Luận văn Hát iếu ở Bắc Quang Hà Giang - Những đặc điểm nội dung và nghệ thuật

ó họ có thể chia tay nhau trong nỗi buồn day dứt luyến lƣu. Tất cả những lời ca đó đều cất lên từ sâu thẳm trái tim yêu của bao chàng trai cô gái ngƣời Tày ở đây giúp làm phong phú thêm đời sống tinh thần của ngƣời dân lao động chân chất quanh năm gắn bó với đồng ruộng, thiên nhiên. 2.2. Hát Iếu là những lời bày tỏ cách ứng xử trong tình yêu, ca ngợi cuộc sống. Trong lời Hát Iếu giao duyên của các chàng trai cô gái Tày nơi đây cũng bày tỏ cách ứng xử qua những lời trách móc nhẹ nhàng thâm thuý, những lời đối ứng nhanh trí thông minh, thật thà chân chất nhƣng cũng bản lĩnh không kém phần. 2.2.1. Hát Iếu là những lời trách móc bạn tình nhẹ nhàng, thâm thuý. Đối với tình yêu ta vẫn thƣờng gặp rất nhiều lời trách móc, nuối tiếc ngỡ ngàng với bạn tình nhƣ câu ca dao ngƣời Việt: Anh tƣởng giếng sâu anh nối sợi dây dài, Ai ngờ giếng cạn anh tiếc hoài sợi dây. Chúng ta nhận thấy rằng trong tình yêu đôi khi không chỉ là những lời dịu ngọt đắm say mà còn có cả những lời trách móc, giận hờn. Đây là lời hát, lời trách cứ mang tâm trạng buồn man mác của chàng trai đối với ngƣời yêu khi cô đi lấy ngƣời khác: Giêng hai nƣớc lũ nhỏ ngập cồn Nƣớc cạn cá xuôi dòng đi mất Bỏ mình bông hoa tím khác trôi Cậy em đƣợc chồng sang không nhớ [8:.Tr.61] Hay: Pắp páng gọi cửa hang cánh xanh Từ nhỏ anh ngủ riêng quen giấc Không dám bạn chim én trời cao 63 Chim én bay sang phƣơng ngƣời Hoa đẹp ngƣời ta đã rào quanh Chim chích bay liệng ngoài rã cánh. [8.Tr.54] Lời trách cứ của chàng trai có phần nhẹ nhàng nhƣng thấm đƣợm nỗi buồn chia xa. Có lúc lời hát đƣợc cất lên an ủi ngƣời bạn tình xƣa: Trồng chuối sao không chọn đất đen Lấy chồng sao không nhằm trong bụng Bây giờ mới than thở với ta Bao giờ kết bạn hoa cho khỏi [8.Tr.61] Hay đôi lúc trách ngƣời thƣơng vì ham giàu sang mà kết duyên cùng chồng già, bỏ nghĩa tình xƣa: Ngọn cỏ xẻ bằng ngọn cọ bàu Thân em chê anh nghèo chẳng lấy Lấy chồng giàu nuôi mẹ Lấy chồng già nuôi thân Chồng già biết nên ngƣời là hoạ Mắt anh thấy thiên hạ có nhiều Anh chẳng dám nói điêu cho em [8.Tr.60] Cũng có khi đó là lời hát cảm thông vì món nợ của cha mẹ mà cô gái lấy phải chồng còn nhỏ: Nƣớc rơi thác ngập đầu Buồn chi em lấy chồng còn nhỏ Cha mẹ em thiếu nợ những gì Bảo cho anh đêm mơ biết với [8.Tr.61] Đối với dân tộc Tày ở Bắc Quang cũng nhƣ nhiều nơi khác có tục lệ dạm hỏi cho con cái từ lúc còn nhỏ nếu gia đình đôi bên đều thuận tình. Có những 64 mối lƣơng duyên định sẵn thì hạnh phúc trăm năm, cũng có đôi lứa vì thế mà không đƣợc lựa chọn hạnh phúc riêng tƣ nên mới có trƣờng hợp cô gái lấy chồng trẻ trên. Cảm động biết bao Lời hát vừa thƣơng, vừa giận của chàng trai đƣa tiễn cô gái về nhà chồng: Họ đồn là họ đồn Họ đồn em mƣời hai tuổi làm dâu Họ đồn em mƣời lăm tuổi em lấy chồng Em đi đƣờng nƣớc hay đƣờng cạn Đƣờng cạn anh lấy ngựa yên thẫm đi đƣa Đƣờng nƣớc anh lấy thuyền bảy chèo đi tiễn Đƣa em đến đầu bản anh về Ngoảnh mặt chẳng thấy