Luận văn Tình bạn trong thơ Phạm Hổ viết cho thiếu nhi

[13; tr.40]. Qua những bài thơ viết về cây cối, Phạm Hổ đã khéo léo lồng ghép những kiến thức thú vị về đặc điểm, công dụng và giá trị dinh dƣỡng của các loại quả, rau giúp các em có thêm những hiểu biết về thế giới cỏ cây hoa lá xung quanh mình để thêm yêu quý, bảo vệ chúng nhƣ những ngƣời bạn thân thiết. 2.2. Những người bạn là con vật Thơ Phạm Hổ không chỉ nói tới thế giới cỏ cây hoa lá, thơ ông còn có một thế giới những con vật ngộ nghĩnh đáng yêu. Trong thế giới này, Phạm Hổ đã tập hợp đầy đủ các con vật với nhiều đặc điểm khác nhau. Chúng cũng là những ngƣời bạn nhỏ của con ngƣời, của các em. Bằng sự quan sát tinh tế, Phạm Hổ đã phát hiện ra đặc điểm riêng của mỗi con vật. Ông đã chọn những chi tiết độc đáo để miêu tả một cách ấn tƣợng những ngƣời bạn loài vật đáng yêu, đáng quý. Nắm bắt đƣợc tâm lí trẻ thơ, thơ Phạm hổ không đi tìm hiểu đời sống và những hoạt động của loài vật mà ông chỉ khai thác những nét tính cách, vẻ đẹp của chúng. Qua đôi mắt trẻ thơ, các con vật trong thơ ông hiện lên một cách ngây thơ, hồn nhiên nhƣ chính những đứa trẻ. Có thể nói rằng vƣờn thơ của Phạm Hổ nhƣ một vƣờn bách thú. Ông sƣu tập nhiều loài vật nuôi trong gia đình gần gũi với con ngƣời nhƣ: chú chó, chú mèo, con gà, con vịt, con bò Ngoài ra ông còn đƣa vào bộ sƣu tầm của mình những động vật ở chốn rừng xanh nhƣ: voi, thỏ, nai hay những con vật gắn liền với sông nƣớc nhƣ: ếch, nhái, dế Đó là một xã hội luôn nhộn 18 nhịp, ríu rít nhƣng lại rất đoàn kết, luôn sống bên cạnh con ngƣời, bên cạnh các em nhỏ. 2.2.1. Những con vật gần gũi với con người Có thể dễ dàng nhận thấy rằng, những con vật này đã là bạn của con ngƣời và cũng rất gần gũi với trẻ thơ. Chúng đều là những con vật hiền lành, dễ gần, dễ mến. Trƣớc tiên ta phải kể tới một Chú bò tìm bạn thật thà, hiền lành nhƣng lại có nét ngốc nghếch, đáng yêu: “Mặt trời rúc bụi tre Buổi chiều về nghe mát Bò ra sông uống nƣớc Thấy bóng mình ngỡ ai Bóng bò chợt tan biến Bò tƣởng bạn đi đâu Cứ ngoái trƣớc nhìn sau “Ậm ò” tìm gọi mãi” Đây là một bài thơ rất hay của nhà thơ Phạm Hổ dành cho thiếu nhi. Bài thơ này vừa là sự miêu tả rất thật, vừa là một cách diễn đạt rất tình cảm về tình bạn của tác giả. Trong bài thơ này, chú bò thấy bóng mình in trên mặt nƣớc ngỡ đó là bạn. Tuy chú có nét lơ ngơ nhƣng cái lơ ngơ đó thật đáng yêu. Đáng yêu ở hành vi biết chào hỏi khi gặp ngƣời khác. Đáng yêu ở hành vi thiết tha gọi bạn Chú bò thấy bóng mình mà ngỡ đó là một chú bò khác và ngay lập tức chào bạn, làm quen với bạn. Đó là một điều đáng quý trong tình bạn. Tình bạn chỉ bắt đầu khi chúng ta thân thiết, cởi mở và hòa đồng với nhau. Khi không thấy bạn đâu, chú bò đã bày tò tình cản thƣơng nhớ bạn bằng cách “ậm ò” tìm gọi bạn. Đây là điều đáng quý trong tình bạn. Hình ảnh chú bò cũng chẳng khác nào một đứa trẻ, có khi cũng ngộ nhận cái bóng của mình là một