Cháu chịu khó rinh cái cà ràn, cái nồi cơm đó xuống xuồng để đi du lịch đường xa” (Vẹt lục bình). Rừng tràm là nơi ẩm thấp, nước đọng quanh năm, ban ngày muỗi mòng vẫn bay vo ve trước mặt người. Khi câu chuyện phiếm của các tay rìu đang diễn ra sôi nổi, muỗi bu lại xung quanh, đôi bàn tay anh Tư Bình Thủy đập từng chập mà vẫn không ngớt, mọi người phải lấy chiếc bếp un quạt khói lên để đuổi bầy muỗi ra xa (Nhứt phá sơn lâm). Ngoài ra, ở vùng đất có nhiều sự ưu đãi từ nguồn thủy lợi, người Khmer đã sớm nghĩ ra kỹ thuật làm mắm để tích trữ thức ăn lâu dài (Ngày hội ba khía). Lưu dân Việt đến đây đã tiếp nhận kỹ thuật này và chế biến ra những món ăn đậm chất Nam Bộ. Cuộc gặp gỡ giữa người Việt và Khmer diễn ra ôn hòa, không có sự cưỡng bách về kinh tế nên văn hóa cũng không có sự đối nghịch. Cả người Việt và người Khmer đều theo đạo Phật và thờ cúng theo cách riêng của mình. Mảnh đất Nam Bộ dần dần đã trở thành quê hương, thành niềm tự hào chung của họ. Trong mối quan giữa người Hoa và người Việt ta lại thấy có sự biểu hiện rất khác. Làn sóng người Hoa di dân qua Cù Lao Phố, Mỹ Tho, Hà Tiên, họ giỏi về thương mãi, chế biến thức ăn nhưng chỉ xem Nam Bộ là nơi dừng chân tạm thời, mong chờ ngày “phục Minh”. Khi đến vùng đất này, cơ hội quay về dường như không còn vì vậy họ buộc phải lấy vợ, sinh con và định cư lâu dài tại đây. Các cửa tiệm bán các tạp hóa là phương thức để người Hoa kiếm sống. Họ bán chịu cho nông dân nghèo đến mùa thu hoạch mới đến lấy tiền. Cách tích lũy đó đã tạo cho họ một chỗ đứng khá vững vàng. Trên vùng đất mới người Việt cũng tiếp thu nghề thương mại của người Hoa. Ngành mua bán, chuyên chở hàng hóa đã tạo cơ hội gặp gỡ, quen biết nhau giữa các vùng gần xa, chọ lớn, tỉnh lỵ. Ở những nơi giáp nước quy tụ khá đông ghe thuyền, đậu lại buôn bán rồi lại di chuyển đến các vùng 68 khác. A Lẩu sinh ra trên đất Việt, làm nghề bán tạp hóa, nhưng anh luôn mong có cơ hội trở về quê hương. Tâm sự của A Lẩu cũng là tâm sự của người Hoa trên mảnh đất này. Nhưng rồi cuối cùng A Lẩu cũng đã chọn cách sống chan hòa thậm chí còn trở thành tri kỷ với bạn bè người Việt. Mối quan hệ của anh với Hai Lượng, Tư Đờn không chỉ là tình làng nghĩa xóm mà sâu xa hơn nữa họ còn tri ngộ nhau qua những điệu hát Xuân tình, Ngũ điểm, cùng nhau nhâm nhi chén rượu giải sầu. Địa danh bến Tầm Dương là nơi họ mong ước được một lần hội ngộ, bởi lẽ nơi đó là cố hương của A Lẩu, là tâm sự yêu nước của Hai Lượng và Tư Đờn trong hoàn cảnh đất nước bị Pháp cai trị (Hội ngộ bến Tầm Dương). Truyện ngắn Một người hàng xóm phản ánh rõ nhất phương cách kiếm ăn của người Hoa qua câu chuyện nhỏ về gia đình của chú Vương Tường, làm nghề bán tạp hóa ở cầu Ông Lãnh. Nhà của họ là cái kho chứa hàng bừa bãi với đủ thứ từ tàu hũ khô, củ cải muối, tàu vị yểu,… và cả một bầy con năm đứa. Người Hoa giỏi làm ăn và tính toán nên dù sống trên đất mới nhưng cuộc sống của họ khá ổn định. Nhiều gia đình người Hoa có vốn, họ đã định cư xen kẽ với các xóm ấp của người Việt. Một số người giỏi kinh doanh đứng ra làm trung