Luận văn Nghệ thuật xây dựng nhân vật Acxinhia trong tiểu thuyết sông Đông êm đềm của Mikhain Sôlôkhốp

nhân vật. Ngôn ngữ đối thoại, ngôn ngữ bán trực tiếp là những biện pháp nghệ thuật hữu hiệu mà Sôlôkhôp đã sử dụng uyển chuyển, linh hoạt để khắc hoạ thế giới tâm hồn, cá tính đặc sắc của Acxinhia. 1. Hành vi hướng nội: Hành vi hướng nội là những hành động bên ngoài hướng vào bên trong bộc lộ những diễn biến thầm kín trong tâm tư nhân vật. Theo nghĩa này độc thoại nội tâm cũng là một biểu hiện của hành vi hướng nội. Trước hết chúng tôi xét hệ thống hành vi hướng nội diễn tả xung đột tâm lý, như nỗi đau đớn, day dứt không nói được thành lời nó tự phát bộc lộ qua những cử chỉ, hành động như cười, khóc, thì thầm, vật vã... gần như vô thức của Acxinhia. Theo khảo sát sơ bộ của chúng tôi trong Sông Đông êm đềm có khoảng chín lần Sôlôkhôp dùng những hành động bên ngoài để trực tiếp diễn tả thế giới tâm hồn Acxinhia. Mối tình muộn màng của Acxinhia thực chất là một bi kịch. Nó mang đến cho nàng một chút hạnh phúc và thật nhiều đắng cay. Khiến cho một người đàn bà mạnh mẽ, gan góc như Acxinhia nhiều khi phải cảm thấy một cách sâu sắc nỗi bất lực của chính mình. Hành vi hướng nội là sản phẩm của những nỗi đau âm thầm, những niềm lo sợ, ghen hờn, tủi cực mà ngay cả với Grigôri nàng cũn không thể sẻ chia. Sôlôkhôp đã nắm bắt những diễn biến vi diệu trong tâm hồn nhân vật và thể hiện một cách tinh tế qua những phản ứng bên ngoài của nàng. Rất nhiều lần Sôlôkhôp ghi lại những hành động tâm lý của Acxinhia kiểu như: "bỗng nhiên chàng cảm thấy cánh tay Acxinhia kê cho mình gối đầu không hiểu sao nhũn ra, lún sâu xuống gối. Rồi cánh tay ấy run bật lên và chỉ một giây sau đã rắn lại trở về chỗ cũ" (89/I) hay "Acxinhia chống khuỷu tay nhìn chằm rất lâu vào mặt chồng... nàng nhìn một lát rồi lại vật đầu xuống gối thì thầm những gì không biết" (114/I)... Biết bao nhiêu giằng xé, tuyệt vọng được biểu hiện không lời qua cái nhìn chằm chằm vô hồn của Acxinhia, bao nhiêu dồn nén đau khổ đến lú lẫn, mê man trong cái vật đầu và những lời thì thầm không đầu không đũa của nàng. Tất cả những hành động ấy đều hướng vào tâm hồn đang rối bời, ngổn ngang cảm xúc của Acxinhia trong đó là hỗn độn các trạng thái tình cảm vừa căm thù Grigôri, căm thù Xêhêpan, vừa yêu Grigôri mãnh liệt, đau đớn mà bất lực, mà vô vọng vì chưa biết mình phải làm gì để cứu vãn tình thế trớ trêu là Grigôri sẽ lấy vợ, nàng sẽ mất chàng mãi mãi. Acxinhia yêu Grigôri bằng một tình cảm lớn lao ngay từ phút đầu. Thế nên những dồn nén, ẩn ức của một tình yêu mãnh liệt, tuyệt vọng thường xuyên đẩy nàng vào trạng thái chờ đợi căng thẳng. Hành vi hướng nội chứa đựng cảm giác về nỗi đau bị ghìm nén, những xúc động bất ngờ trào lên đột ngột khiến lý trí không sao kiểm soát nổi "vừa thấy Grigôri, Acxinhia cảm thấy cái đòn gánh trong tay lạnh buốt, máu dồn lên làm hai thái dương nóng như lửa đốt" (114/I) "từ ngày Xêhêpan về nhà, đây là lần đầu tiên Acxinhia có được nụ cười lặng lẽ và ngập ngừng" (115/I). Yêu Grigôri đến như vậy nhưng Acxinhia từng phạm sai làm trong mối quan hệ mờ mịt bản năng với Litnhiki. Sôlôkhôp đã diễn tả nỗi ân hận sự tủi