bạn khác rồi lại chợt vỡ ào khi bóng mình tan biến và ngƣời bạn mới 19 cũng đi không nói lời nào. Đọc đi đọc lại bài thơ, ta sẽ càng tìm đƣợc thêm nhiều điều giáo dục bổ ích cho bản thân mình về tình bạn. Từ những cảm xúc ngây thơ và đáng yêu của Chú bò tìm bạn và bài thơ cũng chính là tên của tập thơ đã đi vào trong ký ức của biết bao nhiêu em nhỏ. Chú bò đã đem đến một tình bạn vô tƣ, trong sáng, giúp các em biết trân trọng tình bạn, biết lƣu giữ lại những giây phút đáng nhớ bên nhau và biết sống chân thành với mọi ngƣời. Từ xa xƣa ai cũng biết, chó và mèo là hai loài vật không chơi với nhau, thậm chí là ghét nhau. Nhƣng trong thơ Phạm Hổ thì chó và mèo lại là đôi bạn thân và cùng nhau chơi trốn tìm: “Rủ nhau chơi ú tim Giờ đến phiên chó trốn Mèo đảo mắt nhìn quanh Chó nấp đâu giỏi gớm! Bỗng kìa chỗ khe tủ Chó để lộ cái đuôi Rón rén mèo đến nơi Óa! Chộp ngay lƣng bạn Chó vẫn thú vị lắm Cứ nhe răng ra cƣời “Không! Mình nấp giỏi thật Lỗi chỉ tại cái đuôi!” (Chơi ú tim) Tình bạn giữa chó và mèo thật thân thiết. Tình bạn đó đƣợc thể hiện qua tiếng cƣời vang của cả chó và mèo khi cùng chơi một trò chơi dân gian Việt Nam. Chó khi bị mèo tìm ra chỗ nấp không cảm thấy buồn mà còn rất vui vì mình trốn giỏi nhƣng chỉ tại cái đuôi. Tình bạn với trẻ thơ cũng vậy, 20 thật đơn giản, chỉ cần cùng nhau chơi, cùng nhau cƣời tan trong hạnh phúc, chỉ vậy thôi cũng đã đủ lắm rồi. Trái ngƣợc với những bài học quý giá và những xúc động về tình bạn trong Chú bò tìm bạn thì Thỏ dùng máy nói mang đến cho các em một chú thỏ đa nghi, không tin tƣởng vào tình bạn. Thỏ nhất định muốn bạn ở đầu dây bên kia phải xuất hiện và nói thật nhiều thì chú mới tin. “Thỏ đây! Ai nói đấy? Mèo à? Mèo thế nào? Mình không trông thấy cậu Nhỡ đứa khác thì sao?” Chú thỏ trong bài thơ chẳng khác nào một đứa trẻ luôn tò mò, đa nghi với tất cả mọi thứ, phải có cái gì đó làm cho chú tin tƣởng thì chú mới chịu nói chuyện. Chính sự đa nghi đó nhiều khi sẽ làm ảnh hƣởng không tốt tới tình cảm của chúng ta với những ngƣời thân yêu xung quanh, đặc biệt là tình bạn. Ngoài ra, Phạm Hổ còn có nhiều bài thơ viết về những chú gà đáng yêu nhƣ: Gà đẻ, Gà ấp, Gà nuôi con, Gà con và quả trứng Có lẽ gà là con vật gần gũi và gắn bó nhất với con ngƣời. Cảnh đầm ấm của gia đình nhà gà đã đƣợc Phạm Hổ thể hiên hết sức sinh động: “Gà mẹ hỏi gà con Đã ngủ chƣa đấy hả Cả đàn gà nhao nhao Ngủ cả rồi đấy ạ” (Ngủ rồi) Ngoài ra, Phạm Hổ còn nhắc tới những ngƣời bạn là những chú ngỗng đáng yêu với những đức tính đáng quý. Đó là hình ảnh một chú ngỗng chăm chỉ học bài 21 “Thấy trứng trong ổ Ngỗng đọc: “O!O!” Thấy gáo trên vò Ngỗng quờ (q) quờ học Thấy lƣỡi câu sắt Ngỗng nhẩm chữ i, i Nhìn sừng trâu đi Ngỗng cờ (C), cờ (C) mãi” Từ sự quan sát tỷ mỉ, khả năng liên tƣởng chính xác, Phạm Hổ đã làm cho các em cảm nhận đƣợc sự ham học hỏi, ham khám phá của ngỗng. Từ đây những bài học chữ cái tiếng Việt đã tự nhiên