gian buôn bán giữa các bạn hàng Việt, Hoa và cả các nước khác như Singapo, Miến Điện. Từ bao đời nay, dân cư Việt và Hoa đã sống hòa thuận cùng nhau trên mảnh đất mới. Quan hệ cộng đồng của cư dân đất phương Nam còn được bộc lộ rất rõ trong hoàn cảnh thực dân Pháp xâm lược. Quan hệ làng nước, xóm giềng là nền tảng cơ bản của thể ứng xử xã hội người Việt vẫn được duy trì. Tuy nhiên, đã có ảnh hưởng không nhỏ của lối sống mới xa rời truyền thống dân tộc ở một số người. Truyện ngắn Sơn Nam không tập trung phản ánh mối quan hệ đối nghịch giữa ta và địch mà chủ yếu khắc họa quan điểm, thái độ, cách cư xử của con người Nam Bộ trong hoàn cảnh có ngoại xâm. Dù không trực tiếp thể hiện những mâu thuẫn giằng co quyết liệt giữa ta và địch, truyện của Sơn Nam vẫn “bàng bạc trong những trang sách này là một tình yêu quê hương đậm đà, đằm thắm….là một ý thức chống xâm lăng triền miên sâu sắc”[67, 83]. Trong trận giặc càn năm xưa tại gò Mả Lạn, binh sĩ của ông Nguyễn Trung Trực kéo về Châu Thành để công kích. Khi nghe tiếng súng nổ chát chúa quanh vùng, dân chúng nửa mừng nửa sợ vì chẳng biết của bên ta hay bên địch, những người dân nghèo vô tội ở gò Mả Lạn gần như đã bị giết sạch trong đêm hôm ấy (Miễu bà Chúa Xứ). Thời Pháp thuộc ở xứ biển Hà Tiên, Cà Mau nổi lên băng đảng “Cánh buồm đen” của Sáu Bộ, Năm Bùn. Họ cướp của người giàu chia cho dân nghèo, khi muốn giữ đạo đức làm người họ đã giải nghệ và cầm cuốc cày thay cho đao kiếm. Đầu năm 1946 khi Nam Bộ đang trong giai đoạn kháng chiến quyết liệt, ông Sáu Bộ đã truyền lại thế võ tuyệt kỹ cho đám thanh niên cứu quốc. Ông nói rất khẳng khái: “Nếu ngồi ở nhà không ai làm gì tôi, nhưng tôi cảm thấy nhục nhã như thiếu món nợ gì với trời đất, núi non. Nếu xét tôi có tội, anh em cứ giết tôi để tế cờ”. Khi đất nước lâm nguy, những 69 con người một thời làm mưa làm gió như Sáu Bộ cũng tự đặt mình vào trách nhiệm, vào nghĩa vụ đối với tổ quốc Việt Nam (Đảng “Cánh buồm đen”). Tính cách của ông Tư Lịch (Ngày mưa đầu mùa) phổ biến trong số đông dân Nam Bộ, sống bình dị, không bao giờ làm điều sai trái nhưng lại hành động rất anh hùng trước hoàn cảnh tồn vong của dân tộc. Khi đối diện trước vinh nhục, sống chết mới thấy rõ khí chất xã hội của từng con người. Vào năm 1946, “lúc bấy giờ đất nước đang trong vòng “máu lửa”, nhưng làng Đông Yên vẫn yên như bàn thạch”. Pháp đã chiếm đóng và mở đồn cách làng không xa, dân chúng vẫn say sưa đờn hát, rượu chè. Trước hoàn cảnh ấy, ông Tư Lịch chợt nghĩ “con người chứ đâu phải cái máy, lương tri còn đó, sáng chói từng chập, thúc giục khách ăn nhậu nên nhớ tới Tổ quốc”. Khi nghe tin Pháp chuẩn bị tấn công bà con ai nấy lo chạy cho thật xa, ông Tư Lịch buồn bã nói “Mạng ai nấy lo, hồn ai nấy giữ. Thời loạn lạc khôn sống mống chết. Nếu dân mình ai cũng ích kỷ thì nước mất luôn. Lá lành đùm lá rách mới là thương nhau”. Trong phút giây, cậu thanh niên đi bên cạnh ông Tư chợt “cảm thấy mình trai trẻ mà quỵ lụy, chạy trốn trước áp bức của thực dân Pháp là hèn hạ”. Cậu đã học được bài học đầu tiên về đạo làm