Luận văn Thế giới nhân vật trong truyện ngắn Nguyễn Công Hoan và Sekhov

“Nó phải có năm hào đôi. Năm hào đôi mới thành đồng bạc được (…) Không lẽ đồng hào ấy có ma, đã biến đi đâu mất chóng thế được (…) Trình đơn có tám hào, tất nó bị quan chửi (…) Nó tần ngần chắp hai tay, vái: “Lạy quan lớn ạ”. Rồi nó lùi lùi bước ra cửa. Rồi nó đi về…” [36,tr.411]. Tác giả kết câu chuyện bằng một cảnh: “Ông huyện Hinh cứ ngồi yên sau bàn giấy để nhìn theo con mẹ khốn nạn. Rồi khi thấy nó đã đi thoát, ông mới đưa mắt xuống chân, dịch chiếc giầy ra một tý. Và, vẫn tự nhiên như không, ông cúi xuống thò tay nhặt đồng hào đôi sáng loáng, thổi những hạt cát nhỏ ở giầy dính vào, rồi bỏ tọt v ào túi” [36,tr.411]. Không một lời bình luận nào được đưa ra, và người đọc hiểu rõ tại sao tác giả lại phải tranh luận về vấn đề ăn uống vệ sinh ở đầu tác phẩm, cũng hiểu vì sao huyện Hinh béo đến thế. Hơn thế, cái tức cười mà tác phẩm đạt đến chính là sự nhập nhằng giữa có và không ngay tại cửa pháp luật này. Dân mất trộm, trình quan để tìm trộm, lại mất trộm ngay trong cửa quan. Quan là nơi điều hành luật lệ, tìm trộm cho dân lại chính là kẻ lấy trộm của dân một cách trắng trợn. Ý nghĩa tố cáo, sự phơi bầy bản chất sâu mọt, ăn bẩn của quan lại là ở chỗ đó. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 44 Những tên quan ăn bẩn, vô trách nhiệm như thế không phải là hiếm trong xã hội Việt Nam ngày đó. Chúng chỉ biết “ăn tiền và chơi gái” (“Đồng hào có ma”). Chúng cũng chỉ biết “cả đêm trước ngài nhảy đầm trên tỉnh, ba bốn giờ sáng mới về”. Mọi việc quan mặc kệ. Sự ăn bẩn được Nguyễn Công Hoan đưa lên đỉnh điểm trong tác phẩm “Thịt người chết”. Vì sự vô trách nhiệm của quan mà người chết đã hai hôm không được chôn cất. Người ta trình báo, người ta chờ đợi cuộc khám xét của quan phụ mẫu. Tác giả đã cho xuất hiện ba cảnh song hành. Cảnh 1 - cảnh gia đình người chết, buồn thương, ảm đạm, người chết “chờ chôn, mỗi lúc một trương to, rập rình cảnh cái quan tài ngoác miệng chờ việc”. Cảnh 2 - cảnh hoạt động tấp nập của những loài “khác giống” với tử thi: “Dưới nước, lũ cá mương vui vẻ, nô giỡn nhau, chui vào kẽ nách, lỗ tai, đớp thật nhanh, rồi chạy nhào biến mất. Rồi lại đớp, rồi lại chạy. Trên không, vo ve đàn ruồi nhặng, rủ nhau đậu đen kịt vào mặt mũi, chân tay, mải miết hút chất đồ ăn bổ (…) Trên ngọn tre, một con quạ đen (…) rồi một con nữa (…) chẳng mấy chốc, hai ba con nữa bay lại (…) cả lũ theo nhau, mổ rỉa từng nơi một (…) Như thế anh Xích vô tình là ân nhân của đàn cá, ruồi, nhặng, quạ” [36,tr.442]. Cảnh 3 - “cho đến tận 9 giờ sáng hôm sau, còi ô tô đằng xa thét váng” [36,tr.442]. Quan huyện tư pháp về, làm tan mất cuộc rỉa mồi của lũ quạ, ruồi nhặng, cá mương…. Cảnh này sinh động nhất. Ngoài những “họ hàng, người làng, ai nấy khoanh tay im lặng nuốt đờm, n hìn chằm chặp vào xác chết. Người thở dài, người lau nước mắt” ra còn có hẳn một lực lượng tranh ăn trên xác chết của Xích. Đó gồm “quan huyện là một, cụ lục sự là hai, cậu lính lệ là ba, cùng trịnh trọng làm việc, cùng trịnh trọng khạc nhổ”. Nếu chỉ có vậy, chưa đáng nói. Nguyễn Công Hoan đã dàn một cuộc đối thoại rất hợp về hình thức (hỏi, lấy thông tin xung quanh về người chết) nhưng lại không hợp Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 45 lý về nội dung (khả năng thu nhập, nguồn tài chính của khổ chủ), để quan đi đến quyết định “tôi không thể cho chôn ngay được. Vì tôi xét trong người tên Xích có nhiều vết khả nghi (…) xin đốc-tờ về khám cẩn thận”. Cuộc đối thoại chỉ chỉ có hai người tham gia, mỗi người đại diện cho một lực lượng đối lập nhau về tất cả mọi mặt. Quan huyện - phụ mẫu - đại diện cho lực lượng hành pháp nhà nước, ông Cửu (bố Xích) đại diện cho lực lượng được chăn dắt. Quan lạnh lùng, sắt đá. Nhà Cửu run cầm cập, não ruột. Cuộc đối thoại vẫn tiếp tục. Mỗi một lượt tham thoại của quan là một lần tiến gần đến mục đích moi tiền khổ chủ. C uộc đối thoại thư hai có thêm cụ lục sự, là đối tượng để quan trao đổi, nhưng không cần trả lời. Đó là khâu trung gian đối thoại, mà nội dung cuộc thoại dành cho ông Cứu. Kết quả của hai cuộc thoại: “- Xin quan lớn cho con mai táng, con xin hậu tạ quan lớn. - Anh định tạ tôi bao nhiêu” [36,tr.445]. Cuộc thoại thứ ba xuất hiện. Lần này, lục sự tham gia với tư cách tác động đẩy nội dung và mục đích cuộc thoại lên cao trào. Việc lục sự tham thoại đồng lượt với cả quan và ông Cửu. Với quan : “- Bẩm quan lớn, việc này to chứ chẳng vừa”. Với ông Cửu: “- (…) Anh muốn chôn ngay con anh, anh không tạ ơn quan nổi một bách hay sao?”. Kết quả cuộc ngã giá: ông Cửu đành chấp nhận vì: “(…) ít ra, anh cũng lo lấy bát thập, còn thập nguyên, cho đằng này ăn với chứ?”.Nhờ vậy, “một giờ sau, lũ ruồi, lũ nhặng, lũ cá, lũ quạ, tiếc ngẩn ngơ” [36,tr.446]. Huyện Hinh trong “Đồng hào có ma” đã là ăn bẩn. Ăn sống ăn sượng đồng hào đôi của người dân đen tội nghiệp - huyện Hinh đã bẩn lắm rồi. Quan Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 46 huyện trong “Thịt người chết” còn bẩn gấp bội lần. Huyện Hinh ăn vì đồng hào lăn một cách vô thức vào chân ông ta. Quan huyện tư pháp ăn bẩn một cách có tính toán, vì thế mà bẩn hơn, tởm lợm hơn. Nguyễn Công Hoan hạ bút: “chúng (lũ ruồi, cá, quạ) có biết đâu rằng quan huyện tư pháp đã tranh mất món mồi ngon của chúng” [36,tr.446]. Vì, “thịt người chết, ai hay cũng là món đồ ăn quý hóa”. Mỉa mai thay, đó là những quan lại, thay mặt nhà nước mà chăn dắt con dân. Đó là lũ sâu mọt, vô nhân đạo. Mục đích của Nguyễn Công Hoan như ông đã từng khẳng định: mở mắt cho nhân dân, để họ nhìn rõ hơn chân tướng lũ quan lại nhơ bẩn, lũ đỉa đói ấy. Viết về công cụ đại diện cho nhà nước, Nguyễn Công Hoan tập trung vào các nhân vật làm quan to , những tư sản lớn. Sekhov, trái lại, tập trung vào tầng lớp công chức bình thường, có chức phận bình thường. Trước Sekhov, văn học Nga đã lên tiếng tố cáo, phê phán sự áp bức bóc lột của lớp quan chức, giai cấp quý tộc và nhà nước phong kiến. Những cái ác trong xã hội đã được phanh phui, mổ xẻ. Đến lượt mình, Sekhov không chọn đối tượng đó nữa. Ông chọn lớp người là công cụ đắc lực cho nhà nước phong kiến và khai thác họ ở góc độ: những quái thai, dị dạng do chính xã hội, nhà nước phong kiến cũ, tư sản mới đẻ ra. Những nhân vật này xuất hiện 5/23 truyện (“Con kỳ nhông”, “”Lão quản Prisubeep”, “Đánh c­îc”, “Một phiên tòa” v…v….). Với “Con kỳ nhông”, Sekhov chỉ ra một chất nô lệ quánh đặc ở nhân vật Otsumelov - thày quản coi g iữ trật tự ở một kh u ph ố chợ. Sekhov gặp gỡ Nguyễn Công Hoan ở nghệ thuật kết cấu truyện ngắn “Thịt người chết”. Câu chuyện được kết cấu theo lối hướng tâm, mà tiêu điểm kết cấu là con chó con cắn ngón tay người thợ kim hoàn Khriukin. Làm tăng giá trị của kết cấu kiểu này là sự tổ chức chi tiết theo kiểu: một chi tiết trung tâm và hỗ trợ cho nó là các chi tiết xung quanh. Chiều hướng vận động của các chi tiết theo hướng đi Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 47 lên, tăng dần mức độ và xoáy chặt, làm nổi bật nội dung, tư tưởng tác phẩm. Trong “Con kỳ nhông”, tình tiết duy nhất là con chó cắn người thợ, khi anh ta trêu nó. Vì nó cắn tay mình mà K hriukin chửi mắng nó, bắt nó trình với thày quản Otsumelov. Vì nó cắn người khi chạy rông, nên thày phải có trách nhiệm xử lý vi phạm trật tự công cộng. Vì là chó thả rông nên phải tìm ra chủ nó để bắt phạt. Vì chủ nó khó xác định, lúc người này, lúc tưởng không là người này, nên thái độ thầy quản phải thay đổi theo. Những chi tiết xung quanh có tác dụng hỗ trợ rất lớn cho việc thể hiện nội dung. Tác giả để Otsumelov có hai lần hắng giọng và đi liền với hắng giọng là hành động nhờ Endurin cởi áo, mặc áo hộ. Tình huống để hai chi tiết này xuất hiện: con chó con được xác định của tướng Giugalov. Lần 1: Trước đó, Otsumelov ra lệnh đập chết con chó con. Nhưng, có ai đó nói: “Hình như của tướng Giugalov…”. Nghe thấy, Otsumelov liền: “- Hèm… Endurin! Cởi hộ tao cá i áo bành tô với… Chà, thật khủng khiếp, nóng chi là nóng! Hình như trời sắp mưa rồi hay sao ấy…”[68,tr.16]. Lần 2: Người ta lại bảo chó con không phải của Giugalov. Otsumelov lại xoay giở đủ kiểu, đòi đánh đập, chê bai con chó. Khi người ta lại khẳng định nó là của Giugalov thật, Otsumelov lại: “- Hèm… Endurin, mặc hộ ta cái áo bành tô một tý…. Trời chuyển gió rồi đấy…ren rét là…” và, ông ta quay ra nịnh con chó. Câu chuyện ngày càng trở nên hấp dẫn, khi con chó được coi là vô chủ. Otsumelov hống hách, kiên quyết đòi đập nó, xúc phạm nó và không cần phải cởi áo hay mặc áo, không cần bình luận về thời tiết. Qua cách để các chi tiết xung quanh này xuất hiện đúng lúc (chó được coi là của tướng Giugalov), tác giả cho thấy: Otsumelov hành động không phải theo bản năng. Từ chính mình, ông ta thừa biết sự quay quắt, thay đổi thái độ theo vị trí con chó con của mình là vô lý, đáng khinh. Biết thế, nhưng ông ta vẫn làm, tự phỉ nhổ vào Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 48 mình. Vì thế, ông ta mới đánh lạc sự chú ý của mọi người bằng sự cởi áo, mặc áo, bằng sự trời thoắt nóng đấy, lại rét ngay đấy. Cái hay của câu chuyện con ở chỗ: với con chó, Otsumelov thay đổi thái độ liên tục còn với người bị chó cắn, người dưới mình, nhất loạt, ông ta chỉ có một thái