Luận văn Hát Quan Lang của người Tày ở Thạch An - Cao bằng tiếp cận dưới góc độ văn học dân gian

gƣời con yêu quý. Nhƣng điều đó sẽ không làm cho họ buồn, vì họ đã đƣợc đáp lại bằng tấm lòng biết ơn sâu sắc, bằng sự tôn kính chân thành của chàng rể và họ hàng nhà trai. Thời gian cuộc hôn lễ bên nhà gái có thể trải qua một đêm và một buổi sáng, giờ xuất giá đã đến. Nhƣng họ hàng nhà gái thì luyến tiếc con gái đẹp của họ. Còn cô gái sắp trở thành cô dâu thì bịn rịn, không muốn rời cha mẹ, anh em và bạn bè. Có thể cô trùm khăn kín mặt, nằm khóc sƣớt mƣớt, khi bạn bè, ngƣời đƣa dâu gỡ chăn, vực cô dậy, mặc lại quần áo mới, chải tóc, đội khăn mới đi về nhà chồng, thì cô quằn quại, bám víu cột nhà, hoặc cánh cửa... làm thế nào để cô dâu xuống thang về nhà chồng đúng giờ đã chọn? Đó là vấn đề nan giải. Quan lang lại phải ngâm bài thơ cuối cùng “Xo lùa lồng lảng” (xin cô dâu xuống nhà). Bài thơ có tính chất “Tổng kết” cuộc hôn lễ bên nhà gái, và khẳng định: đến đây, mọi nghi thức đã đầy đủ, hợp lệ, hai họ đã hoàn toàn thoả thuận cô dâu phải về nhà chồng “kế thế tông đƣờng” đó là một việc hợp với qui định của xã hội. Lời của bài thơ rất tha thiết, mang tính chất an ủi, động viên, thúc giục cô dâu. Cô dâu lúc này trở thành một nhân vật cô vùng quan trọng và có danh giá: Vằn nẩy vằn hỷ hả vjòi đây Giờ nguyệt tiên cát thời thâng giá Thuổn mọi gần vui vẻ dồm khua Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 67 Giờ nẩy khỏi xo au lùa lồng lảng Au mừa Sle họ háng khỏi dồm Au mừa Sle kế thế phụng thờ Dịch: Thời điểm giờ nguyệt tiên đã tới Cả nhà đang mong đợi dâu hiền Giờ lành xin gia đình xuất giá Để họ hàng đông đủ đón dâu Đón dâu về kế thế phụng thờ. [27] Xuống thang đi về nhà chồng là điều hiển nhiên, cô dâu không thể từ chối nấn ná đƣợc. Tuy đó là điều tất yếu, nhƣng cô dâu vẫn đƣợc chiều chuộng, không có lời cƣỡng bức quá đáng. Đó là sự quý trọng con ngƣời. Con ngƣời đó là cô dâu và cô dâu đó sẽ làm rạng rỡ cả gia đình, họ hàng nhà trai. Nhƣ vậy, trong tục hát Quan lang ta thấy địa vị của ngƣời phụ nữ đƣợc đề cao thực sự, chứ không phải là vì xã giao lịch sự hay vì “nịnh” gái. 2.4. Lời cầu chúc cho lứa đôi hạnh phúc và gia chủ an vui Nội dung của Hát Quan lang ở Thạch An - Cao Bằng, không chỉ dừng lại ở lối thử thách bằng thơ của hát Quan lang, bài học về cách ứng xử và đạo lý làm ngƣời, sự trân trọng đối với ngƣời phụ nữ mà chúng ta còn thấy trong đó là lời cầu chúc cho lứa đôi hạnh phúc và gia chủ an vui. Đây là nội dung bao trùm toàn bộ những bài thơ Quan lang, ngay cả khúc ca nghi lễ cũng bao hàm nội dung ấy: Lễ thứ nhất là nghĩa vợ chồng Lễ thứ hai sống lâu muôn thủa Lễ thứ ba phúc thọ nhiều năm Lễ thứ tƣ làm ăn thịnh vƣợng. [27] Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 68 Khái niệm hạnh phúc ở mỗi thời đại, mỗi dân tộc có gắn với những tiêu điểm khác nhau. Tuy nhiên, một cuộc sống vợ chồng hoà thuận, một gia đình đầm ấm, con cái khôn ngoan, tài lộc phùng phùng, đó là ƣớc mơ muôn đời của con ngƣời. Hát Quan lang thể hiện ƣớc mơ đó: Đẳm hợi khỏi cụm mừa sloong bƣởng Cụm hẩƣ mìn thịnh vƣợng an khang Slinh nữ tằng slinh nam kế thế Slinh nam độ tiến sỵ quốc gia Slinh nữ tằng slƣ tha quyền chức Mì phúc táng rộp đức mà thâng Dịch: Cầu tổ tiên phù hộ cho hai họ Để gia thế thịnh vƣợng an khang Sinh nữ cùng sinh nam kế thế Sinh nam đỗ tiến sỹ quốc gia Sinh nữ cũng quyền cao chức trọng Có đức sẽ gặp đƣợc phúc may. [27] Bài hát vừa dứt thì một ngƣời trong gia đình nhà gái đến mở gánh lễ; dâng tất cả lên bàn thờ tổ tiên và “Quan lang mời tổ tiên chứng giám”: “Nhất khỏi dƣờng đẳm tổ gia tiên Rƣờn đẳm đảy bình yên kháng thái Gụm lủc lan đảy cải vần gần Hoằn nẩy mì lệ kết hôn đuổi vậu Mời đẳm lồng tu lẩu giƣờng ngần Hoằn hƣơng hoa bân Slung hom toả Mời đẳm lồng thƣợng toạ kính dƣờng” Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 69 Dịch: Thứ nhất mời tiên tổ gia tiên Nhà tổ đƣợc bình yên khang thái Phà hộ cháu vạn đại trƣờng tồn Hôm nay đƣợc kết hôn giá thú Mời tổ tiên xuống ngự giƣờng cao Hƣơng hoa toả ngạt ngào thơm ngát Các cháu có lễ bạc kính dâng Mời tổ tiên kính dâng toạ hƣởng. [27] Sau khi mời tổ tiên chứng giám thì Quan lang lại có bài ca “Trình lễ và báo lễ”. Lễ vật tuy nhỏ bé nhƣng qua lời thơ Quan lang lại rất có ý nghĩa. Nó tƣợng trƣng cho lời cầu chúc lứa đôi hạnh phúc, tình duyên bền chặt nhƣ đôi chim loan phƣợng, nhƣ đôi én nhạn giang cánh bay, nhƣ uyên ƣơng thành đôi bơi trên mặt nƣớc thủ thỉ, thân thƣơng. Sau khi dẫn dắt cho cô dâu, chú rể thắp hƣơng vái tạ tổ tiên chính thức trở thành vợ chồng, Quan lang có lời chúc: Chúc hẩƣ Sloong lan Căm nặm vần bjoóc Cóp nặm vần hoa Phja cải Sling lủc luồng Phja lƣơng Slinh én nhạn Phja đán thảo kỳ lân Phja ngần Slinh nặm bó Dịch: Tay vắt đất ra hoa Tay vàng làm ra của Núi cao sinh con rồng Rừng vàng sinh én nhạn Vách đứng sinh kỳ lân Núi bạc sinh nguồn nƣớc [49, tr. 58] Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 70 Đây là lời chúc vô giá cho hạnh phúc lứa đôi trong tƣơng lai làm ăn “Mát mẻ”, vinh hoa phú quý, con cháu đầy đàn, phúc lộc lớn nhƣ quả núi cao sinh ra rồng, nhƣ rừng vàng sinh én nhạn, nhƣ vách đá sinh ra con kỳ lân, nhƣ núi bạc sinh ra nguồn nƣớc. Đây là bốn câu thơ cổ đƣợc lƣu truyền lại, hiện nay chỉ thấy ở Thạch An và mấy xã lân cận nhƣ Chu Trinh, Hà Trì, Quang Trung của huyện Hoà An. Để đạt đƣợc hạnh phúc ấy, hát Quan lang còn là lời khuyên răn ân tình đối với đôi vợ chồng trẻ: - Chúc hử phua mìa kin phuối thuận căn Mìa đá phua nhặn lòng đẹp ý Phua đá mìa đắc đỉ hất đây Tón ngài au phầy mà tó Tức thì liên tẳng mỏ hung hang Kin dá là lo toan hất việc Chính slử pần đạo nết phua mìa Dịch: Chúc cho vợ chồng ý thuận ngôn hoà Vợ có giận thì chồng dịu đi Chồng có giận thì vợ làm lành Đến bữa nổi lửa lên ấm cúng Cùng nhau gánh vác việc gia đình Đó mới là đạo nết vợ chồng. [27] - Chúc hử: Giảo khẩu ngần chèn thêm phít phải Rƣờn sang lƣợn ngoạ lại lƣờn triên Slinh đảy nam giai thông văn bút Slinh đảy nữ tử là mọi á nhƣ tiên Phu thê đảy nhở cậy vằn lăng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 71 Chúc