người trong một đất nước có giặc ngoại xâm. Yêu nước là một phẩm chất tốt đẹp của con người Việt Nam từ bao đời nay. Ở Nam Bộ, trong hoàn cảnh của cuộc chiến tranh chống ngoại xâm tinh thần ấy có dịp bùng phát mạnh mẽ và lan tỏa rộng khắp. Sự biểu hiện của lòng yêu nước ở con người Nam Bộ trong truyện ngắn Sơn Nam gắn liền với điều kiện và hoàn cảnh sống của họ trên vùng đất cuối cùng của tổ quốc. Ở nơi xa xôi hẻo lánh vẫn ngời lên nét đẹp truyền thống của người Việt phương Nam. Cuối năm 1945, khi tái chiếm xứ Nam Kỳ thuộc địa, thực dân Pháp đã gặp phải sự kháng cự quyết liệt của cả miền Nam. Những thanh niên yêu nước như Thiệt và Nguyệt đã theo dòng người tham gia Thanh Niên Tiền Phong, nhiều đồng bào cùng nhau tản cư ngược ra khu vực Pháp chiếm đóng hoặc rút xuống phía U Minh sình lầy. Riêng ông hương cả Binh và một số người dân nghèo vẫn cố bám trụ lại trên con rạch Cái Cau. Thực dân Pháp vào chiếm đóng dọc bờ kinh Xáng đã không gặp sự kháng cự nào đáng kể vì dân trong làng chẳng còn bao nhiêu. Ông hương cả Binh tỏ rõ thái độ “thà chịu chết chứ không thể rời khỏi cái nhà này, con rạch này”. Ông quan niệm con người “tử sanh hữu mạng” và cả đời chỉ thờ một chữ “Trung”. Tinh thần trung hiếu đã cứu sống ông trong một lần đối đáp với giặc Tây. Khi quân giặc ráo riết lùng bắt đám Thanh Niên Tiền Phong, ông hương cả Binh vẫn tin rằng mình là người có lá số tử vi “Nê Mã độ Khương Vương” nên ông không đi khỏi vùng nguy hiểm. Ông cũng như hình ảnh con ngựa đất đứng hầu hạ trung thành bên các bàn thờ trong các ngôi miếu. Mặc cho cô Nguyệt can ngăn, mặc cho bị nghi ngờ theo thực dân, ông vẫn một mình ở lại ngôi nhà quét dọn bàn thờ, chăm sóc vườn tược. Qua hình ảnh của một ông già tuổi đã gần đất xa trời phần nào còn giúp ta thấy được tinh 70 thần bám đất giữ làng trong những năm kháng chiến ác liệt của dân Nam Bộ (Con ngựa đất). Ông Từ Thông bao năm sống một mình trên hòn Cổ Tron, tưởng như đã cắt đứt mọi liên hệ với đất liền nhưng vào “năm ấy, tháng ấy, ngày ấy, …ông Từ bỗng nghe chút gì băn khoăn, rạo rực trong lòng ông và ở ngoài đời”. Bởi lẽ ông vừa nghe người thông ngôn nói về những tin trong đất liền như nhắc nhở ông về món nợ với đồng bào, với đất nước. Ông hổ thẹn khi thấy phận mình không bằng con chim đỗ quyên đêm hè kêu khắc khoải một nỗi nhớ quê. “Cây có cội. Nước có nguồn. Chim có tổ. Cá có hang” và đương nhiên con người phải có quê hương, có nguồn cội (Hòn Cổ Tron). Ông già làm nghề xay lúa ở làng Đông Thái, ông già mù giăng câu ở kinh Rộc Lá đều là những con người gắn bó sâu nặng với quê hương đất nước. Ông tâm sự: “Mắt lòa là mắt không thấy, chứ nào phải vô tri vô giác”. Hàng đêm ông vẫn ngồi nói thơ Vân Tiên một mình giữa chốn sông nước bao la, lòng ông thổn thức với bao điều mất mát: mất đứa con trai trong chiến tranh Pháp - Đức hồi thế chiến thứ nhất và bây giờ là mất tự do trên chính quê hương đất nước mình. Nhà văn khẳng định “Dường như tạo hóa đã dành cho ông một số phận: sinh trong thời Pháp thuộc, chết trong thời Pháp thuộc” (Ông già xay lúa, Người mù giăng