nhục "một mình mình biết một mình mình hay" của nàng khi Gisca quay về: "Acxinhia áo xống phong phanh bước ra thềm và dưới làn gió lạnh thấu xương, nàng ôm cái cột ướt đẫm trong tiếng gió bấc rú như đưa ra và cho đến và cho đến sáng vẫn cứ đứng như thế" (598/I). Acxinhia đã tự trừng phạt mình như vậy. Điều đó chứng tỏ từ sâu thẳm cõi lòng nàng không phản bội Grigôri. Khi tự hành xác mình, Acxinhia có lẽ đã ý thức một cách sâu sắc, thấm thía phút yếu lòng tai hại của mình. Mãi rất lâu sau này, khi đã nếm trải vô vàn cay đắng của cuộc đời chà sát với hoan cảnh khắc nghiệt của hoàn cảnh chiến tranh Grigôri mới thấu hiểu... và chàng không bao giờ oán trách gì Acxinhia nữa cả. Độc thoại nội tâm mô phỏng hoạt động cảm xúc, suy nghĩ của con người trong dòng chảy trực tiếp của nó, là một biểu hiện của hành vi hướng nội. Độc thoại nội tâm là một thủ pháp nghệ thuật độc đáo giúp người nghệ sĩ ghi bắt lại chính xác những sắc mầu tinh tế của đời sống tâm hồn. Bởi lẽ đây là ngôn ngữ nhân vật tự nói với mình một cách thầm kín, chân thực. Trong Sông Đông êm đềm, số lần độc thoại nội tâm của Acxinhia không nhiều, độc thoại thường ngắn, chủ yếu diễn tả những ý nghĩ vụt hiện, những day dứt thường trực, những hồi ức chợt ùa đến trong lòng... dưới dạng những cân hỏi. Độc thoại nội tâm thường xuất hiện khi nhân vật buộc phải lựa chọn, phải quyết định... Acxinhia là một phụ nữ nông dân, hơn thế tâm hồn nàng luôn sục sôi và có xu thế hướng ngoại cho nên những độc thoại của nàng chỉ diễn ra khi những xung đột nội tâm ở mức gay gắt nhất. Lần đầu tiên Acxinhia nói chuyện với chính mình là lúc này bắt đầu nghĩ đến Grigôri và bàng hoàng nhận ra những rung động đầu tiên, mãnh liệt của lòng mình : "hôm nay sẽ có chuyện gì vui lắm đây, nhưng chuyện gì thế nhỉ? Grigôri.... Côrisca..." (64/I). Chỉ một dòng tâm tư thoáng hiện trong óc Acxinhia, nghệ sĩ Sôlôkhôp đã cho thấy những biến đổi tinh tế, lớn lao trong đời sống tình cảm của nữ nhân vật chính. Niềm vui vô hình nào đó, nỗi rạo rực xao xuyến đang xâm chiếm cõi lòng Acxinhia. Một thứ tinh cảm mới mẻ, lạ lẫm, chưa từng thấy... lâm sàng hồi hộp, lâng lâng, không hiểu nổi. Sự biến đổi rất nhỏ trong ngôn ngữ: từ Grigôri sang Grisca (tên gọi âu yếm) đã đánh dấu một bước ngoặt quan trọng và xiết bao mạnh mẽ trong nội tâm Acxinhia. Kể từ giây phút ấy, những ý nghĩ, tình cảm của nàng sẽ giành trọn cho người đàn ông mà trái tim nàng đã tha thiết gọi tên... Grigôri có ý nghĩa đặc biệt quan trọng đối với cuộc sống của Acxinhia đã hai lần nàng tự hỏi lòng mình một cách khắc khoải: "Mình sẽ can Grigôri để Grigôri đừng lấy vợ. Nếu không mình sẽ gắn bó cuộc đời với ai bây giờ?" (120/I); "... nếu hắn bảo Grigôri không còn sống nữa thì sao? Nếu vậy thì mình sẽ như thế nào?" (469/IV). Có lẽ nỗi sợ lớn nhất của Acxinhia là nỗi sợ mất Grigôri - điều duy nhất vượt quá sức chịu đựng của người đàn bà cứng cỏi ấy. ở những trang cuối cùng, về hình thức là Acxinhia nói chuyện với Grigôri nhưng thực chất là nàng độc thoại. Acxinhia nói lên thành lời những niềm hạnh phúc, những nỗi đắng cay của đời mình và những gì thiêng liêng đã gắn bó nàng với Grisca trong suốt quãng đời giông