độ: hống hách, đe dọa. Lựa chọn chi tiết, đặt chúng trong những tình huống cụ thể, đẩy chúng lên cao, cho chúng phát huy tối đa khả năng diễn tả, Sekhov làm nối bật sự xu nịnh, tồi tệ trong nhân cách của Otsumelov. Sự thay hình đổi dạng của con người trước một con chó hiện lên cứ tự nhiên như không, nhưng lại tạo được ấn tượng sâu đậm, khó quên. Sự tiếp nhận của người đọc, nhờ thế nhanh hơn, luôn giữ lâu hơn. Sự đau đớn, day dứt của người đọc nhiều hơn. Những công cụ, những người máy phục vụ đắc lực cho nhà nước phong kiến còn được tác giả thể hiện ở những góc độ khác nhau. Dưới ngòi bút Sekhov, một loạt người vừa đần độn, vừa hống hách, vừa thảm hại hiện ra. Những giám đốc nhà băng, những thủ quỹ, những thầy quản, những cảnh binh…, vừa hung hăng, đầy nộ khí đấy thôi, khi đứng trước một “mặt nạ” ngang ngược, đã vội “nhũn như con chi chi”, xum xoe, bợ đỡ khi cái mặt nạ được bỏ ra, hiện nguyên cái “khuôn mặt trơ tráo, bị thịt, nhẵn bóng, đỏ lừ vì rượu” của một thân hào truyền kiếp. Nhân vật là quái thai, dị tật của xã hội xuất hiện trong truyện ngắn Sekhov làm nhức nhối tâm hồn người đọc. “Lão quãn Prisubeev” và “Rối ren” là ví dụ điển hình. Trong “Lão quãn Prisubeev”, tác giả đảo trình tự kết cấu. Câu chuyện được trình bày từ giữa, tức cảnh phiên tòa xử Prisubeev vì tội đã quá mẫn cán, về hưu rồi vẫn thực thi nhiệm vụ giữ trật tự như thuở còn đi làm. Cách đảo lộn này cho thấy những lý do đưa ra buộc tội lão quản là rất đúng luật pháp. Về hưu rồi mà lão còn dám làm nhục trương tuần, chánh tổng, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 49 những người thi hành công vụ. Nên, lão bị xử là thích đáng. Sự tức cười dẫn đến nỗi đau là ở chỗ: công việc đã in sâu vào tim, óc lão, đến nỗi, không còn ai khiến nữa mà lão vẫn cứ lo lắng cho luật pháp nhà nước. Đến nỗi, nhà nước cũng bị làm phiền vì lão. Sự việc kết thúc, đặt đúng vị trí, đã làm nổi bật cái quái dị trong lão quản Prisubeev. Bị tòa tuyên án, phạt một tháng tù giam. Vậy mà: “Khi bước ra khỏi phòng xử án, nhìn thấy đám nông phu tụ tập nói với nhau cái gì đấy, thì lão ta, theo một thói quen, không thể nào tẩy rửa được, bèn duỗi thẳng tay theo đường nẹp quần và quát to bằng cái giọng rè rè, giận dữ: Ê, dân chúng, giải tán ngay! Không được xúm đông thế này! Ai về nhà nấy!” [68,tr.29]. Cái kết chuyện với sự góp mặt của chi tiết quát dân chúng của lão quản đã đẩy sự khôi hài lên cao độ. Rõ ràng, đây không là con người nữa mà là một cái máy. Đằng sau sự khôi hài đó, là nỗi đau ám ảnh. Thực tế tàn nhẫn, nghiệt ngã mà lão quản không nhận ra: Ngay cả chế độ Nga Hoàng cũng không chấp nhận loại nhân viên “người máy” ấy. Không chấp nhận không phải vì nhà nước cần những công cụ có lương tâm, không trì độn, mà họ còn bênh vực những kẻ lười nhác, vô trách nhiệm, vô lương tâm khác. Mỗi người một cách tiếp nhận, khám phá, phản ánh hiện thực khách quan khách quan khác nhau, nhưng chung lại, cả Nguyễn Công Hoan và Sekhov đều đưa người đọc trở lại với thế giới tù túng, ngột ngạt, người bóc lột người một cách thậm tệ, tàn bạo và bẩn thỉu. Những sâu mọt đục khoét dân lành, những công cụ hành pháp trơ tráo, máy móc đã hiện ra vô cùng sinh động trong tác phẩm của hai nhà văn. Mỗi thế hệ người đọc đều nhận thấy câu hỏi hai nhà văn đặt ra và đều tìm cho mình câu trả lời từ những câu chuyện khôi hài mà đau đớn đó. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 50 2.2. Nhân vật - những kẻ dung tục, nô lệ Nguyễn Công Hoan và Sekhov không chỉ phê phán bọn quan lại - những công cụ đắc lực của nhà nước phong kiến, mà còn tập trung lôi ra những thói tật nô lệ ẩn sâu dưới mẽ n go ài chải ch uốt, đ ẹp đ ẽ. Nguyễn Công Hoan và Sekhov gặp gỡ nhau ở chỗ, lôi ra chân tướng của lũ người này, cả hai nhà văn đều nhằm thức tỉnh con người trước hiện thực xấu xa. Nguyễn Công Hoan đưa vào tác phẩm những cảnh đời nhố nhăng lai tạp của xã hội thực dân nửa phong kiến. Ông đã xây dựng khá thành công một thế giới nhân vật đông đúc, đa dạng với nhiều màu sắc, một thế giới người đông đúc và cũng thật là lúc nhúc. Với đủ các thàn h phần từ quan lại, me tây, gái điếm, ph u phen, th ợ thuyền, nông dân, tư sản đến người ăn mày… Cả một xã hội nhố nhăng đang đi lại, nói cười trong tác phẩm của ông. Thế giới nhân vật ấy góp phần thể hiện được quan niệm của ông về con người tha hoá theo lối vật hoá, con người làm trò, diễn trò để tồn tại. Nguyễn Công Hoan phơi bầy bản chất xấu xa, đạo đức giả, đua đòi rởm của bọn tư sản, lũ nhà giầu. Những nhân vật kiểu này có trong 10/19 truyện. Với chúng đồng tiền và danh vọng là tất cả. Có thể nhận ra chúng trong các truyện: “Báo hiếu trả nghĩa cha”, “Báo hiếu trả nghĩa mẹ”, “Xuất giá tòng phu”, “Mất cái ví”…. Từ tầng lớp này Nguyễn Công Hoan đã phát hiện thêm một căn bệnh nữa của xã hội mà cần phải mổ xẻ, phanh phui. Tâm hồn chúng đã hoàn toàn chai sạn trước tiền bạc, của cải. Lấy “Báo hiếu trả nghĩa cha” làm ví dụ. Ý nghĩa mỉa mai nằm ngay trong nhan đề câu chuyện: “Báo hiếu…”. Đạo đức của người con thể hiện ở việc làm cỗ giỗ cha. Nhà văn đã sử dụng từ ngữ gây cười để bộc lộ bản chất sự việc. Tác giả miêu tả vợ chồng ông chủ hãng xe Con Cọp: “(…) Miệng lúc nào cũng chực tóe ra một chuỗi cười. Vì ngày hôm nay, bổn phận ông bà là phải hay cười. Mà đã cười thì cười thật to, ôm bụng mà Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 51 cười, cười cả từ câu nói buồn cười đến cả câu nói không buồn cười. Nghĩa là ông hết sức khoe cái cười lấy lòng, cái cười thiệp đời của nhà tư bản” [36,tr.119 ]. Vợ chồng nhà tư bản “tươi như hoa” đón rước khách đến dự buổi “kỵ cố ông”. Thoáng qua, ai cũng thấy họ thật có hiếu. Thường thì, Nguyễn Công Hoan ít miêu tả thiên nhiên. Thiên nhiên xuất hiện trong tác phẩm của ông thường là những đoạn tả rất ngắn. Ông chọn lựa yếu tố thiên nhiên phù hợp , diễn tả được đúng bản chất sự v iệc. Bức tranh thiên nhiên ở đây được cấu thành bởi hai yếu tố: gió, mưa và mang tính chất rét buốt. Câu chuyện báo hiếu được diễn ra trong cái nền thiên nhiên rất đặc biệt. Có ba lần, bức tranh thiên nhiên xuất hiện, 2/3 bức được tả ngắn, gọn: “Mưa phùn. Gió bấc. Rét buốt thấu tận xương” . Đi liền với hai