câu). Khi biên khảo về vùng đất và con người Nam Bộ, Sơn Nam viết: “Việt Nam đã hình thành từ thời các vua Hùng, chống giặc ngoại xâm, văn hiến rạng rỡ. Khẩn hoang tận đồng bằng sông Cửu Long là tiếp nối bình thường truyền thống dựng nước, giữ nước, lần hồi tạo thêm nét đa dạng trong tính thống nhất về văn hóa dân tộc” [49, 136]. Nam Bộ là nơi tụ họp của dân tứ xứ, là nơi có nhiều tộc người cùng sinh sống. Sự đoàn kết cộng đồng đã trở thành một trong những yếu tố quyết định đối với tính cách nhân ái, nghĩa khí của người Nam Bộ trong công cuộc đấu tranh bảo vệ đất nước. Cách cư xử hào hiệp, trọng nghĩa, yêu quý đồng bào, quê hương xứ sở đã khẳng định phẩm chất đáng quý, mang dáng vẻ riêng của người Việt phương Nam. b. Trong mối quan hệ giữa con người với con người Trong mối quan hệ giữa con người với con người, người dân Nam Bộ chọn cách sống trọng nghĩa tình, sẵn sàng giúp đỡ cưu mang lẫn nhau. Bên cạnh đó cách cư xư xử bộc trực thẳng thắn, chất phác thật thà cũng được biểu hiện rất rõ qua hành động, cử chỉ và lời nói của con người nơi đây. Nói đến con người Nam Bộ, một nét đặc trưng không thể thiếu đó chính là nhân ái, nghĩa khí. Đây không phải đặc tính mà chỉ có dân Nam Bộ mới có nhưng đây lại chính là nét nổi bật của họ. Vốn mang trong mình dòng máu Việt, tinh thần tương thân tương ái là cái gốc của con người Việt Nam từ xưa đến nay. Đến mảnh đất mới, những cư dân tứ xứ cũng nhờ có tình nhân ái mà tồn tại và phát triển được. Tinh thần nhân ái ở đây được thể hiện trong những mối quan hệ đối nhân xử thế giữa con người với nhau. 71 Tương thân tương ái, đoàn kết là một đặc điểm chung của dân tộc Việt Nam cũng là cách sống của người Việt phương Nam. Trong truyện ngắn Sơn Nam, đặc điểm này biểu hiện rõ nhất qua việc phản ánh hai mối quan hệ xã hội, một là mối quan hệ giữa những người thân trong gia đình, hai là mối quan hệ cộng đồng giữa những người dân cùng sinh sống trong một xóm, ấp, khu vực. Mối quan hệ tình cảm giữa những người thân trong gia đình được tác giả thể hiện qua một số truyện ngắn tiêu biểu. Đó là tình yêu thương vô bờ bến của ông bà hương Cả Ba đối với cô con gái Út. Là bậc làm cha làm mẹ, ông bà băn khoăn, ăn ngủ không yên khi quyết định gả con gái về xứ Cạnh Đền xa xôi. Đến khi con gái đã yên bề gia thất, có tới bốn mặt con rồi mà ông bà vẫn ngày đêm trông ngóng. Sau khi “cự nự” với bà Cả “ông Cả im lặng suy nghĩ, nghĩ đến cái ngày gần đất xa trời của mình. Nó không còn bao xa nữa. Ngày đó, ai phò giá, ai rinh quan tài? Nhìn bụi tre già dưới bến mà ông tủi thân: Măng non mọc kề bên gốc. Phận ông có khác; con gái, con rể và đám cháu ngoại ở chốn xa xôi kia làm sao gần gũi để ông thấy mặt lần đầu – và cũng là lần chót – khi ông tàn hơi. Nước mắt muốn tươm ra, ông cố dằn lại. Ông hiểu đời chưa tới mức đen tối, còn chút ánh sáng lập lòe trong tương lai vô biên vô tận” (Cô Út về rừng). Đó còn là nỗi lo lắng luôn thường trực trong đầu chú thím Tư Đinh (Mùa len trâu) khi đã quyết định cho thằng Nhi theo đoàn người len trâu đến vùng Bảy Núi An Giang. Mãn mùa