đi vào trí nhớ, trí tƣởng tƣợng của các em nhƣ việc học chữ của ngỗng vậy. 2.2.2. Những con vật sống trong môi trường nước Thơ Phạm Hổ rất giàu hƣơng vị đồng nội. Để lý giải cho điều đó nó đƣợc thể hiện chính trong những vần thơ ông đã đƣa nhiều hình ảnh của các loài vật trên đồng ruộng quê nhà nhƣ cua, cá, dế mèn Trong không gian bao la đó, dƣới ánh trăng vàng bát ngát đã hiện lên trƣớc mắt độc giả hình ảnh hai mẹ con nhà cua: “Cua con hỏi mẹ Dƣới ánh trăng đêm Cô lúa đang hát Sao bỗng lặng im?” (Lúa và gió) Lúa và gió cũng là đôi bạn thân trên cánh đồng bát ngát. Nhờ có gió mà lúa có thể tấu lên những bản tình ca không lời về tình bạn giữa chúng để cho vạn vật xung quanh chúng có thể cảm nhận đƣợc hơi ấm của tình bạn đó cũng nhƣ sức lan tỏa rất rộng của tình bạn giữa lúa và gió tới mẹ con nhà cua. 22 Còn đây là hình ảnh những con cá bơi lƣợn trong hồ với nhiều màu sắc rực rỡ khác nhau: “Một đàn cá nhỏ Đuôi đỏ lụa hồng Quanh cô rong đẹp Múa làm văn công” (Rong và cá) Còn trong thời khắc Khi sắp vào đêm, Phạm Hổ đã vẽ nên một giàn âm thanh hết sức tinh tế của những chú ếch, nhái và chú dế đang tấu lên khúc nhạc của đồng quê ngọt ngào: “Những chú dế kéo đàn rỉ rả Ếch và nhái đồng ca hối hả Cả đồng quê sau một ngày vất vả Đang lặng im nghe bài hát của đêm” Khi màn đêm buông xuống cũng là lúc những chú dế, chú ếch và chú nhái cùng nhau tấu lên khúc tình ca của đêm. Điều này thể hiện tính đoàn kết, tính tập thể cao trong thế giới loài vật và điều đó còn có cả trong thế giới trẻ thơ. Âm thanh trong trẻo của tiếng dế, tiếng ếch và tô điểm thêm vào bức tranh đồng quê ấy là cả những giọt sƣơng trong màn đêm tĩnh mịch. Đối với những ngƣời con xa xứ hay những em bé yêu quê, những hình ảnh trên đã gợi nên biết bao cảm xúc bồi hồi, xao xuyến. 2.2.3. Những con vật sống trên trời Ngoài việc viết về những con vật gần gũi với con ngƣời, những con vật sống trong môi trƣờng nƣớc thì những con vật sống trên trời cũng là những ngƣời bạn trong thơ Phạm Hổ. Đó là chú chim sẻ đanh đá, nhiều lời nhƣng cũng rất cá tính: “Xƣa ông bảo chim sẻ 23 Cũng to nhƣ bồ câu Chỉ vì tội cãi nhau Nên ngày gầy bé lại” Qua bài thơ này, tác giả muốn nhắn nhủ tới các em một lời khuyên chân thành là đã là bạn bè thì không nên cãi nhau. Cùng với lời khuyên đó là trong bài Miệng xinh, nhà thơ cũng nhẹ nhàng nhắc các em về ý nghĩa của lời nói: “Mẹ, mẹ ơi cô dạy Cãi nhau là không vui Cái miệng nó xinh thế Chỉ nói điều hay thôi” Đối lập với chú sẻ nhiều lời, Phạm Hổ đã đƣa hình ảnh bạn chim sáo tinh nghịch, nhanh nhẹn làm bạn thân của trâu. Chú đã giúp trâu bắt rận, chơi với trâu những trò chơi thú vị. Đó là tình bạn rất đẹp, rất trong sáng, thân thiết không thể tách rời giữa trâu và sáo: “Thách anh trâu đấy Đánh đƣợc sáo em Anh quất đuôi lên Sáo xà xuống đất Anh quay sừng húc Sáo lại lên lƣng Sáo mổ tứ tung Là anh thua nhé” (Sáo đậu lưng trâu) Phạm Hổ đã dựng nên một thế giới