ta đừng khóc Hãy về lạy ông bà làm ăn Trời sinh ngƣời con gái xa mẹ Đƣa hoãng vào rừng rậm lâu về Nhà ngƣời làm nhà ta mãi mãi Cha mẹ gọi ông bà vãi Gọi ngƣời khác là cha mẹ Chồng hiền còn đƣợc chơi Chồng dữ vào hòm kín sơn nâu Ba tháng nên ngƣời mẹ cháu nhỏ Bát cơm đặt gác bếp khói bay Chiều tối em đem nhai cơm bón trẻ Anh tƣởng em nhuộm răng quả mơ Chƣa biết em nhai cơm cùng cá bón con. [8.Tr.59-60] Trong cuộc Hát Iếu những lời trách móc bạn tình vì lí do nào đó mà phụ duyên nhau cũng là một đề tài đƣợc nhiều ngƣời quan tâm chú ý, bởi trong đó 65 chứa đựng đáy lòng, tâm tƣ của những ngƣời yêu nhau không lấy đƣợc nhau. Những lời hát tuy là lời trách móc song nhẹ nhàng, thâm thuý nhƣ tâm hồn rộng mở của con ngƣời miền núi chất phác giàu lòng vị tha. 2.2.2. Hát Iếu là những lời đối đáp nhanh trí, thông minh và dí dỏm. Do cách thức của cuộc Hát Iếu chủ yếu là lối hát đối đáp giữa hai bên nam nữ vì thế mà tài ứng đối nhanh trí, thông minh và dí dỏm đƣợc đặt lên hàng đầu. Dù là bên đƣờng, bên bờ suối, trên nƣơng rẫy hay trong các cuộc hát đêm diễn ra trên nhà sàn… chúng ta đều bắt gặp lối hát đối đáp của các đôi Hát Iếu. Đây là lời hát xin trầu dí dỏm chân thật của chàng trai và lời đối đáp chối xin trầu của cô gái cũng rất thông minh: Chàng trai xin rằng mồm anh nhạt nên muốn “kin hút”, miệng anh chua nên muốn “Kin miàu” nên lời xin của chàng trở thành một lời tỏ tình ý nhị: Pác thổm pi muổn kin hút Pác chút pi muổn kin miàu Thân pi muổn kin ám miàu hom pác Thân pi muổn kin am mác hom khò Mì miàu pi so ám Mì mác pi so cằm Chuc lừ miàu mac pi pân kin còi pióa (Miệng anh chua muốn xơi điếu thuốc Mồm anh nhạt muốn ăn miếng trầu Anh muốn ăn miếng trầu thơm miệng Anh muốn ăn miếng quả thơm lòng Có trầu anh xin miếng Có quả anh xin phần Mai sau trầu anh nên ăn sẽ trả). [40.Tr.56] 66 Trong tình huống này cô gái hát đáp lời từ chối chàng trai thật khéo léo, thông minh, cô viện đủ lý do nào trầu em do bị sƣơng muối nên cây trầu bị chết cả cuống liền cây “cá cản liền co” nên anh mở lời em chẳng còn trầu nữa: Thƣơng lai lả thƣơng lai pi ơi Pi quá tốc mƣơi lai Pi chai tốc mƣơi khảng Miàu noọng phai cá cản liền co Pi mằƣ củ pác so mất tiểng. (Thƣơng nhiều ôi thƣơng lắm anh ơi Năm ngoái bị sƣơng nhiều Năm kia bị sƣơng muối Trầu em chết cả cuống liền cây Anh mở lời xin chẳng có). [40.Tr.57] Chúng tôi cũng tìm đƣợc lời hát khác của chàng trai muốn ăn trầu nhƣ một cái cớ tìm duyên với cô gái đã có chồng: Anh muốn ăn miếng trầu trong túi Lo chồng em lội suối đến tìm Anh muốn ăn miếng trầu trong khăn Lo chồng em lộn rừng đến mắng. [40.Tr.56] Bên đƣờng ta bắt gặp chàng trai hỏi đƣờng cô gái với giọng điệu bông đùa: Đƣờng nào về quê mẹ em ơi Ngả nào dốc lên trời Đƣờng nào là con đƣờng vào bản [8.Tr.39] 67 Cô gái đáp lại chàng trai bằng giọng điệu thật tha thiết nhƣng không kém phần ý nhị: Ba mƣơi ngả đƣờng vòng Chín mƣơi ngả đƣờng quanh Mƣời hai đƣờng ngã ba hội tụ Đƣờng rậm là lên núi Đƣờng nƣớc là về xuôi Quê em chỉ một đƣờng vào bản [8.Tr. 