len trâu, thím Tư mừng rơi nước mắt khi thằng Nhi trở về nguyên vẹn dù dọc đường đi đã chết mất một con trâu pháo. Đó còn là câu chuyện của mẹ con bà chủ Mẹo (Hai mẹ con) phải xa cách nhau vì sinh kế nhưng lúc nào cũng quan tâm lo lắng cho nhau. Tân mang tội giết người, buôn á phiện, phải trốn chui trốn nhủi nhưng anh luôn tìm cách báo tin về để mẹ an lòng. Bà chủ Mẹo sống một mình, luôn hồi hộp dõi theo từng bươc chân của cậu con trai. Tình cảm máu mủ ruột rà càng được trân trọng hơn khi cuộc sống còn quá nhiều gian lao, vất vả. Ông cả Ban biết mình bị bệnh phong không chữa nổi (Ngôi mộ chôn đứng), nhưng vì thương thằng con trai, sợ con mất thể diện, sợ hôn sự của nó không thành ông đã chọn cách hy sinh đau đớn một mình. Đã hơn mười năm ông cả Ban sống trốn lánh thiên hạ, khi quyết định ra đi ông dặn dò thằng Hưng “Mày cứ đào một cái tổ, sau hè hoặc trong nhà, ở từng dưới. Tao nằm xuống đó. Mày chôn sống tao. Mau đi. Nếu trễ nãi, tao chết trên giường này, mày tốn công chôn thây tao xuống rồi thì thiên hạ xúm lại nói xấu, uổng công trốn lánh của tao từ chục năm nay… Mày giết tao rồi đem chôn kín đáo phía sau hè. Thế là danh giá nhà này được toàn vẹn”. Phận làm con, thằng Hưng rơi nước mắt, nó cảm thấy đau đớn như kim châm muối xát. Có lẽ chỉ có tình phụ tử lớn lao vô bờ mới cho ông cả Ban cái dũng khí phi thường ấy. Mười hôm sau Tư Hưng mướn thợ hồ xây một cái mả, kiểu mả đứng, giống như hình dáng cái tháp và nó nói dóc với con Lài rằng cha nó đi tu tiên và chết ở trên núi đã hai tháng nay. 72 Câu chuyện cảm động ở chốn rừng tràm cũng giúp ta thấy rõ mối quan hệ cha con tốt đẹp giữa những người thân trong gia đình. Cha con ông hương giáo sống ở U Minh Hạ đã rất lâu rồi mà lòng vẫn hướng về nguồn cội xa xôi (Hương rừng). Khi Tư Lập đến xứ này làm nghề ăn ong, anh đã lọt vào mắt của cô Hoàng Mai. Nàng xinh đẹp, nhưng yếu ớt vì mang trong mình dòng máu nan y. Dù thương trộm nhớ thầm Hoàng Mai đã lâu nhưng khi biết chuyện Tư Lập đã viện cớ ra đi lúc mùa bông tràm nở trắng rực và thề không quay trở về xứ này một lần nào nữa. Ông hương giáo hiểu rất rõ bệnh tình của con, ngặt ông không muốn nói rõ tên bệnh ra. Ông chỉ khuyên con gái năng đi guốc đừng để chân lạnh vì rừng này “phong”nhiều lắm. Khi Tư Lập ra đi, bệnh tình của Hoàng Mai càng trở nên trầm trọng, nước da nàng tái xanh, mái tóc rụng thưa dần, mùi hôi bay ra từ cơ thể. Chỉ mình ông hương giáo thấu hiểu nỗi lòng và hoàn cảnh của cô con gái độc nhất. “Ông giáo đã hiểu nguồn cơn. Mớ tóc rối nằm cuộn đống trên bàn khiến ông xúc cảm, không che giấu được cơn buồn. Ông thở dài, cũng như ông đã thở dài hồi mấy năm trước,… Đêm đến ông nghe tiếng rên khe khẽ. Ngỡ là con gái nhuốm bịnh, ông đến gọi cửa đôi ba lần. Hoàng Mai nằm đó, tỉnh mà như say, hơi thở hổn hển, đôi mắt úp vào chiếc gối mềm như trốn tránh mấy sợi tơ trăng buông xuống từng hồi, khi gió rào rạt khẽ rung làm hở ra mấy mí lá che trên đầu vách. Nàng ra đi bỏ lại ông một mình sống lẻ loi giữa rừng cho đến tận cuối đời. Câu chuyện của cha con Lão Bích cũng thật