đôi duyên cùng thiên ý hợp Thọ nhƣ Bành tổ bát thiên niên Chúc hử gằm lăng tê đảy nận Danh tiểng cần lai thiên hạ truyền Dịch : Chúc cho: Có thóc có tiền, lại thêm vải Nhà sang nhà ngói lại tƣờng xây Sinh đƣợc con trai thông văn bút Sinh đƣợc con gái đẹp nhƣ tiên Vợ chồng đƣợc nhờ cậy ngày sau Chúc cho đôi duyên thêm hoà hợp Thọ nhƣ Bành Tổ tám trăm năm Chúc cho câu gì đƣợc điều đấy Danh tiếng còn thơm thiên hạ truyền. [27] Và hạnh phúc không chỉ là vật chất mà còn là những giá trị tinh thần: Chồng khôn vợ rạng mặt với ngƣời Vợ ngoan vợ cũng vui với bạn Vạn sự khởi đầu nan, cha mẹ gửi con đi làm dâu thì phải sắm sửa cho con bƣớc đầu những thứ cần thiết, của hồi môn phải đƣợc giao công khai trƣớc mặt mọi ngƣời: Giờ nẩy khỏi giao cúa hồi môn Phà loan đo sloong phin chúc chúc Phà mản gẩm co bjoóc lài sli Phƣn đeo in bách hoa loan phƣợng Hoằn nẩy ẻn rẳp nhạn mừa rƣờn Mon thua đo tôi nƣng bấu lế Sloong coóc thêu dử hỉ song song Vạng đeo là phƣợng loan mai trúc Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 72 Bjoóc đáo phông hạnh phúc rùm roà Dịch: Tôi giao của hồi môn mọi thứ Chăn hoa hãy nhận cho hai chiếc Một cái đệm gấm vóc khác màu Một chiếc in hạc chầu loan phƣợng In con én đón nhạn giao ca Đôi gối thêu bách hoa tứ quý Hai góc thêu chữ hỷ song song Một góc thêu hoa ban đua rộ Thêu cành đào hoa nở xuân sang [49, tr. 64-66] Của hồi môn đƣợc miêu tả rất đẹp, thứ nào cũng chan chứa “Nghĩa nặng tình sâu”, mặt chăn dệt hoa tứ quý, mặt in loan phƣợng sánh đôi... Tất cả những kỷ vật đó đều do cha mẹ, họ hàng, và bạn bè cô dâu ban tặng với lời cầu chúc: “Phua mìa đảy rèng têm hạnh phúc” (Vợ chồng đƣợc sung sức an khang) [49, tr. 65] Đặc biệt là hình ảnh: Đôi chậu men hoa đẹp lung linh Nƣớc trong xanh in hình loan phƣợng Đôi má đào ẩn hiện trắng trong [49, tr. 65-67] Có câu thơ rằng: Nƣớc trong, trong suốt đáy lòng Có ai biết dƣới sâu nông chừng nào. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 73 Tình cảm của đôi vợ chồng này không phải nhƣ vậy. Chắc chắn là họ sẽ hạnh phúc suốt đời nhƣ lời chúc của Quan lang. Gằm gạ: Cúa tin mừng nặm bó Cúa vỏ mẹ nặm noòng Ngần dèn tang tôm nhả Tha nả tảy xiên kim Vỏ mẻ bấu mì lăng Slống lủc Mong giả rặp ben bjoóc au mừa Dịch: Của tay làm là nguồn vô tận Của cha mẹ nƣớc cuốn xuôi dòng Ngƣời xƣa nói bạc vàng thứ hạng Mặt mũi mới xứng đáng ngàn vàng Cha mẹ nghèo giúp con có hạn Mong bà đón hãy điểm mang về [49, tr.65-67] Lời chúc cũng là lời dặn dò hai vợ chồng phải tự tay xây dựng cơ nghiệp là chính chứ không thể phụ thuộc vào cha mẹ mãi đƣợc. Lời dặn dò đồng thời cũng là lời chỉ dẫn hƣớng đi đúng đắn trong cuộc sống cho đôi vợ chồng mới cƣới. Mọi thủ tục đã hoàn thành, “Đã đến giờ nguyệt tiên thiên đức” mà đôi bên gia đình đã định, Quan lang có bài thơ “Xin cho con dâu xuất giá” với lời cảm ơn sâu sắc tới: “Cảm ơn thuổn vỉ noọng họ hàng Dƣa khỏi lẹo mọi tàng công khỏ Lẩu nẩy lẩu cốc bó hom van Chẻn ngọc khỏi rìn têm cảm tạ Dùa căn pây hẩƣ lẹo hẩƣ thông Vạ căn kin gần chang củng dử” Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 