loài vật chân thực, ngộ nghĩnh, đáng yêu và gần gũi với các em. Qua bài thơ này các em thấy đƣợc tình bạn giữa trâu và sáo hiện lên thật đẹp. Sáo với thân hình nhỏ bé luôn thách thức 24 anh trâu bắt đƣợc mình, bằng sự dí dỏm của sáo mà độc giả khi đọc bài thơ này có thể thấy đƣợc thế giới trẻ thơ ẩn trong hình ảnh trâu và sáo. Đó là tình bạn, một thứ tình bạn khó gọi đƣợc bằng tên nhƣng mãi gắn bó với nhau và không thể tách rời đƣợc. Tình bạn giữa hoa và bƣớm hiện lên giữa đất trời mùa xuân thật đẹp. Hoa và bƣớm luôn quấn quýt bên nhau, quyến luyến mãi không rời: “Hoa ngẩng cao đầu Suốt ngày không mỏi Bƣớm bay! Bƣớm bay Nhƣ nhờ gió thổi!” (Hoa và bướm) Còn với những chú ong nhỏ, lần đầu tiên rời tổ đi kiếm mật đã thể hiện rất rõ nét cá tính của họ nhà ong: chăm chỉ và chịu khó. “Lần đầu ong bay đi Kiếm mật hoa về tổ, Thấy một cành hoa đỏ Ong vù vù đến ngay” (Ong) Phạm Hổ bằng sự quan sát tình tế cùng với sự hiểu biết và lòng yêu mến các loài vật, kết hợp với ngòi bút miêu tả linh hoạt, ông đã dựng lên một thế giới loài vật đầy đủ sắc màu với sự hiện lên của vô số các loài vật khác nhau với những tính cách khác nhau. Tất cả các con vật đó đều gần gũi, gắn bó thân thiết với trẻ thơ, là những ngƣời bạn đồng hành thời thơ ấu của mỗi con ngƣời. 2.3. Những người bạn là đồ vật Thế giới tình bạn trong thơ Phạm Hổ còn là thế giới của những đồ vật. Đó là Những người bạn im lặng mà tốt bụng. Bằng ngòi bút tinh tế, Phạm Hổ 25 đã biến những đồ vật vô tri nhƣ: cái đinh, cái chổi, cái rế, chiếc dao, chiếc kéo, chiếc gƣơng soi, chiếc ghế đá, cái bàn là trở nên có hồn, sống động và giàu cảm xúc. Một chiếc bàn là hàng ngày là quần áo phục vụ cho con ngƣời cũng đƣợc nhà thơ miêu tả rất chân thực. Nó có hình dáng chậm chạp giống chiếc xe lu nhƣng lại có tình cảm và trách nhiệm với công việc rất cao: “Tôi nhƣ chiếc xe lu Là quần áo thật phẳng Vải đƣợc là đẹp ra” (Bàn là) Chiếc bàn là là ngƣời bạn vô cùng thân thiết trong cuộc sống của con ngƣời. Bàn là giúp con ngƣời là phẳng quần áo, góp phần làm đẹp thêm cho đời. Bàn là với vải cũng là một đôi bạn thân, luôn song hành bên nhau trong hành trình làm đẹp cho cuộc đời. Một chiếc đinh nhỏ vốn quen thuộc trong các gia đình đã đƣợc Phạm Hổ khéo léo miêu tả để tạc đƣợc hình dáng: chân nhọn, đầu tà; đặc điểm: chôn mình vào cột, chôn mình vào tƣờng; vừa thể hiện đƣợc nó giống nhƣ một cậu bé nhanh nhẹn, tinh nghịch, hiếu động nhƣng tốt bụng, luôn giúp đỡ mọi ngƣời: giúp chị treo gƣơng, giúp em treo ảnh “Chân nhọn đầu tà Thân hình thẳng tuột Chon mình vào cột Chôn mình vào tƣờng Cho chị treo gƣơng Cho em treo ảnh Xong rồi hóm hỉnh Đinh ta tƣơi tỉnh Nhô đầu nhìn quanh” 26 (Đinh) Chiếc đinh là một vật dụng không thể thiếu trong đời sống hàng ngày của con ngƣời. Một chiếc đinh nhỏ bé nhƣng lại có sức mạnh phi thƣờng, nó có thể gồng mình lên để giúp con ngƣời. Chính vì thế mà tình bạn của chiếc đinh chẳng khác nào