Luận văn Từ địa phương Nam Bộ trong tác phẩm Lê Vĩnh Hoà

ch, xeûo, keânh, möông… vaø nhöõng doøng nöôùc tù nhö: Ao, baøu, ñìa, lung, laùng. Trong ñoù, caùc nhoùm töø soâng, raïch, xeûo, keânh, möông, ao, baøu, ñìa, lung, laùng laø yeáu toá chính coäng vôùi teân rieâng do ngöôøi daân ñòa phöông Nam boä ñaët cho. Ví duï: xeûo Baàn, xeûo Roâ, xeûo Quao. “Baây giôø, oâng xoùt xa ngheà, ñau xoùt maø xa aáp xeûo Quao laøng Hoøa Myõ naøy nôi oâng ñaõ cuøng baø con xoùm laøng chia sôùt bao nhieâu gian khoå…” [13,103]. “Lôùp hoïc này khoâng coøn ñuû chuïc. ÔÛ xeûo Baàn coù moät caùi tröôøng” [13,106]. Xeûo laø töø duøng ñeå chæ caùi laïch nhoû, coù ñòa hình loõm, töï nhieân, coù doøng chaûy nhoû hôn raïch, laø nhaùnh cuûa raïch. Trong töø ñòa phöông Nam Boä thì töø xeûo laø yeáu toá chính keát hôïp vôùi caùc yeáu toá phuï nhö: Baàn, Roâ, Quao ñeå taïo neân moät teân rieâng. Nhö thöôøng leä ngöôøi daân thöôøng goïi xeûo keát hôïp vôùi töø: Baàn, Roâ, Quao laø vì nôi ñaây coù raát nhieàu caây baàn, quao hoaëc caây oâroâ. Raïch: Laø töø duøng ñeå ñònh danh cho doøng nöôùc nhoû töø soâng daãn vaøo ruoäng laø moät nhaùnh cuûa soâng. ÔÛ Nam boä coù raát nhieàu raïch: Raïch Giaù, Raïch Mieåu, Raïch Caùi Thia… Soâng: Laø töø ñònh danh cho nhöõng doøng nöôùc lôùn chaûy töø nguoàn ra bieån ôû hoaëc vaøo moät vuøng chöùa nöôùc khaùc, laáy soâng laøm yeáu toá chính coäng vôùi caùc teân rieâng do ngöôøi ñòa phöông ñaët. Ñeå khi nghe ngöôøi ta coù theå phaân bieät caùc con soâng ñoù laø thuoäc ñòa phöông naøo. Những teân rieâng naøy coù theå laø teân ngöôøi hoaëc teân nhöõng ñaëc ñieåm töï nhieân ôû con soâng ñoù. Soâng Tieàn, Soâng Haäu, Soâng Caàn Thô, Soâng Gaønh Haøo hay trong taùc phaåm Leâ Vónh Hoøa ta baét gaëp soâng Caùi Muoàng. “Buoåi xeá noân nao chôø ñoaøn taøu tröïc dieän töø soâng Caùi Muoàng trôû veà” [13,265]. Neáu nhö soâng, raïch, xeûo laø nhöõng töø duøng ñeå ñònh danh cho doøng chaûy töï nhieân thì keânh, möông laø nhöõng töø duøng ñeå ñònh danh cho nhöõng doøng chaûy nhaân taïo, do ngöôøi daân ñaøo veùt hoaëc do xaùng muùc. Nhöõng töø naøy seõ ñöôïc gheùp vôùi teân rieâng cuûa chuùng nhö: kinh xaùng, kinh cuøng, möông vaøm… “Töø kinh xaùng, gioïng ngaâm Kieàu cuûa ai vaúng leân, nghe buoàn ñöùt ruoät”. [13,115] Neáu nhö soâng, raïch, keânh, xeõo, möông laø nhöõng töø duøng ñeå ñònh danh cho nhöõng doøng nöôùc thoaùt thì ao, baøo, ñìa, lung, laùng laø nhoùm töø duøng ñeå ñònh danh cho caùc doøng nöôùc tuø. Nhöõng töø naøy ña phaàn thuoäc phaïm vi cuûa gia ñình neân hoï khoâng caàn phaûi tìm teân rieâng cuûa noù ñeå phaân bieät. Lung, laùng, ñaàm: Laø nhöõng töø ñònh danh cho nhöõng choã truõng ñoïng nöôùc töï nhieân quanh naêm, gaàn bôø caïn ôû giöõa saâu. Noù ôû giöõa ñoàng hoaëc ôû giöõa