74 Dịch: Xin dâng chén tạm biệt họ hàng Giúp tôi trọn mọi đƣờng thành đạt Rƣợu này cất tận gốc nƣớc nguồn Chén ngọc rót đầy tràn bằng miệng Cùng nhau hãy cạn chén cho xong Cạn cho hết mọi phần đừng chối [49, tr. 70-71] Và lời mời rƣợu làm cho ngƣời đƣợc mời không thể chối từ lời chúc cho mối tình cảm nhà trai và nhà gái đã có trong ngày hôm nay là vĩnh cửu, mãi mãi bền chặt: Chúc mọi gần hỷ hả đây vjòi Hất mọi mòn đảy lai hơn vậu Sloong mừng căm chẻn lẩu dẳc dò Kin lồng pây chang gò chứ mại Vjổp tồng nhỏt ỏi Tỏi tồng nhỏt lỳ Kin lồng pây xiên pi chứ mại Tạm biệt thuổn vỉ noọng mọi gần Dùa căn kin dẳng slƣơng à nỏ Dịch: Chúc mọi ngƣời khang thái tốt lành Cả nhà đƣợc bình an phú quý Chén rƣợu cầm lƣỡng lự hai tay Uống vào không sợ say nhớ mãi Rƣợu nồng nhƣ mía lủi ngọt ngào Uống vào ngọt lịm Mềm nhƣ lá mía Rũ nhƣ ngọn lê Nhớ ngàn năm xuân thu nhớ mãi [49, tr. 70-71] Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 75 Nhƣ vậy hát Quan lang không chỉ cho ta thấy một phong tục thử thách trong đám cƣới ngƣời Tày ở Thạch An - Cao Bằng mà Hát Quan lang còn là bài học về cách ứng xử và đạo lý làm ngƣời, là sự trân trọng đối với ngƣời phụ nữ không chỉ phản ánh chân thực và sinh động một đám cƣới. Hát Quan lang đã thể hiện khát vọng muôn đời của ngƣời Tày xƣa về những điều tốt đẹp cho cuộc sống hơn tất cả là lời cầu chúc cho lứa đôi hạnh phúc và gia chủ an vui, gia đình có con đàn cháu đống, sống trong cảnh đầm ấm và hạnh phúc. Tiểu kết: Trong kho tàng văn học dân gian miền núi, thơ không những chỉ là hình thức kể chuyện đời sống mà còn là những lời hát bằng nhiều làn điệu dân tộc. Những ngƣời thích đọc thơ, nghe thơ và cả làm thơ cũng là những ngƣời say sƣa nghe hát và tham gia hát. Đó cũng là trƣờng hợp hát Quan lang (hát đám cƣới) - một hình thức sinh hoạt văn hoá - văn nghệ trong các đám cƣới Tày ở Thạch An - Cao Bằng. Sức hấp dẫn của hát Quan lang là ở lối thử thách bằng thơ. Hát Quan lang có nội dung mang giá trị nhân văn sâu sắc. Đó là bài học về cách ứng xử và đạo lý làm ngƣời, là sự trân trọng đối với ngƣời phụ nữ, là lời cầu chúc cho lứa đôi hạnh phúc và gia chủ an vui. Nội dung toát lên những tƣ tƣởng tiến bộ và tính chất hiện thực khá sâu sắc, với những lời thơ lành mạnh, trang nhã, có phong cách và tính chất dân tộc miền núi đậm đà, các bài hát đám cƣới các bài “thơ lẩu” đã làm giàu thêm nền văn hoá - văn nghệ dân gian của các dân tộc thiểu số nói riêng cũng nhƣ nền văn hoá - văn nghệ cả nƣớc nói chung. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 76 Chƣơng 3: MỘT SỐ PHƢƠNG DIỆN NGHỆ THUẬT TRONG LỜI HÁT QUAN LANG 3.1. Nhân vật trữ tình Cũng nhƣ các dân tộc khác trong cộng đồng các dân tộc Việt Nam, dân tộc Tày ở Thạch An – Cao Bằng rất coi trọng việc hôn lễvì nó thể hiện ý thức trách nhiệm với tổ tiên giống nòi, là hình thức củng cố và phát triển xã hội. Có thể nói, từ trƣớc tới nay đám cƣới ngƣời Tày nơi đây không chỉ là công việc của mỗi nhà mà còn là công việc của cả làng bản. Vì thế, mỗi khi có đám cƣới, cả