40] Đâu đó ta bắt gặp cách ƣớm hỏi đƣờng tình duyên thông minh, thẳng thắn của cô gái với chàng trai: Vừa đi vừa hái rau anh ơi Vừa đi vừa nhặt mon Vừa đi vừa hát nổi sóng lòng mới nhớ Em nghe ngƣời ta đồn Gốc chuối đã có gai Cây cau đã có cành Thân anh đã có vợ Van anh chớ chồng chuối trong vƣờn Gió thổi lá chuối khô ồn tiếng Con anh khóc to nhỏ em buồn Thân em chƣa có ngƣời khác vọng. [8.Tr.43] Chàng trai đã đối ứng lại cô gái một cách nhanh chóng không hề do dự, suy nghĩ: Ngƣời đồn là đồn dối em ơi Họ nói là nói điêu Cây chuối không có gai 68 Cây cau không có cành Thân anh cƣa có vợ Em nói anh thêm buồn với hoa [8.Tr.43] Lời hát ƣớm hỏi trong tình yêu thuở ban đầu của cô gái Tày cũng rất thông minh, ý nhị nhƣng có phần bộc trực thẳng thắn khác với lời đối đáp ẩn ý của chàng trai cô gái ngƣời Kinh: Chàng trai: Tiện đây mận mới hỏi đào, Vƣờn hồng có lối ai vào hay chƣa? Cô gái: Mận hỏi thì đào xin thƣa, Vƣờn hồng có lối nhƣng chƣa ai vào. (ca dao Việt Nam) Đặc biệt những đêm Hát Iếu việc thể hiện tài ứng đối nhanh trí, thông minh, dí dỏm trong Iếu đố diễn ra rất sôi nổi và hấp dẫn. Bởi vì đối phƣơng có thể đƣa ra bất kỳ sự vật hiện tƣợng nào trong cuộc sống và đòi hỏi ngƣời chơi trong cuộc ( các chàng trai cô gái ) phải trả lời đƣợc, nếu không sẽ mất mặt, xấu hổ trƣớc nhiều ngƣời. Đây cũng là một nghệ thuật trong cuộc chơi Hát Iếu giao duyên. Ví dụ đây là một bài hát đố về con cua giữa hai bên: Bên A đố: Thứ gì giống kim kích kim kỳ Thứ gì giống chỉ tơ kết lại Thứ gì không có áo che thân Thứ gì tựa bƣớm đen che nắng Thứ gì đi quét nƣớc sủi bọt Bên B giải đố: Con cua giống kim kích kim kỳ Râu cua giống chỉ tơ kết lại 69 Con cua không có áo che thân Lƣng cua tựa bƣớm đen che nắng Con cua đi quét nƣớc sủi bọt Mắt cua đi liền bên mình Chân cua giống guồng quay chỉ Nhấc chân đi nhƣ một dàn nhạc Ruột cua giống hoa cải nở vàng Càng cua đi đào nƣơng không nổi Miệng cua đi kiếm ăn cả đời không đƣợc Đêm ngày lo vào thân không no đủ. [5.Tr.98 - 100] Còn đây là một bài Iếu đố về chiếc thuyền: Bên A đố: Thức gì tựa dây sắn dây bừa Thức gì tựa bàn cờ trong vƣờn quả Thức gì tựa bàn hạc tiên chầu Thức gì tựa quân minh quét nƣớc Thức gì tựa bản thẳm ngƣời xa Thức gì tựa chiếc muôi che nắng Thức gì tựa quét nƣớc thiên lý đi về THức gì tựa mƣa gió phong ba bão bùng Phải không có phải không Nếu đúng noọng khẽ nói, khẽ khuyên răn Nếu đúng noọng sẽ đến chơi nơi này Để anh tựa cửa đại hàm ơn Bên B giải đố: Dây buộc thuyền tựa dây sắn dây bừa Mũi thuyền tựa bàn cờ vƣờn quả 70 Giữa thuyền tựa bàn hạc tiên chầu Dầm thuyền tựa quân Minh quét nƣớc Cột buồm thuyền tựa bản thẳm ngƣời xa Mái thuyền tựa chiếc muôi che nắng Mái chèo tựa quét nƣớc thiên lý đi về Quạt nƣớc tựa mƣa gió phong ba Phải không có phải không Nếu đúng noọng khẽ nói khẽ khuyên răn Nếu đúng noọng sẽ đến chơi nơi này Để anh đƣợc tựa cửa đại hàm ơn. [40.Tr.44] Những bài Iếu đố là những bài hát thể hiện niềm lạc quan yêu đời. Trong tình yêu của những chàng trai cô gái Tày, họ cùng nhau