cảm động (Chuyện rừng tràm). Trong số dân từ các vùng đổ về rừng Cà Mau làm nghề đốn củi ăn ong có anh Tư Hưng, người chất phác thật thà lại có duyên ăn nói. Anh Tư Hưng và cô Một con gái Lão Bích đem lòng cảm mến nhau nhưng thời thế không ủng hộ đôi bạn trẻ. Tư Hưng sau nhiều lần làm ăn không thành, đã đi khỏi rừng tràm hơn ba năm mới quay về. Do kiểm lâm quản lý quá chặt nên những tay rìu tản sang các nơi khác kiếm sống. Cả khu rừng ồn ào náo nhiệt ba năm trước giờ đây hoang vắng, âm u đến lạ thường. Trong hoàn cảnh ấy, cha con Lão Bích vẫn ở lại rừng. Cô Một mang thai, sống vất vưởng như người không hồn. Một tay Lão Bích trông nom, chăm sóc đến khi cô sanh nở ông chính là bà mụ cho con. Rồi đứa nhỏ chết, cô trở nên điên loạn lúc khóc lúc cười, chửi bới cha mình. Lão Bích vô cùng đau đớn, tủi phận nhưng cha con ông vẫn sống, vẫn chờ Tư Hưng quay về. Cũng vì thương con mà cả đời ông già Hai phải chịu mang tiếng xấu (Mây trời và rong biển). Dưa hấu ông trồng không hiểu tại sao ruột lúc nào cũng trắng và ánh mắt ông luôn chất chứa những nỗi niềm u uẩn từ khi cô con gái duy nhất qua đời. Cô Ngọc con gái ông đem lòng thương yêu thằng Tú, chuyên nghề ăn cướp biển. Ông già Hai không bằng lòng mối tơ duyên này nên đã ra sức ngăn cản không cho đôi bạn trẻ qua lại nhưng Ngọc và Tú vẫn tìm mọi cách để đến với nhau. Kết quả là cậu Tú bị ông già Hai dùng dao đâm chết, cô Ngọc phát điên rồi tự tử, còn lại một mình ông già Hai với lời dèm pha là người sống thiếu âm đức. 73 Khi mới hình thành, mảnh đất Nam Bộ là nơi đến của dân tứ xứ. Có những vùng như rừng tràm U Minh toàn bộ dân trong làng đều đổ về từ các miệt khác để làm mướn. Bỏ xứ ra đi đến nơi đất mới, con người chọn cách sống nhân ái, đùm bọc giúp đỡ lẫn nhau. Họ hiểu rằng đã là con người ai cũng có quê hương cội nguồn, chỉ vì sinh kế mà phải rày đây mai đó, có khi phải sống nơi đất khách quê người cả đời mà không có cơ hội quay về. Đối với những người mới nhập cư, dân Nam Bộ luôn sẵn lòng đón nhận, tận tình giúp đỡ miễn đừng tỏ ra xấc xược, huênh hoang. Vì lẽ đó, khi thầy Hai Rắn vừa chuyển đến con rạch Thuồng Luồng đã vội khoe khoang tài nghệ liền gặp phải sự phản ứng của bà con chòm xóm. “Nói dóc! Chưn ướt, chưn ráo mới tới xứ này không để người ta thương! Người dân trong con rạch nhỏ này quan niệm rất giản dị: “Sao cho ai nấy ăn ngay ở phải, đừng vì tiền tài mà nói dóc với chúng sinh”. Tài bắt rắn của thầy Hai ai chẳng nể phục nhưng thầy kiêu hãnh quá nên hôm đó bà con không ai ở lại thụ giáo mà bực tức ra về. Cuối cùng khi xảy ra cái chết đáng thương của cha con ông Năm Điền, thầy Hai mới kịp nhận ra rằng chỉ có đem lòng chân thành đối xử với nhau mới có thể nhận được sự hậu đãi vô tư và lòng quý mến của mọi người. Thầy đến đây không giúp ích được nhiều cho bà con mà còn tạo ra sự nghi kỵ. Sau đám tang của người đồng nghề trị rắn cắn, thầy Hai bỏ xứ mà đi để lại một mình thằng Lợi bơ vơ cùng nỗi nhớ thương cha và người yêu (Cây huê xà). Nhân vật chiếm số đông trong truyện ngắn Sơn Nam là thanh niên trai tráng, họ có sức