Luận văn Đề tài đô thị hiện đại trong tản văn của các nhà văn Hà Nội (Qua sáng tác của Nguyễn Việt Hà, Đõ Phấn, Nguyễn Trương Quý..)

ấp), để rồi những tính cách bất thường này tiếp tục tồn tại trong thời kinh tế thị trường với sự phát triển vượt bậc về qui mô dẫn đến tình trạng gần như vượt ra khỏi tầm kiểm soát về mặt văn hóa - xã hội” [50; 109]. Những tính cách bất thường này nảy sinh cùng hoàn cảnh mà đôi khi con người ngộ nhận là nét văn hóa mới. Những tính cách “bất thường” nếu có thời gian và môi trường có nguy cơ trở thành tính cách “bình thường”. Nó chính là nguyên nhân gây ra ảnh hưởng, gia tăng nguy cơ đánh mất bản sắc của bộ mặt Hà Nội. Các tác giả viết về Hà Nội tiếp xúc với sự biến đổi không ngừng nghỉ của Thủ đô. Nó diễn ra ở cả không gian đô thị và hệ tính cách của con người sống trong môi trường ấy. Trước hết, không gian đô thị có sự biến đổi mạnh mẽ. Sự biến đổi có một phần nhỏ thiếu tính quy hoạch, không thống nhất mà có sự pha trộn, lai căng gây ra những sắc màu không đồng đều của bộ mặt đô thị: “Không chỉ di tích lịch sử - văn hóa mà không gian phố cổ dường như bị xóa sổ bởi các tòa nhà cao tầng xây dựng không giấy phép, quá phép. Năm 1997, khi dự án liên doanh với một công ty của Hồng Kông xây Khách sạn Vàng (nay là tòa nhà Bảo Việt) ở phố Lê Thái Tổ cao tới 23 mét có thể biến hồ Gươm thành cái ao nên giới kiến trúc, sử học cùng các nhà báo đồng loạt lên tiếng nên dự án bị đình lại. Nhưng nay thì nó vẫn ngất ngưởng bên công trình kiến trúc Thủy Tạ xinh xắn. Rồi tòa nhà „hàm cá mập‟ (nay là trung tâm thương mại đầu phố Lê Ngọc Hà Đề tài đô thị hiện đại trong tản văn của các nhà văn Hà Nội LVTN - Khoa Văn học, ĐH KHXH&NV, ĐHQGHN 47 Đinh Tiên Hoàng) không chỉ xấu về kiến trúc mà còn trở thành bức tường ngăn không gian phố cổ với hồ Gươm. Không chỉ có vậy, trong 76 tuyến phố, các hộ dân cải tạo, cơi nới với đủ loại vật liệu từ khung nhôm kính, nhựa đến các vật liệu truyền thống như cót ép, mành... lẫn với mớ dây điện, viễn thông, cáp truyền hình làm cho không gian phố chắp vá và nhem nhuốc” [44]. Hà Nội ngổn ngang những màu sắc, luộm thuộm và trở nên lộn xộn trong không gian đô thị mới. Trong mắt các nhà văn, những người đã sống chết với Hà Nội thanh lịch và gọn gàng, những biến đổi ấy trở nên ngớ ngẩn và lộn xộn. Không gian đô thị có sự chồng lấn giữa văn hóa truyền thống và sự pha tạp của văn hóa ngoại lai, việc xây dựng lấn chiếm không gian cộng đồng ngày càng phổ biến, và việc các di tích lịch sử của Hà Nội bị biến dạng cũng là lẽ đương nhiên: “Không quá khó để thấy những cảnh tượng đáng buồn về một Hà Nội hiện đại nhưng xuống cấp, do quá đông dân và chật trội nên vẫn có nhiều công trình văn hóa vẫn bị chiếm dụng không gian, gây mất mỹ quan. Chùa Vĩnh Trù ở số 59 Hàng Lược được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xếp hạng di tích, cổng chùa có tấm biển “Di tích đã được xếp hạng, cấm được xâm hại”, nhưng không gian chùa đã bị biến thành quán cơm, quán