hát những bài hát đố để thử tài, trí thông minh, sự nhanh nhẹn tinh nhạy trong việc nắm bắt các hiện tƣợng sự vật xung quanh cuộc sống của mình thật sâu sắc. 2.2.3. Hát Iếu là những lời ca ngợi cuộc sống, thiên nhiên gần gũi giàu đẹp. Tình yêu cuộc sống tƣơi đẹp, ấm no đầy đủ là niềm mong mỏi, là ƣớc mơ khát khao cháy bỏng đời thƣờng mà họ luôn luôn mong muốn có đƣợc. Tuy nhiên, trong cuộc sống không phải tất cả mọi điều đều thực hiện đƣợc và chỉ có lời ca tiếng hát khi đƣợc cất cao lên tâm hồn họ cảm thấy mình nhƣ đang sống giữa cuộc đời tƣơi đẹp ấy. Các chàng trai cô gái Tày trong tình yêu thuở ban đầu cũng đều mong muốn, ƣớc ao có đƣợc cuộc sống trên bản làng trù phú, ruộng nƣơng nhiều, lợn gà đầy chuồng, thóc lúa đầy kho…; Để rồi họ cùng nhau ngắm, cùng nhau trông, cùng nhau ca hát những khúc nhạc đồng quê giàu đẹp, những thành quả tự bàn tay lao động mà mình xây đắp nên. Ví dụ đây là một bài hát ngắm mƣờng mà chàng trai cất lên lời ca ca ngợi: Rơi xuống mƣờng anh xem mƣờng bốn phƣơng Rơi xuống mƣờng anh ngắm mƣờng bản lạ 71 Mƣờng ngƣời rộng bao la Tứ phƣơng rồng chầu về uốn khúc Có bạch hổ chầu phục về mƣờng Mƣờng ngƣời về rải thơm quảng đại Bách hoa nở lai láng bằng an Vạn vật tụ hai hàng lao xao Núi cao kéo xung quanh bách vận Bốn phƣơng mƣa thuận gió hoà Mƣờng ngƣời có cầu vồng uốn khúc Đông và tây rất nhiều đƣờng đi Y nhƣ hoa rải khắp mặt đƣờng Thứ nhất là nơi đất lành chim đậu Thứ nhì có trai gái làng rất đẹp Chủ nhà không mời mọi ngƣời tự đến Đến đây tôi viết bài ca ngợi ca. [40.Tr.42] Hay: Bản này thật to đẹp rộng dài Bản này quang đãng bằng an Mọi thứ ong bƣớm trong rừng cất tiếng gọi thƣơng Cánh đồng này đất vàng thóc tốt Trâu ở đồng này đến hàng trăm hàng ngàn… [40.Tr.60] Nhà sàn là một trong những kiến trúc đẹp của dân tộc Tày, ở đó là cả một không gian văn hoá đa dạng và phong phú. Những bài hát ngợi ca về nhà sàn vẫn luôn vang lên trong tiếng hát của các chàng trai cô gái: Tôi ngợi ca cầu thang Bậc nhất là chữ thánh Bậc nhị là chữ vƣơng Bậc ba chữ an nhàn 72 Bậc tƣ là phú quý Bậc năm thành nguyệt hoa Bậc sáu kề bậc bảy Thang nhà ai đẹp quá [40.Tr.25] Ngoài những bài hát ngợi ca về cuộc sống, sự nghiệp sáng tạo của con ngƣời nhƣ một bản làng, một cánh đồng, một con suối nhỏ...chúng ta còn thấy đƣợc vẻ đẹp của thiên nhiên hiện lên trong khúc ca Iếu. Đó là hệ thống những bài hát ngắm đến bãi soi, bãi cát, ngắm cau, ngắm vƣờn, ngắm ruộng, ngắm ao, ngắm núi, ngắm rừng, gắm hoa…Đây là bài hát ngắm bãi soi, bãi cát: Ngắm đến bãi soi bƣớm biến hình Ngắm đến bãi cát bƣớm nhiều vô kể Bãi này trâu ăn cỏ Bãi này ngựa kéo quân. [4.Tr.18] Rồi ngắm đến con suối nhỏ: Suối nhỏ suối cá khuy Suối dài suối mỏ tôm Tôm thấy nƣớc trong tôm uống Tôm thấy nƣớc trong tôm tắm Tôm đội giáo lên đầu Tôm kéo rác dƣới nƣớc Anh nhƣ ngƣời suối trong đƣợc vui. [40.Tr.42] Có rất nhiều bài Hát Iếu về các loài hoa, từ hoa phặc phiền, hoa mạ… trên núi đá cao, rừng sâu đến hoa muống, hoa mơ, hoa ké…giản dị bên vƣờn nhà, tất cả các loài hoa