bão đã qua. Trong tâm hồn nữ nhân vật chính chín mọng một niềm tin đinh ninh: "... cả chúng mình cũng sẽ tìm thấy phần hạnh phúc của mình" (739/IV). Và Acxinhia đã đem theo niềm tin ấy vào cõi cực lạc. Như vậy, bằng hệ thống hành động mang tính tâm lý, Sôlôkhôp đã diễn tả được nhiều cung bậc cảm xúc phức tạp trong nội tâm nhân vật Acxinhia một cách sinh động "trực quan". Nhà văn đã phơi mở trên trang sách "diện mạo tâm hồn" độc đáo của nữ nhân vật chính. Để khắc hoạ thế giới nội tâm phong phú, đa dạng của Acxinhia, Sôlôkhôp còn sử dụng ngôn ngữ đối thoại và lời nửa trực tiếp. Vì ngôn ngữ là cái vỏ vật chất để nghệ sĩ cấu trúc nên hình tượng văn học. Ngôn ngữ đối thoại và lời nửa trực tiếp là những phương tiện nghệ thuật rất phù hợp, hiệu quả mà nhà văn đã sử dụng đầy sáng tạo khi xây dựng hình tượng Acxinhia. 2. Đối thoại. Có thể nói, các nhân vật của Sôlôkhôp trong Sông Đông êm đềm rất ưa đối thoại. Bản tính độc trực của người Cô zắc Sông Đông hợp với hình thức giao tiếp hơn là tự phân tích, phân thân. Trong suốt chiều dài tác phẩm, hầu như Acxinhia đối thoại với tất cả các nhân vật nàng đã gặp. Câu chuyện của nàng bao giờ cũng đậm đà, gây ấn tượng. Acxinhia xuất hiện trong tác phẩm khoảng trên dưới sáu mươi lần; mà có đến gần hai mươi lăm lần đối thoại với Grigôri ba lần đối thoại với ông Panchêlây, khoảng năm lần với Xchêpan, hai lần với Natalia... ngoài ra còn chưa kể những cộc trò chuyện với các nhân vật khác. Số lần đối thoại chiếm hơn nửa tổng số lần xuất hiện của Acxinhia, điều đó phần nào nói lên tính các hoạt bát, sôi động của nhân vật và chứng tỏ ngôn ngữ đối thoại có vai trò quan trọng trong việc thể hiện tính cách và nội trên nhân vật. ở nhân vật Acxinhia hội tụ khá đầy đủ những phẩm chất đặc sắc của phụ nữ lao động Sông Đông. Nàng vừa dịu dàng thuần hậu vừa sôi nổi mãnh liệt, vừa sâu sắc vừa bộc trực; yêu thì yêu đến tận độ mà căm ghét thì cũng đến điều. Ngôn ngữ đối thoại của Acxinhia trước hết thể hiện đậm nét "chất CôZắc" với đầy những khẩu ngữ, thành ngữ... tươi rói chất sống y như đám ruộng vừa được cày sục lên, thơm ngào ngạt mùi đất mới. Tình cảm với đối tượng giao tiếp cũng chi phối mạnh mẽ đến ngôn ngữ của Acxinhia. Qua lời nói của nàng cùng có thể nhận thấy thái độ, cảm xúc của nhân vật đối với người đối thoại. Giọng điệu trong ngôn ngữ đối thoại của Acxinhia hết sức đa dạng. Có lúc giọng nàng đanh đá, chì chiết, cay độc với những câu hỏi dồn dập, dằn từng chữ từng từ như trút cả tâm tư của mình lên đó. Acxinhia chạm trán với tình địch hai lần. Khi ở Iagotnôre, Acxinhia đã thể hiện tất cả sự căm hờn, ghen tuông, lo sợ, cả sự thiếu tự tin của mình khi liên tiếp dồn Natalia đến chân tường bằng những lời nanh nọc, cố tình đàn ác (xem trang 549/I). Nàng lồng lộn bảo vệ một cách hung dữ cái tổ ấm của nàng và trả thù Natalia vì những đau khổ nàng đã phải chịu đựng. Lần thứ hai gặp nhau, cả Acxinhia và Natalia đã là những người đàn bà từng trải, đằm lắng hơn, bình tĩnh hơn. Vì thế mà cuộc đối thoại lần hai đau đớn và thể hiện sâu sắc bi kịch số phận của hai người phụ nữ bất hạnh đó. Vẫn là sự im lặng rất nhiều từ phía Natalia, Acxinhia vẫn ở thế chủ động. Nhưng