bản lại rộ lên nhƣ hội. Điều độc đáo trong đám cƣới là đón dâu bằng thơ - hát. Đón dâu bằng thơ là một phong tục thể hiện nét đẹp độc đáo mang đậm đà bản sắc dân tộc. Trong đám cƣới, các thủ tục nghi lễ đều có những bài ca. Ngƣời tham gia diễn xƣớng đám cƣới cũng là đối tƣợng vừa xác định vừa không xác định, vừa là con ngƣời cụ thể vừa là con ngƣời bất kỳ xác định. Cụ thể vì đó là ông Quan lang, bà Pả mẻ trong một đám cƣới. Không xác định, bất kỳ vì mỗi đám cƣới có các ông Quan lang, bà Pả mẻ (Pả Slống, Pả rẳp) khác nhau. Đó có thể là ông A hoặc ông B, ông C... bà A hoặc bà B, bà C... tuy nhiên họ đều dùng những khúc hát giống nhau họ là những ngƣời đƣợc gia chủ (nhà trai, nhà gái) tin tƣởng chọn làm đại diện cho mình. Tuy vậy, những lời hát của họ là những tiếng thơ dân gian mang tính cộng đồng chứ không phải tiếng thơ bác học mang tính cá thể. Nhƣng “Quan lang” giữ một vai trò rất quan trọng, đó là ngƣời đại diện cao nhất của họ nhà trai, có thẩm quyền giải quyết tất cả mọi việc liên quan đến vấn đề nghi lễ với họ nhà gái. Cho nên, một ngƣời muốn đƣợc mời làm “Quan lang” phải có một số tiêu chuẩn chính sau đây: biết “thơ lẩu” và thuộc lòng nhiều bài “thơ lẩu” khác nhau, để có thể hát những bài mà bên kia không “đối” lại đƣợc, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 77 đồng thời để có thể “đối” lại tất cả những bài của bên kia xƣớng ra. Quan lang nhất thiết đã có vợ, đông con có “đủ nếp đủ tẻ”, gia đình hoà thuận êm ấm, quan hệ xã hội tốt có phẩm chất đạo đức, am hiểu phong tục dân tộc, ăn nói lịch thiệp và đặc biệt là phải có tài ứng đối linh hoạt, trong mọi tình huống đều có thể “xuất khẩu thành thơ”. Đoàn nhà trai, ngoài “Quan lang” còn có các phù rể. Các bài hát đám cƣới không thể hát tuỳ tiện, phải theo một trình tự nhất định. Ngay việc tổ chức hát cũng chặt chẽ và có những “tiêu chuẩn” nhất định. Lực lƣợng hát bên nhà trai là: “Quan lang” và các phù rể. Lực lƣợng hát bên nhà gái thƣờng đông hơn vì giữ vai trò làm “chủ” và giữ thế chủ động, gồm có “Pả mẻ”, các phù dâu và các bạn gái của cô dâu. Nhƣ vậy là chú rể và cô dâu không tham gia cuộc hát. Điểm qua lực lƣợng và thành phần hát của hai bên, chúng ta thấy hát đám cƣới Tày thực chất là một cuộc hát đối đáp giữa nam và nữ, giống nhƣ các cuộc hát lƣợn của ngƣời Tày, hát Sli của ngƣời Nùng, hát trống quân của ngƣời Việt. Tính chất hấp dẫn của các bài hát đám cƣới cũng chính là ở chỗ: đó là một cuộc hát đối đáp giữa nam và nữ, một cuộc, một cuộc thi thơ. Cuộc đối đáp càng sôi nổi càng làm cho không khí đám cƣới thêm tƣng bừng náo nhiệt và giúp cho hai bên hiểu rõ và cảm thông cho nhau, càng thắt chặt thêm mối tình cảm đã có giữa hai họ nhà trai và họ nhà gái. Chính vì thế, ta thấy thơ Quan lang có kết cấu đối đáp giống nhƣ ca dao ngƣời Việt. 3.2. Thời gian diễn xƣớng Sau khi tiến hành xong các thủ tục để chuẩn bị cho ngày cƣới nhƣ lễ dạm hỏi nhà trai đến để “Mai mừng xo bjoóc” (ngửa tay xin hoa) nghĩa là xin ngƣời con gái về làm dâu và chính thức xin bản “lủc mỉnh” (lục mệnh) viết