tạo nên sắc màu đa dạng nhƣ chính tâm hồn ngƣời Tày trong cuộc sống; Họ gửi gắm vào đó tâm sự, nỗi lòng thầm kín của mình trong mỗi lời ca về hoa. Đây là lời ca về hoa ké, một loài hoa ít đƣợc chú ý tới: 73 Hoa ké nở xoè mặt đất anh ơi Hẹn nhau về gặp lại Vợ anh ngồi nhòm ngó Thân em là hoa lài nhƣ cỏ Thành nụ rồi chắc nở đƣợc không [40.Tr.50] Các loài hoa cùng sánh bên nhau trông thật đẹp mắt: Tháng giêng sánh tháng hai Hoa vông sánh hoa dâu da đất Tháng hai sánh tháng ba Hoa cam sánh hoa quýt Tháng ba sánh tháng tƣ Lả ly sánh ba cạnh… [40.Tr.52] Cái nhìn về thiên nhiên có tính chất ngợi ca này còn phảng phất những nét hồn nhiên của “thời thơ ấu nhân loại”, song cũng có những bài hát mang nét hùng tráng của anh hùng ca. Đó là bài hát về cây Lùng: Ngắm đến cây Lùng ba mƣơi gậy Ngắm đến cây Lùng ba mƣơi cành Cành hƣớng bắc lá xanh Cành hƣớng rừng xanh biếc Cành đi chợ Mƣờng Khà Cành đi phƣơng nƣớc lặng Cành đi uống nƣớc thôn Lâm Cành đi ruộng ngàn hái lúa Cành đi cùng bạn lấy kinh Cành đi Đông Minh chợ lớn 74 Cành đến vật vờ mƣờng bạn Cành đi chầu hoa đa Cành còn lại cùng em kết duyên định nhà. [5. Tr.53] Chúng ta cũng tìm thấy đƣợc vẻ đẹp của thiên nhiên trong khúc hát lƣợn của dân tộc Tày nơi khác: Sông nƣớc bên đƣờng tôi xem cá “Lý ngƣ” tung tăng chật dòng xanh Đến đây mở hội vui sông cả Bến nƣớc những ngƣời đứng chật ghềnh Bóng hoa bóng ngƣời soi mặt nƣớc Ngày xuân hoa nở đợi quả về Tôi là ngƣời khác quê tạm ngắm. [57.Tr.178) Tất cả những cảnh, những vật quen thân, gần gũi của núi rừng trong Hát Iếu đều đƣợc ngợi ca và đem lại cho con ngƣời những cảm xúc say sƣa. Từ những bài hát ngợi ca bản làng, cánh đồng, con suối…đến các loài hoa, loài bƣớm, loài cây…đã tạo nên một bức tranh sinh động về cuộc sống đa sắc màu của ngƣời Tày nơi đây. Thiên nhiên mang vẻ đẹp khoẻ khoắn, tƣơi non tràn đầy nhựa sống, không đẽo gọt, chau chuốt, nó tồn tại nhƣ những gì vốn có giữa đại ngàn của tự nhiên. Tâm hồn họ luôn rộng mở, gần gũi với thiên nhiên và quyết tâm sáng tạo để xây dựng cuộc sống ấm no hạnh phúc. 2.3. Hát Iếu là những lời ca ngợi Đảng, Bác và cuộc sống mới. Bên cạnh sự tiếp tục về mặt nội dung cũ thì Hát Iếu trong thời hiện đại đã có sự chuyển biến về nội dung tƣ tƣởng tình cảm, phản ánh đúng tinh thần của thời đại lịch sử với nhiều chủ đề khác nhau, song nổi bật nhất vẫn là chủ đề 75 ca ngợi Đảng, Bác Hồ, ca ngợi sự nghiệp anh hùng vĩ đại của cả dân tộc Việt Nam trong hai cuộc đấu tranh, kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ. Trong đề tài này chúng tôi mới chỉ tập hợp đƣợc một số chủ đề về Đảng, Bác Hồ và cuộc sống mới. 2.3.1. Hát Iếu là những lời ca ngợi, bày tỏ niềm vui từ khi có Đảng và Bác Hồ. Đảng ra đời nhƣ một mốc son chói lọi đƣa cả dân tộc Việt Nam bƣớc ra khỏi cuộc sống tăm tối, mịt mùng. Có thể nói, khắp nơi đều vang tiếng ngợi ca ánh sáng của Đảng: “Vầng dƣơng loé sáng khi khắp nơi ta có Đảng, bóng tối lui dần tiếng chim vui hót vang”, những ca từ đƣợc nhạc sĩ Phạm Tuyên viết trong ca khúc: “Đảng đã cho ta một mùa xuân”, đã phản ánh đƣợc tâm trạng vui tƣơi, náo nức khắp non sông đất nƣớc khi Đảng ra đời. Đảng đem lại mùa xuân cho đất trời và mùa xuân trong lòng ngƣời. Những lời ca trong Hát Iếu cũng rộn vang tâm trạng đó từ khi Đảng: Không lo nữa không lo anh chị em ơi Không lo chi suốt đời vất vả Đƣờng ta lên phía trƣớc đẹp tƣơi Cả nƣớc đang chuyển mình đổi mới Nắng xuân đã đuổi hết mây mƣa Hoa đào gọi mùa xuân đến cửa Làm ăn chẳng lo muộn đêm ngày Đời nay mới là đời hoa thắm… [9.Tr.54] Hay: Đảng ta là một Đảng mến thƣơng Tỏa sáng khắp Đông dƣơng, thế giới Đã thu đƣợc tháng lợi lớn lao 76 Hoa nở sắp đủ bông trên cành. Con đƣờng mà Đảng đến đƣợc với vinh quang cũng trải qua nhiều gian truân: Chặng đƣờng bốn mƣơi năm buồn vui Đảng chịu biết bao điều cay đắng Dong duổi đi khuyên nhắc đồng bào Mới dựng nên phong trào cách mạng Đảng ta nay đã đông vững vàng Đủ sức mà đập tan Đế Quốc Mừng Đảng mừng cả nƣớc sang xuân Sáng chói theo mặt trời đang mọc [9.Tr.47] Đảng là niềm tin sáng chói, dẫn đƣờng chỉ lối cho toàn thể các dân tộc anh em vững bƣớc đi từ thắng lợi này đến thắng lợi khác, quyết tâm đập tan lũ quân xâm lƣợc để giải phóng mình: Nhờ những ngƣời yêu nƣớc thƣơng dân Đảng ta đã làm nên mọi việc Từ những trận Xô Viết Nghệ An Về tới trận Điện Biên toàn thắng Đảng ta đã đứng dậy ngoan cƣờng Dẫm nát lũ tanh hôi bọ xít Đốt cháy mọi mồ ma trên đồng Cắt xích thả chân tay ngƣời khổ. [9.Tr.44] Sau chiến thắng Điện Biên Phủ 1954, miền Bắc đƣợc giải phóng nhƣng miền Nam ruột thịt vẫn trong cảnh xiềng xích của Đế quốc. Là ngƣời con dân tộc Tày không chịu đứng yên để quân giặc cƣớp nƣớc, họ đã gửi tâm tình, niềm 77 tin của mình vào sự lãnh đạo của Đảng. Tấm lòng đó đƣợc biểu hiện qua những lời ca trong Hát Iếu: Còn phƣơng Nam nửa nƣớc chƣa yên Vƣờn hoa còn côn trùng quấy phá Lửa nóng còn rát mặt bao ngƣời Trái tim còn cách ngăn đôi ngả Nam - Bắc cùng một Đảng một thân Giờ đây chịu cách ngăn sao đƣợc Bác Hồ cầm bó đuốc soi chung Toàn Đảng đã sáng lòng việc đó. [9.Tr.45] Hay những câu: Miền Bắc đã kiến thiết đẹp tƣơi Miền Nam còn lầm than tăm tối Hiền Lƣơng còn đôi bến vui - buồn Xây đời chƣa đẹp đời với hoa Đại hội Đảng toàn quốc thứ ba Chỉ đƣờng cho Bắc - Nam thƣơng nhớ Miền Bắc cứ kiến thiết thật hay Miền Nam cầm dao phay đuổi giặc Giặc Mỹ dù ăn cƣớp thêm quân Đảng ta vẫn cứu dân bằng đƣợc Bom Mỹ dù thiêu cháy Trƣơng Sơn Không thiêu đƣợc lòng dân theo Đảng. [9.Tr. 56-57] 78 Nghĩa tình dân Đảng luôn luôn bền chặt gắn bó, chính ân tình đó đã tạo nên niềm tin yêu tất thắng trong lòng dân: Chim én bay trên trời chào xuân Bƣớm lƣợn đó đây chào hoa thắm Bản vui mừng Tổ quốc hoà bình Mừng Đảng bao nghĩa tình sâu nặng Ơn Đảng ngƣời thật biết thƣơng thân Ơn Bác sinh nên cuộc đời mới Muôn cây đƣợc cao lớn thành rừng Cũng nhờ ánh mặt trời soi sáng Tin đồn khắp bản dƣới mƣờng trên Mỗi ngƣời mỗi cƣời vui kiến thiết Mừng Đảng mừng nghị quyết mùa xuân Mừng nƣớc mừng toàn dân hạnh phúc. [9.Tr.57] Trong Hát Iếu bên cạnh những lời ca ngợi