röøng. “Bieân côûi aùo boû laïi, ra khoûi cuïm raùn Tö Trôøi, boø laàn veà phía ñoàng Caây Voâng, naèm döôùi lung naêng”. [13,255] Ao, baøu, ñìa: Cuõng thuoäc ao tuø nhöng noù ñöôïc ñaøo ñeå giöõ nöôùc nuoâi caù hoaëc troàng rau. “… Toâi beû nghieán nhaùnh caây vuït xuoáng nöôùc roài ngoài phòch treân bôø ñìa oâm ñaàu laëng leõ” [13,298] 2.2.2.2 Nhoùm töø duøng ñeå goïi teân cho caùc vuøng ñaát, teân ñaát, ñòa hình. Ngöôøi Nam Boä raát öa söû duïng caùc töø nhö: Mieät, luoáng, bôø maãu, mí, meù. Maëc duø ñaây khoâng phaûi laø nhöõng töø chuyeân duøng ñeå chæ caùc vuøng ñaát nhö: Cuø lao, coàn, böng… nhöng thoâng qua caùc töø naøy chuùng ta coù theå möôøng töôïng ñöôïc ñòa hình, ñaëc ñieåm maø caùc töø naøy gôïi taû. ÔÛ Nam boä ngöôøi daân thöôøng hay söû duïng töø bôø maãu, vaø gaàn nhö ôû taát caû caùc ñòa phöông Nam boä ñeàu söû duïng töø naøy. Noù raát quen thuoäc vôùi ngöôøi noâng daân bôûi bôø maãu laø töø duøng ñeå chæ bôø ranh giữa hai maãu ruoäng do hai chuû ñất quaûn lyù, cuõng coù theå ngöôøi daân taïo bôø maãu ñeå deã canh taùc töôùi tieâu ruoäng luùa. Ngoaøi ra coøn coù nghóa khaùc nöõa laø töø chæ bôø ñi, coù dieän tích beà maët töông doái nhoû. “Bieát bao kyû nieäm ñaõ böøng daäy khi toâi böôùc treân bôø maãu trôû veà laøng” [13,167] “Hai “coá vaán” Myõ ngaõ guïc tröôùc tieân naèm chình ình nhö hai con traâu treân bôø maãu, roài keá ñoù laø non chuïc teân lính nguïy xuoáng…” [13,430]. ÔÛ ñaây ta ñaët vaán ñeà taïi sao ngöôøi Nam boä khoâng daët bôø maãu laø bôø ruoäng maø laïi ñaët laø bôø maãu. Ñeå giaûi thích vaán ñeà naøy ta ñi töø vieäc giaûi thích töø “coâng”. Ngöôøi Nam boä thöôøng noùi: moät coâng, hai coâng, coâng ruoäng, coâng vöôøn… roõ raøng töø coâng trong nhöõng tröôøng hôïp ñoù coù nghóa laø ñôn vò duøng ñeå ño dieän tích ruoäng, coâng laø dieän tích cuûa khoaûnh ñaát hình vuoâng, moãi caïnh daøi 12 taàm, moãi taàm daøi 2m60 ñeán 2m80, tính cho goïn ñeå thoáng nhaát vôùi maãu Taây ( hectare) thì moãi taàm daøi 2m63, ñeå moãi coâng laø hình vuoâng moãi caïnh hôn 33m. Möôøi coâng laø moät maãu ta. Chính vì theá neáu ñeå nguyeân moät maãu möôøi coâng maø canh taùc thì raát khoù chaêm soùc, quaûn lyù töôùi tieâu neân ngöôøi daân coù xu höôùng ngaên thaønh töøng coâng nhoû baèng caùch ñaép thaønh bôø maãu. Vaø töø bôø maãu cuõng coù teân töø ñoù. Mieät: Laø töø duøng ñeå chæ moät vò trí maø ngöôøi noùi muoán ñeà caäp ñeán, mieät coù nghóa laø phía, höôùng. Ngöôøi daân thöôøng noùi mieät treân, mieät döôùi, mieät Soùc Traêng, mieät Nuùi Saäp… “Hoâm toâi veà ôû, thím nhaän toâi laø chaùu chồng, queâ ôû mieät Nuùi Saäp, xuoáng tieáp vôùi thím laøm muøa”. [13,295] “Ít thaùng sau, coù moät gia ñình ñaâu ôû mieät Soùc Traêng taûn cö xuoáng ôû”. [13,30] ÔÛ ñaây khi ngöôøi daân