trên trang giấy hồng (hoặc vải điều) rất trang trọng. Qua buổi lễ này coi nhƣ hai gia đình đã đính ƣớc, ngƣời con trai và ngƣời con gái đã đính hôn. Lễ “kin tháp” (lễ ăn hỏi) đƣợc tiến hành sau dạm hỏi khoảng hai tháng tại nhà gái. Từ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 78 lễ “kin tháp” nhà trai quyết định năm tháng tổ chức lễ cƣới. Thông thƣờng lễ ăn hỏi đƣợc tổ chức bắt đầu từ mùa thu đến hết mùa xuân năm sau. Thời gian mùa cƣới cũng là thời gian diễn ra hoạt động hát Quan lang nhiều nhất. Và thời gian cụ thể của hoạt động diễn xƣớng là một đám cƣới. Thời gian hát tuỳ theo tổ chức từng đám cƣới. Trong quá trình đi điền dã, khảo sát thực tế, thì hoạt động hát Quan lang đƣợc diễn ra theo trình tự thời gian từ khi đoàn nhà trai đặt chân tới cổng làng nhà gái đến lúc kết thúc xin đón dâu về. Lễ đón dâu của ngƣời Tày ở Thạch An - Cao Bằng bắt đầu từ chiều hôm trƣớc, nhà trai ở qua đêm tại nhà cô dâu đến ngày hôm sau mới đƣợc xin đƣa dâu về nhà. Thời gian diễn xƣớng hát Quan lang đồng thời cũng là thời gian tiến hành hôn lễ. Thời gian này đƣợc nói rõ ở trong lời thơ Quan lang. Nó đƣợc lặp đi lặp lại rất nhiều lần, sự lặp lại này tạo nên “mô típ giờ đẹp” trong lời hát Quan lang: - Mƣời năm có đƣợc một ngày đẹp Trăm ngày có đƣợc một ngày yên - Mƣời giờ kén đƣợc giờ này đẹp Trăm giờ kén đƣợc giờ này yên - Ngày lành tôi xin chúc Ngày tốt tôi xin thƣa - Mƣời ngày mới có một ngày lành Trăm ngày có một vòng ngày tốt Chọn đƣợc giờ thiên đức nguyệt tiên Chọn đƣợc giờ lâm môn ngũ phúc. [27] “Ngày đẹp”, “ngày yên”, “giờ này đẹp”, “giờ này yên”, “giờ thiên đức nguyệt tiên”, “giờ lâm môn ngũ phúc”... cũng là thời điểm diễn xƣớng lời hát Quan lang. Còn “mƣời năm”, “trăm ngày”, “trăm giờ”, “mƣời giờ”... là lối nói ngoa dụ mà ngƣời nghệ sĩ dân gian lựa chọn để nhấn mạnh “giờ tốt”, “ngày tốt”... Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 79 Nhƣ vậy, hát Quan lang cũng sử dụng một số công thức nhƣ trong ca dao ngƣời Việt. Việc sử dụng công thức thƣờng kết hợp với việc trình bày nội dung nghi lễ cần tiến hành hoặc báo cáo trƣớc hành động sẽ xảy ra. Có khi thời gian dùng để xác định thời điểm tiến hành nghi lễ nhƣ lễ bái tổ, lễ dâu ra cửa…; Có khi nhằm mục đích thông báo để tiến hành thủ tục cần làm nhƣ mời mắc màn trải chiếu; Có khi dùng để làm lí do chia tay từ biệt ra về (Pả mẻ chào họ nhà trai để từ biệt về nhà): Mƣời giờ kén đƣợc giờ này đẹp Trăm giờ chọn đƣợc giờ này lành Giờ này xin quay lui Giờ tốt xin đón dâu ra cửa Đón về cho hàng họ mừng vui. [27] Thời gian trong hát Quan lang là thời gian nghệ thuật mang tính phiếm chỉ, ƣớc lệ. Chẳng hạn trong việc xác định giờ đẹp, ta có thể thấy giờ tốt là một giờ bất kỳ nào đó (theo hệ can chi), tƣơng ứng với một thời điểm nhất định trong ngày cƣới, mà thời điểm này theo gia chủ là thời điểm phù hợp với các nghi lễ cần tiến hành.Thời gian diễn xƣớng cũng là thời gian vừa xác định vừa phiếm chỉ. Nó là thời gian của một đám cƣới, phản ánh tiến trình và các nghi thức đám cƣới đó với những con ngƣời