bức tranh đó là hai nghịch cảnh. Cảnh 1: Bữa tiệc linh đình báo hiếu cha diễn ra bên trong, sang trọng, ấm áp. Cảnh 2: ngoài đường phố, một bà cụ rách rư ới như ăn mày, lọ mọ tìm đến “ông chủ” và bị chửi mắng, đuổi đi. Đó là mẹ đẻ của ông chủ. Bà được đưa vào từ cửa ngách thông ra ngõ nhỏ, được chính ông chủ “tiếp” bằng câu: “Một suýt nữa làm tôi ê cả mặt. Ai bảo bà ra làm gì? (…) Bà không biết để sĩ diện cho tôi (…) Mặc kệ bà…” [ 36,tr.124]. Bức tranh thiên nhiên thứ ba xuất hiện làm nhiệm vụ kết thúc câu chuyện buồn tủi của bà lão, đã trót đẻ ra thằng con “có hiếu”, và cũng làm rõ bộ mặt thật của ông chủ hãng xe hơi Con Cọp: “Mưa để khóc, gió để rên. Rét để cắt đứt ruột mẹ người con mà họ đang khen là hiếu tử” [ 36,tr.125 ]. Tác giả không dừng sự mổ xẻ ở đây. “Báo hiếu trả nghĩa mẹ” đã đảm nhiệm xuất sắc vai trò phanh phui thói đạo đức giả, sự bất hiếu của lũ người giầu có. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 52 Nguyễn Công Hoan vận dụng lối kết cấu chương hồi của tiểu thuyết cổ điển vào sáng tác truyện ngắn. Hiệu quả nghệ thuật của lối kết cấu này rất lớn. Hai câu chuyện độc lập với nhau, nhưng được xâu chuỗi với nhau bởi tư tưởng, chủ đề. Nhân vật ông chủ hãng xe hơi Con Cọp cùng vợ ông ta lại xuất hiện. Mở đầu “Báo hiếu trả nghĩa mẹ” không là bức tranh thiên nhiên nữa, mà là một cuộc đối thoại. Những lượt tham thoại không ăn nhập cho phép xuất hiện lớp nghĩa hàm ẩn. “- Thưa cụ (…) cụ có phải là cụ sinh ra ông chủ tôi không ạ? - Không phải, con vú già đây! - Kia có phải là bà chủ không? - Không phải, đấy là mẹ đấy!” [36,tr.126]. Không giải thích, ai cũng hiểu vú già là mẹ chồng và “mẹ đấy” là con dâu - tức vợ ông chủ hãng xe Con Cọp. Ai cũng hiểu, giữa mẹ chồng nàng dâu đang có va chạm, xung đột lớn. Cuộc thoại thứ hai xuất hiện, gồm ông chủ và bà chủ tham gia đối thoại. Có 5 lượt thoại và 5 lượt hồi đáp. Cả 10 lượt thoại đều bóc trần bản chất khốn nạn của vợ chồng ông chủ hãng xe Con Cọp. Thằng con trai đuổi mẹ, thề thốt với vợ sự bất hiếu của mình (“Tôi không đuổi thì tôi chết! Mợ cứ chửi đứa nào nói dối mợ”). Đứa con dâu vật vã vì “bà ấy ở đây ngày nào, tôi ê chề ngày ấy”. Con trai: “Tôi xin mợ! Tôi van mợ! Tôi lạy mợ!” Con dâu: “Đồ mặt dày! Thế mà không biết nhục! Sao nó không chết đi cho người ta nhẹ nợ!” [36,tr.127]. Kết thúc cuộc thoại: “Cậu buông tôi ra. Tôi không để con mẹ ấy yên đêm nay được” [ 36,tr.127]. Vẫn giọng điệu lạnh lùng khách quan, vẫn cái cách kết cấu không cần lời bình, bản thân câu chữ, giọng điệu đã nói lên tất cả. Tính dự báo của lời thoại Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 53 rất cao. Đạo đức, hiếu tử của vợ chồng ông chủ hiện rõ trong cuộc đối thoại đó. Hơn thế, số phận b à cụ được địn h đoạt bởi chính “đạo đức” của bọn chúng. Cái đám ma linh đình ngày hôm sau, lại một lần chứng tỏ cho thiên hạ thấy “hiếu thảo” của bọn chúng. Cách tả của tác giả đậm tính chất chất gây cười. Đây là thằng con trai - ông chủ: “Người ấy mặc đồ sô gai, chứ còn bụng dạ nào mà áo quần chải chuốt (…) người ta lại sợ hiếu chứ thương mẹ quá