noùi mieät thì cuõng coù nghóa laø caùch noùi chung chung khoâng bieát chính xaùc, cuï theå vò trí cuûa nôi maø hoï muoán ñeà caëp. Töø mieät khaù tröøu töôïng, noù haøm chöùa moät noäi vieân raát roäng. Goø: Laø töø ñeå ñònh danh cho nhöõng vuøng ñaát cao so vôùi caùc vuøng ñaát laân caän vaø ñoä tôi xoáp cuûa noù cuõng khoâng baèng caùc vuøng ñaát khaùc. Tuy nhieân trong taùc phaåm cuûa nhà văn Leâ Vónh Hoøa ít ñeà caäp nhieàu ñeán töø naøy. “Dieäc vaø Nhaõn daãn toâi ra goø” [13,300] Me:ù Đaây cuõng laø töø mang ñaäm tính ñòa phöông, noù ñöôïc duøng ñeå chæ veà 1 phía naøo ñoù, moät trong hai nôi coù tính ñoái xöùng nhau. “Anh thaáy hôi nao nao trong loøng löõng thöõng ñi ra meù soâng ngoài nhìn xuoàng ghe anh Thia xem hoï ñang laøm gì” [13,117]. 2.2.3 Nhoùm töø mieâu taû söï vaän ñoäng cuûa doøng nöôùc. Nhö chuùng ta ñeàu bieát con ngöôøi coù maët ôû vuøng ñaát Nam Boä töø khaù laâu. Caùch nay khoaûng 4000 naêm ñeán 5000 naêm ôû Nam oä đã coù ngöôøi sinh soáng vaø khai phaù. Nhöng phaàn lôùn chaâu thoå ñoàng baèng soâng Cöûu Long vaãn coøn chìm trong nöôùc. Maõi ñeán theá kyû thöù 5 tröôùc coâng nguyeân, vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long môùi noãi leân treân möïc nöôùc bieån. Beà maët vuøng ñaát naøy coøn chòu aûnh höôûng maïnh cuûa caùc doøng thuûy trieàu, do ñoù maø bò chia caét ra thaønh nhieàu laïch lôùn nhoû, ñan caét nhau, tiền thân cuûa keânh raïch maø chuùng ta thaáy ngaøy nay. Coù theå noùi khoâng moät vuøng naøo ôû Vieät Nam maø coù nhieàu soâng ngoøi nhö ôû Nam boä. Heä thoáng maïng löôùi soâng ngoøi ôû daây raát chaèng chòt. Ngay töø buoåi ban sô khi nhöõng ngöôøi ñaàu tieân ñaët chaân khai phaù vuøng ñaát naøy laø phaûi soáng chung vôùi nöôùc. Con ngöôøi phaûi naém baét ñöôïc söï vaän ñoäng cuûa töï nhieân, cuûa doøng nöôùc å môùi coù theå thích öùng vaø saûn xuaát ngay treân maûnh ñaát hoang sô sình laày nhö vuøng ñaát Nam Bộ naøy. Chính nhöõng ñieàu kieän treân keát hôïp vôùi nhöõng kinh nghieäm töø thöïc teá trong quaù trình lao ñoäng saûn xuaát maø ngöôøi daân Nam Boä ñaõ hình thaønh neân nhöõng khaùi nieäm nhö: nöôùc roøng, nöôùc lôùn, nöôùc öông, nöôùc rong, nöôùc ñöùng, nöôùc caïn… khoâng bieát chính xaùc nhöõng khaùi nieäm ñoäc ñaùo naøy coù töø bao giôø nhöng thoâng qua noù cho ta thaáy khả năng quan saùt taøi tình cuûa ngöôøi daân, coù theå phaûn aùnh nhöõng traïng thaùi “khoaûnh khaéc” cuûa con nöôùc moät caùch heát söùc tinh teá. Trong nhöõng khaùi nieäm: nöôùc roøng, nöôùc lôùn, nöôùc öông, nöôùc rong, nöôùc ñöùng, nöôùc chaûy, nöôùc nhöõng, nöôùc giöït, nöôùc caïn… ta laáy töø nöôùc laøm yeáu toá chính keát hôïp vôùi caù yeáu toá phuï mieâu taû söï vaän ñoäng khaùc nhau cuûa möïc nöôùc, giuùp ngöôøi daân coù theå phaân bieät caùc möïc