cụ thể, trong một không gian cụ thể, nhƣng nó cũng đƣợc dùng cho tất cả các đám cƣới ở mọi nơi mọi lúc. Từ ngữ dùng để xác định “Giờ nẩy…Vằn nẩy” (Giờ này - Ngày này). Ngày, giờ luôn là các danh từ kết hợp với đại từ chỉ định: Ngày này…, Giờ này… cũng mang tính xác thực - phiếm chỉ. Đặc điểm này góp phần không nhỏ làm nên một nét văn hoá độc đáo, đậm đà bản sắc dân tộc Tày. 3.3. Không gian diễn xƣớng Khảo sát lời hát Quan lang ở Thạch An - Cao Bằng, không gian diễn xƣớng hay nơi chốn xảy ra cuộc diễn xƣớng cũng vừa xác định vừa phiếm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 80 chỉ. Đó là nhà cô dâu, nhà chú rể tại một thôn bản nhất định nhƣng đó cũng là nhà cô dâu, nhà chú rể bất kỳ. Tính phiếm chỉ khiến thơ Quan lang dễ phổ biến, dễ sử dụng và trở thành tài sản chung của cộng đồng Tày ở mọi lúc mọi nơi. Không gian đám cƣới và các nhân tố khác (ngƣời tham dự, không khí tiệc cƣới, các nghi thức trong đám cƣới…) làm thành môi trƣờng diễn xƣớng cho lời hát Quan lang, trong đó có khung cảnh xóm làng miền núi, có ngôi nhà sàn để ngƣời con gái Tày bƣớc xuống những bậc thang (“lồng lảng” - xuống nhà) quen thuộc, ra khỏi nếp nhà thân yêu về nhà chồng, bắt đầu một cuộc sống mới. Môi trƣờng đó còn là sự quần tụ vui vẻ của bà con chòm xóm, của họ hàng gần xa trong ngày hợp hôn của đôi trai gái. Tất cả vui mừng, hồi hộp hƣớng về đoàn khách nhà trai hoặc nhà gái, theo dõi từng hành vi, cách ứng xử của họ trƣớc những thử thách của gia chủ và những nghi thức, lễ tục cần làm cùng với những lời thơ đối đáp mƣợt mà, ý vị, ngân nga trầm bổng trong giọng ngâm của ông Quan lang, bà Pả Mẻ… 3.4. Thể thơ Khảo sát 150 lời hát Quan lang đƣợc sƣu tầm ở vùng Thạch An - Cao Bằng, chúng tôi thu đƣợc kết quả nhƣ sau: Với 2107 dòng thơ, trong 150 khúc hát có 65 dòng thơ năm chữ, chiếm 3,1%; Có 1865 dòng thơ bảy chữ, chiếm 88,5%; Có 177 dòng thơ tự do, chiếm 8,4%. 3.2.1. Thể thơ ngũ ngôn Trong lời thơ Quan lang, thể thơ này ít đứng độc lập, mà thƣờng xen kẽ với thể thơ thất ngôn theo lối tự do tuỳ thuộc vào nội dung cần kiểu đạt không tuân theo trật tự nào, thƣờng thì thể thơ ngũ ngôn, chữ thứ năm của câu trên Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 81 vần với chữ thứ ba của câu dƣới. Nhƣng trong thơ Quan lang không phải là nhƣ vậy, cấu trúc câu sau đƣợc lặp lại một số từ hoặc nhóm từ của câu trƣớc. - Bác khỏi gạ khỏi mà Pả khỏi xỉnh khỏi lại Dịch: Bác tôi cử tôi về Bá nhà cử tôi đến. [49] - Cốc vủc dú đin hác Lảc vủc dú đin keo Dịch: Gốc cây Gon trồng trên đất lạ Rễ cây gon ở chốn ngƣời Kinh. [27] - Lai mạy dẳng vần đông Lai gần dẳng vần họ Dịch: Nhiều cây mọc mới thành rừng Nhiều ngƣời mới góp phần dòng họ. [27] Những đoạn thơ Quan lang dùng thể ngũ ngôn liên tiếp thƣờng là dùng để mở đầu cho một bài ca, để bắt đầu trình bày sự việc và dùng để chúc tụng, khuyên nhủ, dặn dò đôi vợ chồng trẻ nên lời thơ mang tính chất triết lý cao: - Chúc hẩƣ sloong lan Căn nặm vần nậu bjoóc Cóp nặm vần bông hoa Phja cải Slinh lủc luồng Phja đán thảo kỳ lân Phja ngần sinh