nước. Chùa Huyền Thiên (54 phố Hàng Khoai) được cho là xây dựng vào thế kỷ XIV, xưa là một trong tứ quán của Kinh thành Thăng Long, gồm có: Trấn Vũ (Quán Thánh), Huyền Thiên, Đồng Thiên (đền Kim Cổ) và Đế Thích (chùa Vua) có kiến trúc đẹp và vừa thờ Phật vừa thờ Mẫu nên Huyền Thiên là di tích độc đáo của Hà Nội, nhưng nay cổng tam quan bị người dân biến thành nơi kinh doanh đồ sứ, nên khó mà nhận ra từ xa” [44]. Nguyên nhân đánh mất bản sắc trong quá trình đô thị hóa của Hà Nội được Đỗ Hương Thảo nhận diện từ các nguyên nhân: “Thứ nhất là lối tư duy manh mún. Lối tư duy manh mún đang thấy rõ trong cách quản lý đô thị, xây dựng cơ sở vật chất mang tính chắp vá, lẻ tẻ, hiệu quả thấp, quản lý hành chính không chuyên nghiệp; thứ hai là tác phong tùy tiện, tính kỉ luật kém. Đối với cư dân làm nông nghiệp, chỉ cày cấy trên những mảnh ruộng của Lê Ngọc Hà Đề tài đô thị hiện đại trong tản văn của các nhà văn Hà Nội LVTN - Khoa Văn học, ĐH KHXH&NV, ĐHQGHN 48 mình, ít bị ràng buộc bởi những yếu tố yêu cầu đòi hỏi sự chính xác cao như trong công nghiệp đã tạo nên thói quen tùy tiện, thiếu tính kỉ luật cao; thứ ba là tư tưởng bình quân chủ nghĩa; thứ tư là tính thụ động, cầu may” [8; 331]. Như vậy, quá trình đánh mất bản sắc trong không gian đô thị có nguyên nhân trực tiếp sâu xa từ ý thức của con người. Hệ tính cách của con người gây ra những biến đổi khi có xung đột trong tiếp nhận văn hóa mới. Nguyễn Trương Quý đã vạch ra tính cách không phù hợp với con người Hà Nội: “Phở không ngon vì 100 lý do: cuộc sống phong trần hơn, ăn sướng mồm hơn, Hà Nội đã bớt hữu tình hơn nhưng có ai nghĩ là chúng ta đã để phở xuống giá thê thảm, để chất lượng bát phở đuểnh đoảng đến phát ngán và món phở, đã không còn là thức trân như thời của những “thương nhớ mười hai”. Hình như từ món phở này, cách sống với những giá trị của chúng ta soi từ đấy thấy cũng nông nông, tùy tiện” [39; 153]. Ở góc độ khác, con người đô thị mới có sự cạnh tranh, đố kị đi ngược với truyền thống đoàn kết của dân tộc. Nó là dấu hiệu của việc đánh mất bản sắc vốn có của dân tộc, phát sinh từ những mưu toan, cạnh tranh không lành mạnh của kinh tế thị trường. Nguyễn Trương Quý đã chỉ rõ rằng: “Trong cuộc sống đầy tính cạnh tranh, ngay chốn văn phòng bề ngoài lờ đờ vô hại nhưng cũng dễ là nơi có mầm độc của thói ganh ghét và đố kỵ. Chúng ta chỉ muốn dứt điểm công việc nhưng lại gặp những ách tắc từ vị kế toán không chịu giải ngân, hay một anh giám sát kĩ thuật nhận định chưa đạt khiến sếp bắt cả đám làm lại” [39; 122]. Trong con mắt của người Hà Nội, thức quà hàng rong xưa là nét đẹp của tuổi thơ được gói nhẹ nhàng trong ký ức. Người bán hàng rong là những người hiền lành, chịu khó và chăm chỉ lao động. Nhưng người bán hàng rong thời kỳ hội nhập thì đủ loại, tốt có, xấu cũng không ít. Đỗ Phấn đã đau khổ chỉ ra rằng: “Ở khu phố cổ có đến chín phần là hàng rong giả mạo. Khách của họ là những ông tây bà đầm trong trắng yêu thiên nhiên con người đường