nöôùc khaùc nhau cuûa doøng nöôùc. Nöôùc roøng: Laø töø ngöõ duøng ñeå mieâu taû söï vaän ñoäng cuûa möïc nöôùc töø thaáp ñeán cao, nöôùc thuûy trieàu haï xuoáng (tính theo ngaøy, nöôùc xuoáng theo con nöôùc haøng ngaøy, thöôøng coù söï dôøi ñoåi thôiø gian chaäm khoaûng moät tieáng). “Nöôùc roøng chaûy xieát laù döøa nöôùc run leân nhö ñang phaùt reùt” [13,107] Nöôùc lôùn laø töø duøng ñeå chæ söï vaän ñoäng cuûa möïc nöôùc töø thaáp ñeán cao. Nöôùc thuûy trieàu haï xuoáng, tính theo ngaøy. “ – Tieáng ngöôøi con gaùi trong treûo caát leân. - Nöôùc lôùn roài” [13,36]. Nöôùc caïn :Laø töø ngöõ duøng ñeå mieâu taû möïc nöôùc thaáp nhaát. Möïc nöôùc thaáp nhaát xaûy ra vaøo luùc muøa haïn, muøa nöôùc keùm, xaûy ra vaøo nhöõng ngaøy 9-10 hoaëc 24- 25 aâm lòch haøng thaùng. Nhöng töø nöôùc caïn chöa phaûi laø moät töø cuï theå. Moät soá töø coøn cuï theå hôn nhö: Caïn queo, caïn saùt. Trong ñoù caïn laø yeáu toá chính dieãn taû möïc nöôùc xuoáng thaáp, caùc yeáu toá phuï nhö queo, saùt duøng ñeå phaân bieät caùc möùc ñoä caïn cuûa nöôùc. Chính nhôø nhöõng thuaät ngöõ ñoù maø ngöôøi daân coù thể chuû ñoäng trong coâng vieäc cuûa mình. Tuøy theo con nöôùc maø ngöôøi ta coù theå löïc choïn laøm nhöõng coâng vieäc thích hôïp. Ví duï: nöôùc lôùn ngöôøi daân taän duïng doøng nöôùc ñeå thaû löôùi buoâng caâu, nöôùc roøng hoï ñaøo ao, veùt buøn. Nhôø vaäy maø cuoäc soáng cuûa ngöôøi daân Nam Boä ngaøy moät khaám khaù vöôn leân. Vôùi heä thoáng keânh raïch chaèng chòt nhö theá, ngöôøi daân ñaõ cheá taïo ra caùc phöông tieän ñi laïi phuø hôïp vôùi vuøng soâng nöôùc. 2.2.4 Nhoùm töø ñònh danh cho caùc phöông tieän ñi laïi. Vôùi heä thoáng keânh raïch chaèng chòt nhö theá neân phöông tieän giao thoâng vaän chuyeån chính yeáu cuûa ngöôøi daân Nam Boä laø caùc loaïi ghe, xuoàng. Nhöõng phöông tieän naøy raát ña daïng, öùng vôùi moãi teân goïi laø töøng ñaëc ñieåm cuûa phöông tieän ñoù. Ghe: Coøn goïi laø thuyeàn, duøng ñeå ñònh danh cho phöông tieän baèng goã dùng ñeå ñi laïi treân soâng nöôùc. Ghe lôùn hôn xuoàng coù mui ñöôïc gheùp baèng caùc mieáng vaùn (goã caây sao hay caây daàu), coù theå töø 13, 15, 17, 19 ñeán 21 mieáng. Söùc chôû cuûa phöông tieän naøy tuøy theo kích thöôùc lôùn hay nhoû, coù theå chôû töø 100 giaï luùa trôû leân. Ghe coù nhieàu loaïi: ghe tam baûn, ghe baàu, ghe buoân, ghe bieån, ghe chaøi,.. Trong ñoù töø ghe laø yeáu toá chính coäng vôùi caùc yeáu toá phuï nhö: tam baûn, baàu, buoân, bieån, chaøi duøng ñeå phaân bieät ñaëc ñieåm vaø coâng duïng cuûa moãi loaïi ghe. “Anh em laäp töùc toå chöùc laïi, moãi xuoàng ñeå moät ngöôøi cheøo, taát caû suùng oáng ñoà ñaïc coøn laïi ñeàu chuyeån qua ghe” [13,466] Xuoàng: Đöôïc gheùp baèng nhöõng mieáng vaùn (goã caây sao hay caây daàu), töø 