Đảng quang vinh, vĩ đại còn những lời ngợi ca ngƣời đã sáng lập ra Đảng cộng sản - Bác Hồ. Ngay từ những ngày đầu Bác ra đi tìm đƣờng cứu nƣớc với những gian nan vất vả, khó khăn đến ngày Bác tìm đƣợc chân lý đều đƣợc khắc họa trong lời ca Iếu. Đây là hình ảnh Bác đƣợc nhắc đến trong nhiều bài hát “Nhớ thƣơng Bác Hồ”: Tinh mơ thấy nắng sáng trên đồi Con nhớ thƣơng Bác Hồ xƣa ấy Nhớ Bác hồi còn trẻ còn xuân Một mình đi thâu đêm tìm nắng [9.Tr.36] 79 Rồi Bác đi: Bác đi sang nhiều nƣớc nhiều châu Lênh đênh trên con tàu biển cả Bác đã thấy nhiều nơi xót thƣơng Cũng nhƣ cảnh Đông Dƣơng Châu Á [9.Tr.37] Trên hành trình ra đi của mình, Bác đã gặp nhiều hoàn cảnh sống khác nhau và Bác nhận ra một chân lí dù ở đâu trên trái đất này ngƣời dân lao động vẫn là những ngƣời nghèo khổ nhất.Và ngƣời đã tìm: Bác tìm từng miếng đất ƣơm mầm Chòng chành nhƣ thuyền bè giữa biển Có đất không có nơi làm vƣờn Có ngƣời không có nhà nói chuyện Bí mật đi tìm gọi nhau về Bác gieo từng gói “mầm” cách mạng Từ mảnh đất Hƣơng Cảng lửa nung Bác trồng cây thành rừng cho đất nƣớc. [9.Tr.38] Sau Ngƣời đã trở về nƣớc: Bác về với Tổ quốc mến thƣơng Mƣa gió còn bốn phƣơng mù mịt Bác đã cùng đồng chí đồng bào Nhen nhóm nên phong trào chống Pháp. [9.Tr.39] Bác đã đặt nền móng vững chắc cho Tổ quốc đánh đuổi mọi lũ Đế quốc xâm lăng; Chƣa kịp chứng kiến giang sơn của mình thống nhất, Ngƣời đã vội ra 80 đi để lại “muôn vàn tình thƣơng cho chúng con”, những lời ca “Iếu” cũng nghẹn ngào tiếng khóc thƣơng Ngƣời: Hoa tàn còn để quả trên cây Bác đi Bác còn lo cho hậu thế Bác viết lời di chúc tình thƣơng Nhƣ ngọc để đầu giƣờng sáng mãi. [9.Tr.40] Và trong lòng họ hình ảnh vị lãnh tụ vĩ đại vẫn luôn in dấu không bao giờ nhạt phai với lòng tôn kính, biết ơn vô hạn: Có Đảng mới có cánh đồng xanh Có Bác mới có chồi cây mới Mọi ngày ăn hai bữa không quên Muôn đời còn chịu ơn Đảng Bác. [9.Tr.53] Những lời Hát Iếu của ngƣời Tày Bắc Quang trong giai đoạn hiện đại có thêm sự thay đổi mới về chủ đề, đó là chủ đề ca ngợi Đảng, Bác Hồ, ca ngợi sự nghiệp anh hùng của cả dân tộc Việt Nam. Do vậy, Hát Iếu cũng chứa dựng những tƣ tƣởng, tình cảm lớn của thời đại. 2.3.2. Hát Iếu là những lời ca ngợi cuộc sống hòa bình, xây dựng chủ nghĩa xã hội. Đất nƣớc đƣợc hoà bình, thống nhất, toàn thể dân tộc có đƣợc cuộc sống độc lập tự do, trong niềm vui chung ấy, khắp các bản làng của ngƣời Tày, ngƣời Mông, ngƣời Dao… rộn vang tiếng hát ca xây dựng bản làng quê hƣơng giàu đẹp của mình.Trong lời ca “Iếu” cũng vang lên những giai điệu vui tƣơi, khoẻ khoắn phản ánh và ngợi ca cuộc sống đƣợc thay da đổi thịt ấy. Đây là khúc ca trông bản mƣờng vui tƣơi, no đủ sau giải phóng: Nhà ai nấy thóc lúa đầy bồ Đảng lo không cho dân đói khổ 81 Máy điện cùng máy hát có đủ Lại thêm cả viô cũng chiếu Mọi nhà đều hăng say làm ăn Xoá đói và giảm dần dân số Sinh đẻ theo phân bố chỉ tiêu Dù giàu nghèo cũng chỉ hai con [40.Tr .59] Hay ta bắt gặp những câu hát về cuộc sống của ngƣời dân Yên Bình (một xã thuộc huyện Bắc Quang) có đƣợc cuộc sống mới sau khi đánh đuổi đƣợc quân thù ra khỏi quê hƣơng: Từ đó về trời đất Yên Bình Sáng lên dƣới mặt trời Cách Mạng Tiếng Iếu còn vang vọng trong ngƣời Từ đây ta cùng nhau lƣợn Iếu Ruộng nƣơng cũng đã xanh về dần Suối nƣớc đã tới ngày trong vắt.