phố. Lê Ngọc Hà Đề tài đô thị hiện đại trong tản văn của các nhà văn Hà Nội LVTN - Khoa Văn học, ĐH KHXH&NV, ĐHQGHN 49 Yêu nhầm cả cái sự nồng nhiệt hiếu khách của đám hàng rong gian manh ngoại tỉnh kéo về. Có khi phải trả mấy trăm nghìn cho một miếng dứa chấm muối ớt. Và cũng ngần ấy khi người bán hàng nhiệt tình đặt lên vai khách đôi quang gánh cho bạn bè chụp ảnh” [33; 193]. Không nằm ngoài những thay đổi, Tết Hà Nội cũng đang mất dần nét đặc trưng riêng: “Khoảng hơn chục năm lại đây, Tết Nguyên Đán ở Hà Nội đã nuối tiếc bớt đi quá nhiều những màu đáng kể nhất là hoa đào. Không những cánh của nó bị mỏng lớp mà sắc thắm cũng bị kém hơn nhiều nếu phải so với đào cũ Nhật Tân, hồi vườn ở đây còn mênh mông trùng điệp gốc đào chưa bị đám bê tông cốt thép của khu biệt thự liền kề hay chung cư cao cấp hung bạo lấn. Màu đào không còn nồng nàn thắm thì đương nhiên má của mấy thiếu nữ đứng bán hoa đào dọc hai bên đường đê Yên Phụ cũng tai tái vắng sắc hồng” [12]. Quà Tết là thứ con người tri ân đến nhau, không nặng nhẹ giá trị vật chất. Nhưng trong sự biến đổi mạnh mẽ của kinh tế thị trường, người Hà Nội nói riêng, người Việt Nam nói chung tự chạy theo những giá trị không có thật, đánh mất bản sắc của mình. Tất cả đuổi theo những khúc quanh mà Nguyễn Trương Quý chỉ rõ: “Có khi nhìn món quà đắt giá, người nhận đã nghĩ ngay đến việc dùng nó dành cho đối tượng xứng đáng hơn chứ chưa chắc đã dám khui chai rượu bạc triệu ra uống. Quà biếu cuối cùng chỉ còn là một loại gậy tiếp sức điền kinh, nó chỉ dừng lại khi giao thừa đã điểm” [39; 70]. Nguy cơ đánh mất bản sắc là sự thật đang tồn tại trong từng góc phố Hà Nội. Hà Nội đang tịnh tiến nhưng cũng có thể đánh mất những giá trị từng là hồn cốt của Kinh kỳ. Chính nguy cơ đánh mất bản sắc kéo theo vết trượt dài của văn hóa, lối sống. 2.4. Sự xuống cấp về văn hóa và lối sống Nhắc đến bản sắc tính cách của người Hà Nội, không thể không trích dẫn câu thơ của Nguyễn Công Trứ: “Chẳng thơm cũng thể hoa nhài/ Dẫu không thanh lịch cũng người Tràng An”. Bản sắc tính cách thanh lịch của người Tràng An - Hà Nội là mẫu tính cách chung được khẳng định. Đó là một Lê Ngọc Hà Đề tài đô thị hiện đại trong tản văn của các nhà văn Hà Nội LVTN - Khoa Văn học, ĐH KHXH&NV, ĐHQGHN 50 phần của văn hóa và lối sống quy chuẩn được tồn tại lâu dài trong tiến trình lịch sử. Nhưng nguy cơ bản sắc bị đánh mất đã kéo theo sự xuống cấp về văn hóa và lối sống. Trần Chiến từng khẳng định: “Người Hà Nội hằng tự hào về truyền thống thanh lịch, hội tụ, kết tinh, lan tỏa của mình. Điều đó là có thật. Nhưng còn một sự thật khác, là tứ xứ đổ về đây khai thác, tận dụng, bòn rút thành phố. Xin không cắt nghĩa nguyên nhân (nông thôn đang trống toang), chỉ nói rằng nó làm thành phố luộm thuộm, tự phát, nhem nhếch hơn” [7; 277]. Các nhà văn viết về Hà Nội đã thẳng thắn nhìn nhận một thực trạng không nhỏ đang diễn ra trên đô thị đang phát triển nhưng văn hóa và lối sống thì ngập ngừng tịnh tiến: “Thôi thì