mà đập đầu vào quan tài, lỡ chết thì hoài”. Đây là đứa con dâu - bà chủ: “Người con dâu mới lại đáng ngại nữa chứ! (…) kêu khản cả tiếng, khóc hết cả hơi (…) Áo quan chưa ngắm đúng hướng, người ấy đã nhảy đánh tụp xuống mà nằm thẳng cẳng…” [36,tr.132]. Với cách thức tổ chức nhân vật, tổ chức thiên nhiên, những cuộc thoại, lối kết cấu chương hồi, tác giả bày ra trước người đọc những cảnh diễn bi hài, mà diễn viên là những nhân vật đại tài. Họ diễn trò hay bao nhiêu, sự thối tha, bẩn thỉu trong họ bày ra đậm đặc bấy nhiêu. Không chỉ vạch trần sự vô đạo, xấu xa, đê tiện của những kẻ giầu sang Nguyễn Công Hoan còn viết về thói dâm ô, bỉ ổi, cùng với sự đua đòi rởm của chúng. Có thể nói bọn người này là sản phẩm của một xã hội tối tăm, mục ruỗng, hỗn loạn, thiếu hẳn một nền đạo đức luân lý chính thống. Người đọc ghê tởm vị quan hèn hạ đến mức đánh vợ, ép vợ đi ngủ với quan trên để cho mình thăng chức (“Xuất giá tòng phu”). Có vị quan tham lam, keo kiệt, bỉ ổi đến không còn nhân cách, bầy mưu để có được đôi giầy mới (“Cụ Chánh Bá mất giầy”). Người đọc cũng ghê tởm khi một bà vợ lăng loàn rước trai về nhà, chồng bắt được lại té tát mắng chửi chồng, thậm chí, còn ngang nhiên tuyên Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 54 bố ngủ với trai ngay trong buồng chồng tới mười bảy lượt (“Đàn bà là giống yếu”). Một cô gái tự cho mình là thuỷ chung tiết hạnh nhưng chính cô cũng không biết cái thai trong bụng mình là con của ai (“Oẳn tà roằn”). Đám đàn bà truỵ lạc đám gái mới lẳng lơ đó là những hiện hình sinh động nhất của sự băng hoại về đạo đức, đánh mất đi nhân phẩm của mình. Nguyễn Công Hoan miêu tả đám đàn bà xấu xa ấy, kẻ nào cũng phổng phao, hồng hào, sang trọng quý phái nhờ vào luồng gió " Âu hoá" đang tràn lan khắp các hang cùng ngõ hẻm của đô thị. Chúng đã đi ngược lại luân lý đạo đức của truyền thống dân tộc bằng lối sống lố lăng, đồi bại. Cái bụng "tròn như cái thúng" và một chú "Oẳn tà roằn đen như cột nhà cháy" mà cô Nguyệt có được sau những mối tình "thuỷ chung" với không biết bao nhiêu đàn ông, chính là kết quả của những ngày tháng " ăn gió nằm sương" của người đàn bà chung tình nhất thế gian. Hay truyện Một tấm gương sáng là bà Phủ Bống, một người đàn bà goá nhưng chẳng thủ tiết chờ chồng mà lại tìm mọi cách có được một tấm bảng phong tặng " tiết hạnh khả phong" và trở thành tấm gương sáng để mọi người noi theo. Cái thực trạng xã hội nhố nhăng, đồi bại ấy ông gọi chung đó là " đời" và quan niệm "...Đời ngày nay chẳng phải là một bà hiền mẫu biết thưởng phạt công minh. Đời đã hoá ra một mụ chửa hoang, đẻ bậy, sinh non ra những hạng mất dạy hoặc đói cơm” [36,tr.218]. Lấy nhân vật làm phương tiện phản ánh hiện thực, nhà văn Nguyễn Công Hoan đã giúp bao thế hệ người đọc cách sống triết lý nhân sinh. Trong đó lối sống “Âu hoá” một lối sống rởm hợm đã làm cho xã hội nhốn nháo hơn. Thước đo giấ trị nhân phẩm đã bị thay đổi. Các nhân vật đã tự xổ toẹt nhân cách mình, vứt nó xuống tận cùng của xấu xa, bỉ ổi. Là con dân của cái xã hội đảo điên thối nát, họ trở thành nạn nhân