tình bạn của một đứa trẻ, luôn cho đi mà không cần nhận lại, rất chất phác, thật thà, đơn sơ, giản dị. Chân thực hơn, gần gũi hơn với các em là cái thƣớc đo. Phạm Hổ đã khéo léo miêu tả một cách cụ thể, rõ ràng thân hình của thƣớc và chức năng của nó: “Đo thấp Đo cao Đo dài Đo rộng Đo dở Đo hay Đo yếu Đo gầy” (Thước) Thƣớc là một ngƣời bạn vô cùng thân thiết, là một vật dụng không thể thiếu trong hành trang tới lớp của các em, nó luôn song hành cùng các em trên những trang sách. Thƣớc giúp các em học tập, giúp các em đo lƣờng cái đúng, cái sai, cái thiện, cái ác trong đời sống xã hội. Phạm Hổ đã miêu tả chính xác về vẻ bề ngoài của thƣớc. Và quan trọng hơn cả là từ chuyện cái thƣớc, Phạm Hổ đã nói đến chuyện con ngƣời. Thƣớc chính là chuẩn mực để đo sự hay, dở, vuông, tròn ở đời. Mỗi chúng ta hãy tự là cái thƣớc để đo mình, để luôn sống với những điều tốt đẹp. 27 Hầu hết những đồ vật gần gũi với chúng ta trong cuộc sống hàng ngày đều xuất hiện trong thơ Phạm Hổ. Bằng sự quan sát tỉ mỉ, thế giới đồ vật hiện lên trong thơ ông thật sống động. Hình ảnh cái kính hiện lên nhƣ là một ngƣời cháu ngoan, biết vâng lời và có lòng giúp đỡ những ngƣời lớn tuổi: “Tuổi già bịt kín lỗ kim Cái kính giúp bà lấy lại Tuổi già xóa nhòa dòng chữ Cái kính giúp ông đọc ra” (Kính) Cũng có thể hiểu rằng, hình ảnh cái kính nhƣ một ngƣời bạn tri kỉ của những ngƣời lớn tuổi. Kính giúp bà nhìn thấy lỗ kim, kính giúp ông nhìn thấy rõ chữ Tình bạn ấy luôn khăng khít, bền chặt bên nhau. Còn đôi que đan, dƣới ngòi bút của tác giả hiện lên một ngƣời chị cả trong gia đình biết quan tâm, chăm sóc, lo lắng cho tất cả mọi ngƣời: “Mũ đỏ cho bé Khăn đen cho bà Áo đẹp cho mẹ Áo ấm cho cha Từ đôi que nhỏ Từ tay chị nữa Dần dần hiện ra” (Đôi que đan) Vừa ngộ nghĩnh, vừa đáng yêu lại vừa có trách nhiệm là hình ảnh của đôi que đan nhỏ đã mang đến cho các em nhỏ một bài học về tình yêu thƣơng của các thành viên trong gia đình, cũng nhƣ tình cảm, trách nhiệm của những vật dụng đối với con ngƣời. Không phải dùng những từ giáo huấn khô khan, sáo rỗng, Phạm Hổ đã thủ thỉ, tâm tình với các em bao điều đáng quý trong cuộc sống. Đó là những 28 điều hết đỗi quen thuộc, có thể là những lời đùa vui nhƣng ẩn đằng sau là tình nghĩa sâu nặng, là ý nghĩa nhân sinh cao cả. Cái chổi chẳng khác nào một cô bé nhí nhảnh, thích làm đỏm, thích làm duyên, nhƣng lại rất chịu khó, chăm chỉ để nhà luôn sạch đẹp: “Thích buộc nhiều thắt lƣng Cả đời không đi dép Chổi múa dạo một vòng Rác trong nhà biến sạch” (Chổi) Hay một chiếc dây phơi mỏng manh, nhỏ bé nhƣng lại rắn rỏi, khỏe mạnh và luôn sẵn sàng phục vụ con ngƣời một cách tốt nhất: “Ban đêm nằm không Ban ngày mang nặng Quần áo giặt rồi Lên dây đợi nắng” (Chiếc dây phơi) Chiếc dây phơi là một ngƣời bạn thân thiết với quần áo của con ngƣời. Ban đêm, mỗi khi không có quần áo nằm bên cạnh thì chiếc dây phơi chỉ biết nằm không mà nhớ bạn. Ban ngày, mặc d