5 ñeán 7 mieáng, nhoû nhaát laø xuoàng ba laù ñöôïc gheùp baèng 3 mieáng, khoâng coù mui, muõi thöôøng nhoïn, coù nhieàu teân goïi nhö: xuoàng ba laù, xuoàng tieåu, xuoàng caâu… Xuoàng “ba laù”: Laø teân goïi xuaát hieän ñoä moät theá kyû trôû laïi, goàm ba mieáng goã daøi gheùp laïi theo chieàu doïc, ñöôøng loái phaûi trét chai haøng naêm, do nöôùc thöôøng xoùi moøn. Tröôùc xuoàng “ba laù” ngöôøi daân quen goïi laø xuoàng be. Xuoàng laøm baèng goã caây daàu, kích thöôùc nhoû (4m x 1m), vöøa ñuû choã cho vaøi ngöôøi ngoài , muõi nhoïn, laùi nhoïn. Thoâng thöôøng moät ngöôøi ngoài ôû vò trí laùi, moät ngöôøi ngoài ôû vò trí muõi xuoàng, vöøa bôi vöøa duøng tay hay saøo khoaùt daït daït ñi nhöõng deà luïc bình troâi caûn muõi xuoàng. Giöõa khoang xuoàng keâ vaùn khít laøm saïp thaáp hôn hai saïp ôû hai ñaàu muõi xuoàng, ñeå giöõ xuoàng ñöôïc theá thaêng baèng, khoaûng giöõa hai saïp, chöøa troáng khoâng loùt vaùn ñeå taùt nöôùc ra khoûi xuoàng, khi xuoàng va vaøo caây hay gaëp soùng laøm troøng traønh, nöôùc traøn vaøo xuoàng. Neáu xuoàng duøng ñeå cö truù, ngöôøi daân ñi khaån hoang laøm theâm mui xuoàng ñeå che möa naéng. Loaïi hình mui cuûa xuoàng ñôn giaûn hôn mui cuûa ghe, goàm 1 söôøn tre khít thoâ sô, beân trong traàm laù döøa nöôùc. Khi caàn leân bôø, cö daân ñem mui xuoàng theo, ñeå leân ñaát, mui xuoàng bieán thaønh caùi choøi nhoû ñuû nöông naùu taïm bôï. Töø “ choøi” mui ñaõ xuaát hieän töø hoaøn caûnh naøy thöôøng ñöôïc daân gian aùm chæ nhöõng caùi choøi, nhaø xieâu veïo cuûa nhöõng keû lang baït, ngheøo khoå vaø thaäm chí nhöõng keû löôøi bieán, khoâng bieát lo xa. Daân cö coøn theå hieän söï saùng taïo qua chi tieát cuûa chiếc saøo, ñöôïc goïi laø saøo naïng, phaàn goác cuûa saøo ñöôïc laøm thaønh hai nhaùnh chæa ra. Bôûi neáu chæ laø caây saøo suoân bình thöôøng seõ khoù choáng saøo xuoáng buøn ñeå laáy ñaø. Caây saøo naïng cuõng phaùt sinh töû ñieàu kieän thieân nhieân taïi choã, khi vöôùng buøn, vöôùng coû, xuoàng khoâng bôi ñöôïc, ngöôøi ôû vò trí ôû muõi xuoàng phaûi ñöùng hoaëc quyø treân saïp xuoàng, duøng saøo naïng choáng cho coù ñieåm töïa, laáy ñaø ñaåy xuoàng vöôït leân tröôùc. Trong giai ñoaïn khaùng chieán choáng Phaùp do caàn thích öùng ñieàu kieän di chuyeån trong chieán tranh, xuoàng ba laù ñöôïc boä ñoäi du kích caûi tieán thaønh xuoàng coù ngöôøi cheøo. Cheøo cuûa xuoàng laøm baèng caây traøm cho raén chaéc. Xuoàng “ba laù” coù theå chôû ñöôïc töø 5 ñeán 6 ngöôøi, di chuyeån goïn, kín ñaùo, coù theå nhanh choùng cheøo laùch, naáp vaøo ñaùnh latù, khi coù maùy bay ñòch xuaát hieän (theo tö lieäu cuûa baø Phan Thò Yeán Tuyeát). “Moãi tieåu ñoäi mang theo xuoàng töø tónh nöôùc maém, ve nöôùc maøu, keo muoái, chai daàu löûa cho ñeán caùc thöù duïng cuï linh