của đồng tiền của quyền lực và của những kẻ thống trị là lẽ tất nhiên. Nếu đồng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 55 tiền và quyền lực làm tha hoá hoàn cảnh bản chất của những người dân lao động nghèo, thì nó lại là công cụ tác yêu, tác quái của lũ nhà giầu, tham quan vô lại, làm biến chất hoàn toàn những nhân cách sống của đạo làm người, trở thành những kẻ vô nhân hình, vô nhân tính. Viết “ Xuất giá tòng phu”, nhà văn nhằm đả kích, châm biếm hạng người vì danh lợi sẵn sàng đem cả vợ mình ra để làm chiếc thang bước lên danh vọng. Đó là ngay giáp tết, người chồng bắt vợ trở thành món đồ lễ tết bề trên. Tiếng khóc, tiếng van xin của vợ không bằng những hy vọng tốt đẹp ở ngày mai. “ - Tôi lậy cậu, tôi van cậu, cậu đừng ép tôi. Tôi là vợ cậu… - À, tôi là vợ cậu! Là vợ mà chồng bảo không nghe. Luân lý để đâu? Giáo dục để đâu?”. Nếu chỉ đọc câu này của người chồng, thì chúng ta sẽ nghĩ ngay rằng, vợ ông ta hẳn là phạm tội lớn lắm, và ông ta ắt phải là một người đạo đức, trọng tình nghĩa lắm. Nhưng không, đây là câu nói ở miệng kẻ vô đạo, hắn đang cao giọng bắt vợ đi làm điều ô nhục. Ông ta đánh đập, quát tháo, doạ dẫm bắt vợ phải đi phục vụ quan trên làm theo ý mình, không chút xấu hổ nhục nhã. Ở một khía cạnh khác, con người đã tự đánh mất đi nhân cách của mình trở thành “đồ đểu” thậm chí “chó đểu” (thú vật hoá). Nhân vật ông Tham (“Mất cái ví”) là trí thức có trình độ học vấn cao, cương vị xã hội không thấp nhưng lại đối xử tàn tệ với họ hàng bề trên. Hành động ông Tham tự ăn cắp ví của mình để đuổi khéo người cậu ruột là một hành động đê tiện: “ Ông tham ung dung, tủm tỉm cười, đáp: - Thế gì đã làm sao? - Thế sao cậu lại ngờ cho ông làm gì vậy? - Tôi vờ thế, chứ ví đây này, có mất đếch đâu! Vừa nói ông vừa móc túi quần, quẳng cái ví đánh bẹt xuông mặt phản. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 56 Bà tham trố mắt nhìn chồng. - Rõ khỉ, thế có phải ông giận không? - Mợ không hiểu. Tôi cốt làm để bận sau ông đừng ra chơi nữa. Tốn kém lắm” [ 36, tr. 157-158] Kết thúc truyện đột ngột không một lời bình, nhưng để lại trong lòng người đọc nỗi buồn sâu sắc, về sự xuống cấp đạo đức của lớp người được coi là trí thức. Tuy không có quan niệm rành rẽ như Sêkhov, song Nguyễn Công Hoan sinh trưởng và lớn lên trong một gia đình nhà nho yêu nước, lại phải chứng kiến những cảnh bất công phi lý, những điều xấu xa đồi bại của chế độ thực dân phong kiến mọt ruỗng nên nhà văn cảm nhận " phải làm một cái gì để khỏi tủi con nhà gia giáo". Bằng giọng văn ngắn gọn, hài hước Nguyễn Công Hoan phơi bày cái thói xu nịnh diễn ra ở các tầng lớp người trong xã hội, từ giai cấp thống trị cho đến những người dân nghèo, từ nông thôn cho đến thành thị, đâu đâu cũng thấy sự xuất hiện của nó trong mỗi con người. Bằng thực tế sáng tác của của mình Nguyễn Công Hoan đã phơi bày thói tật nô lệ đó tồn tại trong xã hội phong kiến thực dân đương thời. Viết về tình trạng con người bị tha hoá về nhân tính trong cảnh đi xuống của xã hội, nhà văn Sêkhov đã có nhiều trang viết bất hủ qua các nhân vật