chửi bới, văng tục, đấm đạp để rồi qua được là xông vào bốc cái này, xem cái kia, cố mà mua cho bằng hết các thứ để mang về bán lại giá cao. Chỉ có nhà đầu tư là cười sung sướng vì đã bõ công quảng cáo tuyên truyền rầm rĩ cả hai tháng trời khắp hang cùng ngõ hẻm, không chỉ Hà Nội mà các vùng lân cận” [39; 107]. Hà Nội xô bồ và ồn ào. Một Hà Nội thật khác trong những trang văn của Nguyễn Trương Quý. Có một sự thật là người Hà Nội đang có sự bão hòa về văn hóa và lối sống. Những hành động chửi bới, văng tục diễn ra ngay giữa trung tâm lớn của một đô thị hiện đại trong thời kỳ đổi mới. Con người có thể thay đổi cách nhìn về những giá trị đạo đức. Nguyễn Việt Hà hoảng hốt khi con người phản bội nhau mà không cần suy nghĩ đến việc dằn vặt lương tâm: “Ở cuộc sống nhàn nhạt bình thường hôm nay, những đồng tiền bán bạn không còn tanh mùi máu như thời của thằng Giu - đa khốn nạn, nên đám đàn ông phản bội thường thanh thản yên tâm không cần tự thấy là phải đi treo cổ. Khi chân thành sám hối, bọn họ thường tặc lưỡi, “người chết đã chết rồi nhắc làm gì chuyện cũ. Mắt lim dim đao phủ ngồi Thiền”, rồi nghẹn ngào mở ví, rút một nắm bạc dày ra sức đút vào những hòm công đức” [12; 66]. Lê Ngọc Hà Đề tài đô thị hiện đại trong tản văn của các nhà văn Hà Nội LVTN - Khoa Văn học, ĐH KHXH&NV, ĐHQGHN 51 Văn hóa, lối sống xưa của người Hà Nội là nét cá tính riêng biệt của mảnh đất Kinh kỳ. Nó là tiêu chuẩn, mẫu số chung khi nhắc đến giá trị, “lực hút tâm” của mảnh đất ngàn năm văn vật. Nhưng trong thời kỳ mở cửa những giá trị đang có nguy cơ mai một, xuống cấp trong từng hành động, cách ứng xử của con người: “Xã hội văn minh tươi đẹp hôm nay, kinh tế thị trường vũ bão phát triển. Để y phục xứng kỳ đức, nó không thích những đàn ông biết quỳ mà chỉ thích những chủ nhân ông tự tin biết bay biết nhảy, biết đoán trước giá vàng, biết chạy thành quan chức” [12; 70]. Quan niệm về văn hóa, nghệ thuật cũng bị đem ra làm trò đùa trước những cám dỗ, ma lực của kinh tế thị trường. Thị hiếu của người thưởng thức bị đem ra thử nghiệm cho những nghệ sĩ tài năng chưa thấy nhưng tâm và đức đã xuống cấp trầm trọng: “Thậm chí với điện ảnh, vô số đạo diễn tài năng ở ta luôn coi việc các nữ diễn viên thể hiện cảnh bị nhìn trộm những lúc “hơn cả tắm” chính là một chi tiết nghệ thuật không thể chối bỏ. Nó hồi hộp quyến rũ y hệt như việc ghi được bàn thắng ở những trận chung kết bóng đá đỉnh cao. Tuy nhiên tất cả chẳng là cái đinh gì nếu phải so với truyền thông báo chí. Sự “hớ hênh hóa” được quảng bá một cách đậm đà vĩ mô trên nhan nhản các trang báo mạng lẫn báo viết” [12; 143]. Như khẳng định của Phạm Thị Trâm trong Nhận thức và thực tiễn văn hóa Hà Nội: “Quả thực, văn hóa hiện nay là vấn đề của chung cả nước, nhưng Hà Nội, với đặc thù của mình là nơi mà sự suy thoái đang diễn ra báo động nhất. Với sự gia tăng dân số quá nhanh (theo dự báo với tốc độ như hiện nay đến năm 2020 Thủ đô sẽ có khoảng 13,14 triệu dân trong khi đó theo chiến