lần này Natalia đã cứng cỏi hơn còn Acxinhia lại mềm mỏng hơn. Acxinhia đã nói lên những nỗi lòng sâu kín và đau đớn nhất của đời mình với Natalia: "Tuổi tôi không còn ít ỏi gì nữa... chị rất còn có được hai đứa con, chứ tôi - giọng Acxinhia run lên, trầm hẳn xuống, thít đi - thì chỉ một Grisca trên đời này thôi ! Người đầu tiên mà cũng là người cuối cùng đấy" (233/IV). Câu nói chứa đựng tất cả bi kịch của Acxinhia, một người phụ nữ dư thừa khả năng và khát vọng yêu thương mà không có con, không có chồng; thế nên nàng đã dồn hết tình cảm cho Grigôri. Tình yêu của nàng với Grisca là thứ tình cảm độc tôn, là "tình yêu mẫu tử". Có lúc giọng Acxinhia mỉa mai, cay đắng, giễu cợt, ngâm ngùi. Khi Xehepan đến Iagôtnôie cầu xin Acxinhia quay lại với mình, hàn gắn lại những mảnh vỡ tan tành của cuộc hôn nhân gượng ép. Ngôn ngữ đối thoại của Acxinhia với Xchêpan thường ngắn, khô khan, vô hồn, chủ ngữ bị lược bỏ tối đa. Điều đó phần nào diễn tả sự xa cách, dửng dưng, gượng gạo trong tình cảm của nàng đối với chồng. Không đến mức như Ana Karênina chán chồng thấy tai chồng dài ra khủng khiếp như tai lừa, nhưng những câu thoại cộc lốc, rời rạc, ngắt quãng của Acxinhia khi giao tiếp với Xchêpan cũng đủ nói lên sự không thể hoà hợp trong tâm hồn giữa họ. Có lúc giọng điệu trò chuyện của Acxinhia thật ngọt ngào, trẻ thơ, thể hiện một tình yêu thương mãnh liệt, sôi nổi - cái giọng mà Grigôri nhận xét là "rất âu yếm, rất đáng yêu, rất đàn bà, rất ngớ ngẩn" (637/III). Trong Sông Đông êm đềm người đọc được nghe nhiều nhất là giọng yêu thương nồng nàn của Acxinhia. Bởi lẽ tiếng nói tình yêu là âm chủ trong ngôn ngữ nữ nhân vật chính. Sự đa giọng điệu trong ngôn ngữ đối thoại thể hiện tâm hồn cực kỳ phức tạp với nhiều mối quan hệ chồng chéo, những tình cảm phong phú trong đời sống nội tâm của Acxinhia. Trên đây chúng tôi vừa xét đến yếu tố tình cảm, tâm lý chi phối đến ngôn ngữ và giọng điệu đối thoại của nhân vật. Chúng tôi còn muốn nói đến những đặc sắc nghệ thuật của Sôlôkhôp trong việc sử dụng ngôn ngữ đối thoại như một thủ pháp biểu thị tâm lý nhân vật. Thứ nhất là nghệ thuật tạo sự giãn cách ngôn từ, tạo những khoảng cách trong lời thoại bằng những dấu chấm lửng. Qua khảo sát chúng tôi nhận thấy trong những đoạn thoại giữa Acxinhia - Grigôri mật độ những dấu chấm lửng khá dày đặc. Khoảng trống ngôn từ đã tạo ra những khoảng dừng tâm lý, diễn tả tâm trạng bối rối, băn khoăn, ngập ngừng... những điều nhân vật không nói bằng lời. Người đọc dễ dàng nhận ra những mâu thuẫn trong Acxinhia qua câu thoại đầy dấu bỏ lửng: "Natalia... Natalia.... cô ấy đẹp... đẹp lắm. Được đấy, anh lấy đi. Hôm nọ em gặp Natalia ở nhà thờ... diện diện là..." (89/I). Sôlôkhôp đã diễn tả tài tình hơi thở ngắt quãng của Acxinhia khi nhắc đến "người thứ ba" đang chen vào giữa nàng và Grigôri. Hiện trên bề mặt ngôn từ là lời khen Natalia, nhưng ở trong những dấu ba chấm kia chứa đựng không biết bao nhiêu tủi hờn, chua xót, bao nhiêu mặc cảm cay đắng. Acxinhia bảo Grigôri lấy Natalia đi, nhưng câu nói của nàng lại chất chứa bao nhiêu níu kéo, bao nhiêu ghen tị rất đàn bà. Có thể dẫn ra rất nhiều những đoạn thoại dày đặc dấu