khỏe và thường tìm đến nơi khác làm thuê kiếm sống. Ven rừng U Minh là nơi tập trung đông đảo nhất của lớp người này. Ông già đui một con mắt từng nói với cậu xã Nệ: “Dân miệt này toàn người tứ xứ tới làm ăn”, cậu không phải huênh hoang, thăm dò những người đuôi mù như lão (Ông già xay lúa). Anh Tư Bình Thủy từ Cần Thơ xuống rừng tràm U Minh đốn củi thuê. Vốn hiền lành, thật thà nên anh được sự yêu thương, quý mến của cha con ông Tư Châu Xương và cô Mịn. Việc phá rừng lấy củi với bao khó khăn vất vả, tiền thù lao lại chẳng bao nhiêu nhưng con người vẫn không bỏ cuộc. Vì ở nơi đó họ đã mang tình cảm chân thành ra để đối đãi với nhau, mối duyên giữa anh Tư Bình Thủy và cô Mịn đã bắt đầu nảy sinh trên mảnh đất “muỗi mòng đỉa vắt nhiều như trấu” ấy (Nhứt phá sơn lâm). Trong một số truyện ngắn, nhà văn Sơn Nam có cách xây dựng kiểu nhân vật rất đặc biệt. Đó luôn luôn là một cặp nhân vật, một già một trẻ, hoặc một ông già với cô con gái và một thanh niên từ nơi xa đến lập nghiệp. Cách lựa chọn của Sơn Nam nhằm mục đích cho chúng ta thấy được tính chất đa dạng của thành phần cư dân trong vùng. Những người ở xứ khác đặt chân đến miệt U Minh làm ăn rất nhiều, từ vùng Bảy Núi An Giang, vùng Bình Thủy Cần Thơ, miệt Hậu Giang, miền biển Rạch Giá, Cà Mau, xứ Vĩnh Long… 74 họ đến đây gặt lúa thuê, làm mắm, đốn củi, ăn ong… theo mùa. Nếu thành công, mùa sau họ sẽ tiếp tục quay lại, nếu không họ lại đi nơi khác để kiếm sống. Gặt lúa mướn là một nghề rất đặc trưng của vùng đồng bằng Nam Bộ. Đến mùa gặt, những người dân nghèo tập trung lại từng đoàn hoặc đi cả gia đình đến khắp các ngả trong khu vực và dừng lại ở những nơi có công việc, những nơi làm ăn được. Mẹ con chị Hồng từ Long Xuyên xuống Rạch Giá gặt lúa và làm mắm. Ở nơi đó họ đã gặp anh Hai Tỵ, câu chuyện về con cá chết dại là chiếc cầu nối hai mảnh đời lỡ dở lại với nhau (Con cá chết dại). Hay bản thân Năm Hinh vì thua cờ bạc sạch túi, về năn nỉ vợ đi làm ăn tại ấp Xẻo Lá, Rạch Giá. Ở nơi ấy, nhờ sự giúp đỡ của ông già Hy, Năm Hinh đã biết được thế nào là ngày hội ba khía, cái viễn cảnh bài toán làm ăn của anh đã không thành sự thật vì dân ở xứ này quá nghèo. Họ thiếu nợ anh nhưng không có tiền trả, cuối cùng gia sản mà anh mang về là bốn cái lu đầy ắp ba khía muối. Khi về ông già Hy còn dặn với: “nếu còn tình nghĩa Năm Hinh phải biết điều mà mang trả lu lại cho bà con” (Ngày hội ba khía). Xứ sở U Minh là nơi muỗi mòng đỉa vắt, nơi xa xôi hẻo lánh nhưng được thiên nhiên ban tặng nhiều sản vật vì vậy nhiều dân nghèo trong vùng đã đến làm ăn rồi chọn nơi này là quê hương của mình. Dân đốn củi ở rừng tràm U Minh đã cùng nhau chia sẻ những khó khăn trong cuộc sống, dần dần họ tích lũy được kinh nghiệm thực tế và truyền lại cho nhau. Ông Cai Thoại và nhiều người khác cùng nhau kéo vào rừng sâu mở thôn lập ấp cũng là nhờ sự đoàn kết tương thân tương ái lẫn nhau. Từ đó mà thôn xóm trở nên đông đúc hơn, đất U Minh có thêm nhiều cư dân mới (Hai cõi U Minh). Khi thể hiện mối quan hệ giữa người với người, nhà văn Sơn Nam đã chứng minh ch