lược được Chính phủ phê duyệt đến năm 2020 dự kiến Thủ đô có 9 triệu dân), đất chật, người đông, cơ sở hạ tầng và các dịch vụ khác đều không đáp ứng kịp đã làm con người Thủ đô xấu đi thấy rõ, chưa xứng đáng với vị thế là nơi tập trung tinh hoa, là bộ mặt văn hóa của cả một đất nước” [50; 113]. Hà Nội cần giữ cho mình hướng đi đúng, là bộ mặt văn hóa của cả một đất nước. Sự xuống cấp về văn hóa và lối sống tồn tại ngay trong đời sống đô Lê Ngọc Hà Đề tài đô thị hiện đại trong tản văn của các nhà văn Hà Nội LVTN - Khoa Văn học, ĐH KHXH&NV, ĐHQGHN 52 thị được các nhà văn phản ánh rõ nét trong những tác phẩm của mình. Đó là cái nhìn thẳng vào sự thật đang tồn tại và không ai khác, chính những người đang sống tại Thủ đô cần ý thức được hành động của bản thân để xây dựng Hà Nội là bộ mặt văn hóa của cả nước. 2.5. Đô thị hiện đại và sự cô đơn của con ngƣời Hà Nội không ngừng biến đổi, sự giao thoa giữa ý thức hệ gây ra những xung đột âm thầm. Những người có thể dung hòa những xung đột tự chấp nhận sự tồn tại này như quy luật của cuộc sống. Cũng có những người tự tách ra khỏi quá trình giao thoa. Họ tìm kiếm chính bản thân mình, cô đơn giữa Hà Nội thay đổi. Các tác giả viết về Hà Nội có cách nhìn đặc biệt về sự cô đơn của con người. Các tác giả đã vạch ra hai đối tượng thể hiện nổi bật sự cô đơn của con người giữa đô thị hiện đại: những người hoài cổ và những người trẻ chịu áp lực từ cuộc sống. Nhóm đối tượng đầu tiên - những người hoài cổ, họ tự tách mình ra khỏi cuộc sống hiện đại. Cuộc sống của họ là quá khứ, tôn thờ những giá trị đã mất, không thể quay trở lại. Nguyễn Việt Hà nhận diện họ là những người: “Thong thả ăn, tinh tế mặc, chầm chậm sống. Có bọn họ, Hà Nội hôm nay mới có nổi dăm bảy hàng phở ngon, vài ba quán cà phê thị dân sâu lắng. Bọn họ chẳng chịu là gì, sống bạc nhược nghệ sĩ nửa mùa, rồi trả ơn Hà Nội bằng cách quyết liệt tự nuôi cho mình những thói quen bao đời Hà Nội” [12; 27]. Họ tách biệt khỏi cuộc sống vội vã, và lạc giữa chính nơi mình sinh ra: “Loanh quanh gần một giờ đồng hồ, hai anh em đi vào một con đường cụt ngổn ngang gò đống phế thải xây dựng. Lại quay đầu ra. Ngoài năm mươi tuổi, đi trên thành phố mình sinh ra và lớn lên, lần đầu tiên tôi bị lạc” [33; 161]. Những người hoài cổ cô đơn vì không tìm thấy tâm hồn đồng điệu giữa cuộc sống mới. Họ hoàn toàn bị tách biệt, tự đứng sau rào cản để tiếp xúc với thế giới đô thị hiện đại. Lê Ngọc Hà Đề tài đô thị hiện đại trong tản văn của các nhà văn Hà Nội LVTN - Khoa Văn học, ĐH KHXH&NV, ĐHQGHN 53 Nhóm đối tượng thứ hai - những người trẻ chịu áp lực từ cuộc sống, họ là những người đại diện cho thế hệ mới. Cuộc sống mới đối diện với những áp lực khác nhau, hoàn cảnh khiến con người cô đơn giữa thế giới thực tại. Các tác giả viết về Hà Nội nhắc về họ với sự đồng cảm. Áp lực từ đời sống đô thị hiện đại tạo nên sức ép quá lớn lên thế hệ trẻ. Con người bị vây bọc bởi bức tường tâm lý đè nặng. Con người tự khép kín mình, tách biệt