chấm lửng như thế trong những lần Acxinhia đối thoại với người yêu. Vì khuôn khổ luận văn không cho phép chúng tôi liệt kê hết những đoạn thoại đặc sắc (có thể xem thêm các trang 69/I; 636/III; 441/IV...). Một biến thế khác trong nghệ thuật tạo sự giãn cách ngôn từ trong đối thoại của Sôlôkhôp là đối thoại không lời. Ngôn ngữ bị triệt tiêu hoàn toàn. Qua sự im lặng của ngôn từ, Sôlôkhôp đã thể hiện sâu sắc những tình cảm phức hợp, tinh tế nhất của thế giới tâm hồn. Những khoảng lặng ngôn từ có khả năng "nói" nhiều hơn cả ngôn ngữ. Im lặng là đỉnh cao của mọi âm thanh. Hai lần Acxinhia và Grisca gặp nhau trên bến Sông Đông, đã "đối thoại" bằng sự im lặng là hai lần trong nội tâm của họ chồng chất nhiều mâu thuẫn, nhiều cảm xúc nhất. Có thể nói đây là hai đoạn thoại đặc biệt trong tác phẩm và có tính chất tương ứng kỳ lạ. Lần thứ nhất, sau những đêm bị chồng hành hạ, cả thể xác và tâm hồn quằn quại trong đau đớn, hờn giận, nhớ thương, Acxinhia gặp Grigôri trên bến sông quen thuộc. Một nỗi cay đắng trớ trêu không ao diễn tả được trong tâm hồn cả hai người. Họ không tìm được lời nào để nói với nhau ngôn ngữ đã bất lực. "Chàng rung rung lông mày, mỉm một nụ cười đờ đẫn. Acxinhia vẫn đi, mắt nhìn qua đầu Grigôri ra Sông Đông xanh biếc đang thở hổn hển dưới những làn sóng" (114/I). Lần thứ hai, cũng trên bến sông ấy sau bao nhiêu năm xa cách vời vợi, bao nhiêu thăng trầm của cuộc đời, cả hai đã già dặn, từng trải hơn, có cả những lãng quên, lầm lỡ... nhưng tình yêu vẫn là ngọn lửa nồng nàn, bỏng cháy trong hai trái tim. Một lần nữa Sôlôkhôp lại dùng đối thoại vo ngôn đề diễn tả những xúc động vô bờ trong nội tâm hai nhân vật chính: "Grigôri chuyển*** mắt từ khuôn mặt Acxinhia ra Sông Đông. Với những thân cây trắng nhợt, đám tiêu huyền bị ngâm nước lắc lư..." (509/III). Không có một lời nào trao đổi giữa họ nhưng chính sự im lặng lại truyền tải được mãnh liệt nhất tiếng lòng dào dạt yêu thương và nghẹn ngào xúc động trong tâm hồn họ ở khoảnh khắc ấy. ánh mắt Acxinhia hướng ra Sông Đông như tìm sự đồng cảm, tiếng dòng sông thở than cũng giống như tiếng lòng khắc khoải của nàng - tiếng lòng vừa mang hy vọng vừa âm thầm tuyệt vọng trong mối tình say đắm với Grigôri. Còn ánh mắt Grigôri tìm đến dòng sông như câu cứu sự hoà giải. Họ không nói với nhau một lời nào, nhưng trong giây phút ấy hai tâm hồn hoàn toàn thấu hiểu và hoà hợp với nhau. Sôlôkhôp còn có xu hướng đối thoại hoá độc thoại nội tâm. Những ý nghĩ thầm kín của nhân vật được phát ngôn qua hình thức đối thoại đặc biệt: đối thoại với người vắng mặt. Acxinhia hay nói to lên những suy nghĩ của mình (nói với Grigôri). Điều này rất phù hợp với tính cách mãnh liệt của nàng. Người đọc cảm nhận được hết sức sống động những tình cảm sôi nổi, nhu cầu giao tiếp mạnh mẽ của Acxinhia đối với người nàng yêu tha thiết. "Anh thật đáng nguyền rủa, anh đã chiếm hẳn cõi lòng em đến hết đời rồi" (14/IV); "chà, anh Grigôri Panchêlêvit, anh hãy cẩn thận đấy!..." (586/IV)... Đoạn đối thoại dồn nén nhiều tâm tư nhất của Acxinhia với người vắng mặt, là khi nàng thì thầm với Misatca những lời sôi nổi: "Cháu Grigôrievit yêu dấu của thím ! cháu ngoan của