tinh…” [13,379]. Ñoái vôùi ngöôøi daân ñòa phöông thì phöông dieän di chuyeån tieän duïng hôn caû laø xuoàng. Xuoàng ôû ñaây cuõng nhö xe laøm chaân cuûa ngöôøi daân ôû thaønh phoá. Nhieàu nôi hoïc sinh ñeán tröôøng cuõng ñi baèng xuoàng. Ghe baàu: Laø töø ñònh danh cho loaïi ghe baàu buïng xaùc muõi, ghe naøy coù theå duøng ñeå ñi bieån. “Caøi ruoäng, chaên traâu, caét luùa, cheøo ghe baàu cho Cai toång Dó” [13,251] Ghe chaøi: Laøø ghe taûi, ghe to vaø ghe coù mui, coù buoàm hoặc máy ñeå ñieàu khieån baùnh laùi treân mui, thöôøng khoâng coù ñoäng cô, có khi có động cơ thường ghe ñöôïc ñaåy baèng taøu chuyeân duøng ñeå kheùo, chuû yeáu laø phöông tieän ñeå chuyeân chôû haøng hoùa…” “Naêm theo boû cuoän nhôï, ngöôùc maét nhìn: AÙ, ghe chaøi cuûa anh Thìa. Kieåu ghe ñaëc bieät: beà ngang roäng beà xeà…” [13,115] Ghe gaén maùy: Laø loaïi ghe coù gaén moät caùi maùy coù ñoäng cô ôû phía sau laùi. Maùy naøy coù theå hieåu noâm na laø maùy ñuoâi toâm. Maùy coù gaén 1 caây laùp daøi vaø moät caùi chaân vòt ôû ñaèng ñuoâi, ñöôïc ñaët phía sau ñuoâi ghe xuoàng vaø coù theå cô ñoäng nhaát leân, ñeå xuoáng nöôùc nhaèm ñieàu khieån döøng hay chaïy cuûa phöông tieän. “Ñoù laø moät coâ gaùi chôû baø maù giaø treân chieác ghe gaén maùy ñang ñaäu khuaát trong laù”. [13,466]. Xaùng: Phöông tieän di chuyeån döôùi nöôùc ñeå ñaøo keânh, veùt buøn. Ñaây laø phöông tieän raát ñoäc ñaùo cuûa ngöôøi daân Nam Boä, khoâng chæ ñaøo keânh, veùt buøn maø noù coøn coù theå giuùp ngöôøi daân ñaép bôø bao chaén nöôùc, baûo veä vöôøn töôït khoûi bò ngaäp nöôùc. Chính nhôø phöông tieän naøy maø laøm xuaát hieän nhöõng töø môùi chæ rieâng ôû Nam boä, vuøng soâng nöôùc môùi coù nhö: Bôø xaùng, kinh xaùng. “… Caùc coâ ñang tham gia phuïc vuï tieàn tuyeán moät caùch vui veû naøy chaéc coù nhieàu coâ ôû theo bôø xaùng”. [13,280] Ñoù laø nhöõng phöông tieän raát ñaëc thuø ôû vuøng soâng nöôùc Nam boä. Moïi ngöôiø duø ôû ñaâu töø mieàn ngoaøi vaøo hay töø thaønh phoá ñoå veà ñeàu nhaän ra raèng xuoàng, ghe laø moät trong nhöõng phöông tieän khoâng theå thieáu ñoái vôùi ngöôøi daân nôi ñaây. Ñaõ laø ngöôøi daân thuoäc mieàn soâng nöôùc Cöûu Long thì chaéc raèng ai cuõng phaûi bieát cheøo ghe, choáng xuoàng. Vì ñoù laø phöông tieän raát gaàn guõi vôùi moïi ngöôøi. Cho duø trong töông lai ñöôøng saù thoâng thöông khaép nôi, giao thoâng ñöôøng boä trôû neân chuû yeáu ngöôøi daân coù theå saém cho mình moät chieác xe gaén maùy ñeå ñi laïi nhöng vaãn khoâng theå rôøi xa haün chieác ghe cuûa mình. Bôûi noù laø moät trong nhöõng phöông tieän chuyeân chôû raát höõu ít maø xe maùy khoâng theå naøo thay theá ñöôïc. 