[9.Tr. 53] Cả niềm vui nho nhỏ từ khi bản ta có trạm xá cũng vang lên trong lời ca Iếu: Từ ngày có trạm xá dân y Tuy rằng việc thuốc men còn thiếu Nhƣng về chuyện ốm đau chết oan Ta đã thấy giảm hơn xƣa ấy Phụ nữ đến ở cữ đầu tiên Sắp nở vẫn cƣời tƣơi roi rói Vì em đƣợc ơn nữ hộ sinh Ngày đêm cô nhiệt tình chăm sóc.[9.Tr.58] Những sự kiện từ nhỏ đến lớn đều đƣợc họ ngợi ca với niềm vui tràn ngập. Xe về Vĩnh phúc - Đồng Yên là lời ca nhƣ thế: Hôm nay làm nắm cơm đi bộ 82 Thấy đƣờng xe tôi tƣởng đƣờng tiên Xe về Vĩnh Phúc - Đông Yên Pá Tao, Nà Búng, Bến Kiềng, Ba Lê Nào ai ra Vĩnh tuy mua vải Hãy cùng nhau bƣớc vội lên xe Xe đi qua dốc Nà Mè Qua động Khuổi Niếng qua đồi Bình Long Đƣờng này mới khai thông năm ngoái Mồ hôi trên cỏ chƣa khô Mỗi ngày thấy bóng ô tô Còn ngỡ nai hoẵng qua đồi cây xanh.[9.Tr.62] Để bảo vệ cuộc sống bình yên của mình, chúng ta không chỉ đấu tranh về mọi mặt trong chiến tranh ác liệt mà ngay cả khi hoà bình vẫn phải nêu cao tinh thần đấu tranh đó. Chẳng hạn nhƣ việc chống lại bệnh quan liêu, tham nhũng: Anh em hỡi trông ngắm rừng xanh Có thấy bệnh quan liêu không đấy Nếu thấy ta phải bảo nhau ngay Cƣơng quyết chống bệnh đây kịch liệt. [9.Tr. 61] Căn bệnh này chẳng làm đƣợc gì có lợi cho dân: Quan liêu làm cho ta đắng cay Việc nhà và việc dân việc nƣớc Quan liêu họ chẳng giúp chẳng lo Chỉ mồm hét bô bô vang dậy Quan liêu làm chẳng nổi việc dân 83 Quan liêu làm chẳng nên việc nƣớc Quan liêu chỉ bút sách ngồi biên Mơ ƣớc làm nàng tiên đại khái.[9.Tr. 61] Hay: Tham nhũng đƣợc tiền của lắm thay Nhƣng lƣơng tâm đã bay biến mất Mỗi ngày mỗi tổn thất lòng dân Cũng tại chuyện cá nhân “mọt mối”.[9.Tr. 64] Trong Hát Iếu vang lên tiếng nói phải kiên quyết loại trừ nó để mỗi cá nhân và cộng đồng trong sạch, vững mạnh trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ chủ nghĩa xã hội: Quan liêu bị ngăn cách đi xa Bản mƣờng khắp đó đây mới vững Ngƣời ngƣời sống bên nhau mến thƣơng Mọi việc sẽ làm nên tốt.[9.Tr. 61] Và tiếng Iếu vẫn ngân vang trong lòng ngƣời yêu nƣớc tinh thần bảo vệ sự trong sạch của lƣơng tâm : Hỡi những ngƣời yêu nƣớc thƣơng dân Hãy gạt chuyện cá nhân đi nhé Mọi ngƣời mọi ăn ở chính tâm Mới đúng ngƣời Tiên đời mới.[9.Tr. 64] Có thể nói, một bộ phận lời ca trong Hát Iếu đã phản ánh một cách chân thực tâm tƣ, tình cảm, trạng thái của đồng bào mình trong sự đổi mới của thời đại. Đặc biệt là phản ánh đƣợc chủ đề ca ngợi Đảng, Bác Hồ, ca ngợi sự nghiệp anh hùng Cách mạng và ca ngợi cuộc sống tƣơi đẹp của cả dân tộc Việt Nam. Do vậy mà những bài Hát Iếu cũng mang những tƣ tƣởng, tình cảm lớn của 84 thời đại. Hơn nữa đây là việc làm thiết thực đóng góp cho công cuộc bảo lƣu, gìn giữ vốn dân ca cổ truyền của địa phƣơng mình. Tiể