nặm bó Dịch: Tay vắt đất ra hoa Tay vàng làm ra của Núi cao sinh con rồng Rừng vàng sinh én nhạn Vách đứng sinh kỳ lân Núi bạc sinh nguồn nƣớc. [49] Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 82 - Cúa tin mừng nặm bó Cúa vẻ mẻ nặm noòng Ngần dèn tang tôm nhả Tha nả tảy xiên kim… Dịch: Của tay làm là nguồn vô tận Của cha mẹ nƣớc cuốn xuôi dòng Ngƣời xƣa nói bạc vàng thứ hạng Mặt mũi mới xứng đáng ngàn vàng... [49] Nhƣng thể thơ này ít đứng độc lập, thƣờng xen kẽ với thể thất ngôn theo lối tự do tuỳ thuộc vào nội dung cần biểu đạt, không tuân theo trật tự nhất định nào, cách gieo vần cũng thƣờng không thống nhất. - Chẻn nặm nẩy pjá nghịa hoằn công Lủc là lủc rƣờn gần Lan là lan chang họ Y nhƣ gằm pửa ké lảy Sle Giờ nẩy mì gằm xo khỏi gạ Càn khôn là đạo lả tông thân Lai mạy dẳng vần dông Lai gần dẳng vần họ Co mạy mì lai cáng lai kha Gần lai chi thom mà họ háng Mọi chi họ cốc cáng gản rì Mèng thom bjoóc slí mủa bân quảng Mởi thuổn tằng họ háng oóc mà Sle khƣơi dậƣ đo mọi nả Tởi gần ngám mì vửa pày nâng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 83 Dịch: Chén nƣớc này trân trọng trả ơn Cháu là con hƣơng lân nhà khác Nay có thêm cô bác cả nhà Bây giờ có hai quê đôi ngả Càn khôn là đạo lý tông thân Nhiều chi mới họp thành dòng họ Nhiều cây mới mọc thành đƣợc rừng Nhiều ngƣời mới góp thành dòng họ Một cây có cành nhỏ cành to Nhiều chi họ họp về thành mạnh Một cây có gốc ngọn xum xuê Hoa đua nhụy bốn mùa vƣơn cành Mời họ hàng nhanh chóng bƣớc ra Để cháu rể dâng trà tiếp nƣớc Đời ngƣời mới có dịp một lần. [27] 3.4.2. Thể thơ thất ngôn Đây là thể thơ khá phổ biến của lời hát Quan lang ở Thạch An - Cao Bằng nói riêng và lời hát Quan lang nói chung, cách gieo vần thƣờng là vần lƣng, chữ thứ bẩy của câu trên vần với chữ thứ năm của câu dƣới. Cách gieo vần này tạo nhịp điệu trong mỗi câu thơ và cho cả đoạn thơ, khiến cho lời hát Quan lang dễ nhớ, dễ thuộc: - Kính dƣờng thâng các bạn khách sang Phận bân păn dú chang khau khuổi Bấu vần thân dẳng nội nhắc nhau Mì tha bấu mì châƣ dẳng khổn Bấu chắc gằm lăng cón dƣởng rừ Sự nẩy khỏi rọ là vô lệ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 84 Lƣợng hải hà xá kể ngu xi Dịch: Thƣa Quan lang các bạn khách sang Chúng tôi quê tận cùng khe suối Ngƣời vùng sâu lầm lỗi là thƣờng Ăn nói còn có phần thô kệch Tầm nhìn của đôi mắt chƣa xa Lời mời trƣớc sau chƣa biết nói Có vô lễ hay lỗi gì chăng Lƣợng hải hà tôi xin lƣợng thứ. [27] Cách gieo vần này cũng thống nhất trong hát Quan lang nói chung, nó quen thuộc với cấu trúc của một số thể dân ca khác nhƣ: Then, lƣợn cọi, lƣợn Slƣơng, phong slƣ .. Thể thơ thất ngôn có tính chất miêu tả, ngợi ca làm cho lời hát Quan lang trở nên sâu sắc và có sức thuyết phục hơn. - Kính dƣờng thâng các á tản làn tàng Rƣờn gần mì slao nàng bjoóc quý Nạy khỏi nhằng dú lẻ đang thân Bjoóc mì xuân gần mì slí Bjoóc xuân đảng rỉ phông hom Chỏi chỏi bặng đao bân slíp hả Dịch: Thƣa các nàng slao á lịch sự Nhà ta có slao á tân thanh Hoa kia đang chờ đón gió xuân chờ gió đón xuân C