thím! Thím nhớ cháu quá đi mất ! Thím Acxinhia của cháu ngu ngốc lắm... Chao ôi, người đâu mà ngu ngốc" (324/IV). Nàng gọi Misatca là "Grigôrievit" (Con trai của Grigôri), nàng nhìn thấy ở đứa trẻ hình ảnh cha nó - người đàn ông mà nàng đang thương nhớ cháy ruột cháy gan, cho nên thực chất là Acxinhia đang đối thoại hướng về người vắng mặt, như đang nói với chàn những nỗi lòng da diết của nàng. Ngôn ngữ đối thoại ở Acxinhia mang đậm dấu ấn của tính cách, tâm hồn nhân vật. Bên cạnh ngôn ngữ đối thoại Sôlôkhôp còn sử dụng lời nửa trực tiếp để mô tả con người bên trong của Acxinhia. 3. Lời nửa trực tiếp. Một trong những sáng tạo ngôn ngữ thành công nhất của Sôlôkhôp trong Sông Đông êm đềm là ngôn ngữ bán trực tiếp. Đó là khi lời nhân vật hoà trong lời tác giả, như một hình thức "hát đồng ca", "hoà giọng" tạo nên tính "đa thanh, phức điệu" (Bakhtin) cho tiểu thuyết. Với một tâm hồn phức tạp như Acxinhia lời nửa trực tiếp thực sự phát huy tận độ vai trò làm hiện diện ý thức nhân vật; cho phép tác giả cũng như độc giả thâm nhập vào ý nghĩ thầm kín, khám phá những góc khuất tâm tư, những ba động trong tâm hồn bí ẩn của nữ nhân vật chính. Theo thống kê chưa đầy đủ của chúng tôi, trong Sông Đông êm đềm có khoảng hai mươi lần Sôlôkhôp dùng ngôn ngữ bán trực tiếp đối với Acxinhia, nhiều nhất là ở tập Bốn. Một độ dày đặc của lời nửa trực tiếp ở tập bốn chứng tỏ những đấu tranh nội tâm nhân vật diễn ra thường xuyên và gay gắt hơn. ở tập Một, hầu hết lời nửa trực tiếp tập trung diễn tả những xung đột trong Acxinhia khi tình yêu với Grigôri sôi nổi, nồng nhiệt với những rung động, nhớ nhung, khao khát, đau khổ... ở phút ban đầu. ở tập Ba chỉ hai lần nhà văn dùng lời nửa trực tiếp là khi thể hiện những sắc thái mới của tình yêu đã chuyển sang giai đoạn đằm lắng, sâu sắc hơn. Như chúng tôi đã nêu, ngôn ngữ bán trực tiếp là một phương tiện hữu hiệu cho phép nhà văn thâm nhập rất sâu vào thế giới nội tâm nhân vật. Acxinhia là người đàn bà mạnh mẽ, quyết liệt, không dễ đầu hàng trong tình yêu. Khi Grigôri "kết liễu" với nàng, ban đầu Acxinhia đau khổ, bất lực nhưng sau bao nhiêu lần thể xác bị chồng hành hạ đến "nhão nhoét", tâm hồn nàng đi đến chín muồi một quyết định, một quyết tâm sống chết: đoạt lại Grigôri bằng mọi cách, bằng mọi giá. Sôlôkhôp đã phân tích quá trình diễn biến tâm lý của Acxinhia một cách tỉ mi: "Trong lòng Acxinhia, căm thù và tình yêu lớn lao trộn lẫn làm một. Trong tư tưởng, người đàn bà đã đi tới một ý định rồ dại mới, một sự cuồng si như cũ: nàng quyết định đoạt lại Grisca từ tay Natalia... Nàng suy tính. Nàng rà đi xét lại. Nhưng chỉ có một điều nàng quyết tâm làm kỳ được: giành lại Grisca, từ tay tất cả mọi người, làm cho Grisca chìm ngập trong tinh yêu của mình, chiếm hẳn lấy Grisca như trước kia... tận đáy trái tim nàng một cá gì nhọn nhọn... cứ ăn sâu thêm làm nàng nhức nhối" (148/I). Từ lòng căm thù đến tình yêu lớn lao, từ ý định rồ dại mới đến sự cuồng si như cũ, từ quyết tâm giành kỳ được đến chiếm hẳn lấy vĩnh viễn; từ ý thức chiếm đoạt lại người yêu đến nỗi đau nhức nhối làm tình làm tội, vì chưa thực hiện được... chừng ấy cung bậc cảm xúc nung nấu, giằng xé ghê gớm tâm can người đàn bà có tình yêu ghê gớm ấy. Từng biến thái tinh vi, nhỏ nhặt nhất của thế giới nội tâm nhân vật đều được nghệ sĩ Sôlôkhôp thâm nhập, đón bắt. Nhà văn như "nhập thân" vào nhân vật để nói lên tiếng lòng kín nhiệm thẳm sâu. Giọng điệu của tác giả hoà quyện với tiếng nói bên trong của Acxinhia tạo thành một phức hợp tình cảm, một phức điệu ngôn ngữ diễn tả tiếng nói đa thanh của tâm hồn. Cuối tập Một, Sôlôkhôp liên tục sử dụng lời nửa trực tiếp để thể hiện nỗi nhớ Grigôri và tình yêu con vô hạn của Acxinhia. Đoạn đời của Acxinhia được miê tả ở cuối tập là quãng đời sóng gió, nhiều biến động dữ dội và kịch tính. Đó là những ngày đầu tiên Grigôri đi lính, nỗi nhớ nhung vò xé tâm hồn người đàn bà luôn khao khát yêu đương "những đêm dài đau thương dằn vặt đã làm Acxinhia già đi" (547/I). Yêu con cũng là một hình thức thể hiện tình yêu đối với Grigôri của Acxinhia (sau này khi không còn có con nữa, Acxinhia đã yêu Grisca với sự trìu mến gần như của một người mẹ). Trang 546 đến 547 Sôlôkhôp toàn dùng lồi nửa trực tiếp miêu tả nỗi lòng thương nhớ Grigôri đã chuyển hoá thành tình yêu đối với đứa con gái nhỏ của chàng ở Acxinhia. Nàng đã trút sang đứa con - mà giờ đây nàng tin chắc là giọt máu nhà Mêtêkhôp, giống Grisca như tạc - toàn bộ tình yêu đối với cha nó. Điều đó giải thích vì sao nàng lại đau khổ đến gần như mất trí khi đứa con ấy mất đi. ở trang 575 Sôlôkhôp đã dùng lời nửa trực tiếp để nói về nỗi đau đớn điên dại của Acxinhia, những ám ảnh khôn nguôi về hình ảnh đứa trẻ. Điều này giải thích tại sao Acxinhia lại mềm yếu và lú lẫn đến mức trao thân một cách vô thức cho Litnhitki: "tâm hồn nàng trống rỗng, đen tối như chưa từng thấy" (577/I). ở trang 504 tập bốn, một lần nữa Sôlôkhôp lại cho thấy niềm khát khao được làm mẹ mãnh liệt đến nhường nào trong Acxinhia - làm mẹ những đứa con của Grisca. Nàng không dám đưa tay lau những giọt nước mắt tràn trề, làm tim nàng đau nhói vì sợ làm thức giấc hai đứa con của Grigôri đang ngủ trên tay nàng. Acxinhia cũng giống như hình ảnh con thiên nga trắng xoè cánh ấp ủ cho những giọt máu - những đứa con của người mình yêu giờ đang côi cút, trong khi chính nàng cũng đang côi cút một mình. Tập bốn có nhiều đoạn lời nửa trực tiếp ở nhân vật Acxinhia kéo dài hai ba trang sách, nhà văn thường đi sâu vào mọi ngõ ngách của nội tâm nhân vật ở những thời điểm bước ngoặt quan trọng trong cuộc đời, hay những khi nữ nhân vật đắm mình trong thiên nhiên, trong những hồi ức. (trang 14; 19 đến 21 tập IV; trang 451/IV...). Với thiên nhiên và với tình yêu tâm hồn Acxinhia luôn rộng mở. Nàng đã sống tất cả những cung bậc tình cảm, những rung động mãnh liệt nhất của tâm hồn trong thiên nhiên và tình yêu. Hồi ức cuối cùng của Acxinhia là về những ngày chờ đợi Grigôri đến mỏi mòn, rời rã. Vang lên trong tâm hồn nữ nhân vật chính là bài dân ca sầu thảm than thở về số phận đắng cay của người đàn bà. Trong lòng Acxinhia hỗn độn bao nhiêu cảm xuíc: nỗi buồn nhức nhối cho cuộc đời ngọt bùi thì ít mà xót xa thì nhiều của mình; nỗi cô đơn dằng dặc theo ngày tháng; niềm hy vọng mong manh vẫy gọi nàng ở tận chân trời với ảo ảnh của hạnh phúc... Sôlôkhôp đã dành hai trang sách để khắc hoạ những nỗi niềm tâm sự đầy nước mắt của Acxinhia. Đến lúc cuộc sống tưởng chừng như cùng đường tuyệt lộ thì Grigôri trở về như một giấc mơ. "Mới hôm qua nàng còn nguyền rủa cuộc đời mình, mọi vật xung quanh còn xám xịt và rầu rĩ như trong ngày mưa rầm. Nhưng hôm nay toàn thế giới lại hiện ra trước mắt nàng vui vẻ và tươi sáng như sau một trận mưa thuận ngày hè" (739/IV). Đến những trang cuối của cuộc đời, Acxinhia trở nên sâu lắng, đa sầu đa cảm hơn bao giờ hết. "Sông Đông đã chảy bao nhiêu nước..." bao nhiêu sóng gió to đã xô qua trên đầu nàng nhưng có một điều là tình yêu sôi nổi cháy bỏng với Grigôri vẫn nguyên vẹn như những trang đầu. Khi vắng chàng mặt đất ngừng hát ca, mặt trời ngừng chiến sáng, cuộc sống buồn như bài hát về cn ngỗng xám bơi đi... khi có Grigôri tất cả lại hồi sinh và sống mãnh liệt trong tâm hồn người đàn bà suốt đời yêu, suốt đời cuộn trào như Sông Đông ngày giông bão ấy. Ngòi bút Sôlôkhôp quả có sức mạnh phi thường do sự am hiểu cuộc sống và con người, do ý vị đắng cay của nó. Nhà văn đã đem hồn mình để hiểu hồn người, thâm nhập rất sâu vào thế giới tâm tư của nhân vật, "đồng ca" cùng nhân vật những nỗi buồn vui, những dằn vặt, ao ước, đau khổ, hạnh phúc... Lời nửa trực tiếp vì thế mà có sức nặng biểu hiện và giá trị thẩm mỹ sâu sắc. Thiên nhiên cũng là một phương tiện độc đáo và tinh tế mà Sôlôkhôp sử dụng để diễn tả tâm lý nhân vật. III. Thiên nhiên - sự hoà hợp và giải toả mâu thuẫn. Đối với nghệ sĩ Sôlôkhôp thiên nhiên luôn là tri âm của con người. Đó là chuẩn mực của vẻ đẹp chân thực, vĩ đại, vĩnh hằng. Thiên nhiên cũng có hồn, có sinh khí, biết đồng cảm và sẻ chia. Bầu trời là nơi hướng tới, mặt đất là nơi trở về, những dòng sông là sự luân chuyển, chảy trôi xoa dịu và tẩy rửa những khổ đau, tội lỗi của con người trong cuộc đời đầy nắng nôi, giông bão. ở chương Một chúng tôi đã nói đến thiên nhiên như là cái khung nền để tôn vinh vẻ đẹp ngoại hình của nữ nhân vật chính, ở chương này chúng tôi lại xét thiên nhiên như một sự hoà hợp và giải toả mâu thuẫn nội tâm nhân vật. Nói cách khác, trong Sông Đông êm đềm, thiên nhiên còn mang tính tâm lý. Thủ pháp dùng thiên nhiên như một phương tiện để khám phá và thể hiện thế giới tâm hồn nhân vật là một trong những sáng tạo và thành công nổi bật trong nghệ thuật khắc hoạ nội tâm nhân vật củ M.Sôlôkhôp. 1. Sự hoà hợp. Sông Đông êm đềm tràn đầy thiên nhiên. Có thể nói thiên nhiên trong tác phẩm cũng là một hình tượng với tất cả tính chất sinh động đặc biệt của nó. Thiên nhiên cũng có những trạng thái cảm xúc như con người biết hờn giận, đau khổ, buồn vui... hay nói đúng hơn tất cả những trạng thái tinh thần của thiên nhiên đều xuất phát từ trạng thái cảm xúc của con người. "người buồn cảnh có vui đâu bao giờ". Sự phong phú của thiên nhiên chứng tỏ thế giới tâm hồn nhân vật Sông Đông êm đềm vô cùng đa dạng. Sôlôkhôp đã tìm được những phong cảnh thiên nhiên, những trạng thái thiên nhiên hoà hợp kỳ lạ với tâm trạng của nhân vật. Với Acxinhia, một con người gần gũi với thiên nhiên, nghệ sĩ Sôlôkhôp đã dùng thiên nhiên để làm nổi bật những trạng thái tâm lý tinh tế thẳm s