2.2.5. Nhoùm töø ñònh danh cho caùc loaïi coâng cuï lao ñoäng. Nhö chúng ta ñaõ bieát, Nam boä tröôùc kia voán laø vuøng ñaát hoang sô, ñoàng hoang coû chaùy, thieân nhieân nôi ñaây voâ cuøng khaéc nghieät, baïo taøn. Caûnh vaät döôøng nhö ñöôïc phuû bôûi moät maøu xanh cuûa röøng raäm, coù nhöõng röøng traøm traûi daøi ñeán voâ taän, nhöõng baõi saäy cao vuùt um tuøm vaø caû moät caùnh ñoàng u du, coû söôùc. Vieäc chinh phuïc thieân nhieân nôi ñaây thoaùng nghæ nhö moät vieäc laøm khoâng töôûng. Theá nhöng baèng yù chí vaø nghò löïc con ngöôøi ñaõ daàn chinh phuïc ñöôïc töï nhieân, môû ra moät höôùng ñi ngay treân maûnh ñaát môùi meû naøy. Khi muoán khuaát phuïc ñöôïc thieân nhieân ñeå phuïc vuï cho cuoäc soáng cuûa mình, ngöôøi daân phaûi saùng taïo ra nhöõng coâng cuï lao ñoäng ñaéc löïc, phuø hôïp vôùi ñòa hình Nam Boä. Khi cheá taïo ra caùc loaïi coâng cuï lao ñoäng ñoù, thì öùng vôùi töøng coâng cuï ngöôøi ta coù nhöõng teân goïi khaùc nhau, phuø hôïp vôùi ñaëc ñieåm cuûa moãi coâng cuï. Ví duï: caùi phaûng, caùi maùc, caùi buùa, caùi chaøi, caâu, nia, coä, noùp… Sau ñaây laø caùc loaïi coâng cuï lao ñoäng ngöôøi vieát khaûo saùt ñöôïc trong taùc phaåm cuûa Leâ Vónh Hoøa. Vaù hay leng ñaây laø coâng cuï duøng ñeå xaén ñaát coù caùn daøi. ÔÛ Nam Boä tuøy töøng ñòa phöông caùch goïi teân cuõng coù khaùc nhau, coù nôi goïi laø len, coù nôi goïi laø vaù. Ñaây laø hai teân goïi khaùc nhau, nhöng cuøng chæ moät loaïi coâng cuï. Caàn phaân bieät hai loaïi coâng cuï laø len (vaù) vôùi xuoång ôû caùc ñieåm sau: - Xuoång: Duøng nôi ñaát cöùng, töø treân nhìn xuoáng löôõi xuoång laø moät ñöôøng thaúng, moät ngöôøi xaén ñaát moät ngöôøi khom löng moùc cuïc ñaát aáy maø neùm ñeå ñaép bôø. - Len (vaù): Duøng nôi ñaát meàm, töø treân nhìn xuoáng löôõi len laø moät ñöôøng cong, duøng ñeå xaén töøng cuïc ñaát nhoû (gioáng ngöôøi baùn taøu huû naáu ñöôøng duøng muoãng muùc töøng laùt nhoû) roài quaêng leân, cuïc ñaát dính theo löôõi vaù phaûi taùch rôøi ra. “Höông chöùc baét daân vaùc vaù, vaùc len ra ñaøo tieáp” [13,330] “Naêm caùi len meùo mieäng xin naïp veà kho” [13,413] Buùa: Laø töø duøng ñeå ñònh danh cho moät loaïi duïng cuï coù löôõi daøy vaø saéc duøng ñeå ñoán cuõi hay chaët caùc loaïi caây to. Buùa coù nhieàu loaïi buùa cheùm, buùa ñinh, buùa taï. Trong ñoù buùa laø yeáu toá chính, caùc yeáu toá phuï ñöôïc gheùp nhö: cheùm, taï, ñinh ñeå dò bieät caùc loaïi buùa. Buùa cheùm cuûa thôï moû coù hai ñaàu, moät ñaàu ñeå ñoùng, moät đaàu khaùc coù löôõi saéc duøng ñeå chaët goã, ñaàu thöù hai cuûa buùa gaén vôùi nghóa cuûa töø cheùm laø nhö theá. Buùa ñinh laø buùa ñeå ñoùng ñinh, buùa taï laø buùa to, naëng phaûi caàm hai tay ñeå ñoùng, ñaäp nhöõng töø gheùp chính phuï di bieät naøy haàu nhö nghóa ñöôïc taäp trung vaøo yeáu toá phuï ñöùng sau cuûa töø gheùp. “… duïng cuï linh tinh: dao, buùa, chaøi, löôùi, soong…”[13,379] Maùc: Laø töø duøng ñeå ñònh danh cho loaïi coâng cuï coù löôõi hôi daøi, muõi nhoïn löôõi töông ñoái thon nhoû hôn dao. Maùc coù nhieàu loaïi: maùc thoâng, maùc vaøm. Trong ñoù tuøy theo tính chaát cuûa coâng vieäc maø ngöôøi ta löïa choïn, söû duïng töøng loaïi maùc khaùc nhau. “Caám duøng dao, duøng maùc” [13,365] Phaûng: Laø töø duøng ñeå ñònh danh cho loaïi coâng cuï baèng saét to baûn, coù löôõi daøi, ñöôïc uoáng cong ôû phaàn caùn, caùn ngaén vöøa tay caàm, duøng ñeå phaùt hoang coû ruoäng. “Chaïng vaïng, noù vaùc phaûn veà, ñeå nguyeân boä quaàn aùo öôùt qua nhaø oâng noäi xin moät caây tre vaùc veà ñeå tröôùc saân…” [13,353] Caàm dao maø cheùm coû thì khoâng oån, moãi laùt dao chæ saùt phaït ñöôïc vaøi chuïc ngoïn coû laø nhieàu, nôi ñoäc canh moãi naêm gaët moät muøa, muoán nuoâi gia ñình thì caàn canh taùc toái thieåu laø ba maãu röôõi, boán maãu. Nhö vaäy, laøm sao doïn ñaát saïch ñeå caáy cho kòp thôøi tieát. Duøng cuoác cuõng baát lôïi vaø chaäm chaïp. Nôi ñaát hoang, nhieàu ñaùm coû naèm ngaõ la lieät, theo chieàu gioù, vun leân cao ngang ngöïc cuûa ngöôøi lôùn, raén vaø chuoät tha hoà naûy nôû. Ngöôøi laøm ruoäng nghæ ñeán moät kieåu dao ñeå cheùm coû nhieàu hôn. Ngoài maø chaët laø thaát saùch, vì moûi löng, ñöùng maø chaët thì khoâng saùt goác, coû moïc trôû laïi. Muoán coû cheát phaûi chaët ngay goác, döôùi mí nöôùc ñeå goác coû bò thoái luoân. Do ñoù caàn ñeán moät loaïi dao daøi, muoán cheùm coû trong tö theá ñöùng maø cheùm thì caùn dao phaûi beû cong laïi. Ñoù laø caây phaûng, phaûng laø moät loaïi dao. Trong ngoân ngöõ cuûa daân phaùt coû noùi laø caàm caây phaûng, nhöng laïi noùi duøng phaûng aáy maø “cheùm moät dao”, cheùm nhanh goïi laø cheùm cho mau dao. Tuøy coâng duïng, tuøy ñòa phöông maø caùn cuûa caây dao daøi aáy beû cong laïi nhieàu hay ít. Noùi cho cuï theå, caùn dao vaø löôõi voán laø naèm theo ñöôøng thaúng (1800), neáu cuoáng laïi laàn hoài ta coù loaïi phaûng naùp, phaûng moû cộ loài, phaûng mỏ cộ vaáp, ñeán möùc caùn vaø löôõi phaûng taïo ra 1 goùc ñuùng 900 thì goïi laø phaûng coå coø (nhö hình daùng coå con coø). Loaïi phaûng maø coå cong laïi khoâng ñuùng 900 chæ xaøi vaøo coâng vieäc thöù yeáu nhö phaùt coû ôû bôø möông, phaùt coû vöôøn, cheá ñaát (phaùt nhöõng coïng coû coøn soáng soùt sau khi caáy, truïc tröôùc khi caáy), hoaëc phaùt nôi nöôùc saâu. Muoán laøm ruoäng treân dieän tích to thì nhaát ñònh laø duøng loaïi phaûng coå coø. Caàm caây phaûng treân tay (nghieâng mình xuoáng phaùt roài ñöa phaûng leân, böôùc tôùi maø cheùm theâm nöõa laø coâng vieäc naëng nhoïc coøn hôn laø löïc só caàm caây maõ taáu. Neáu laáy trung bình moät nhaùt cheùm laø 36 taát vuoâng, thì muoán doïn cho saïch coû trong 1 coâng ñaát, caàn ñeán non 2000 nhaùt cheùm, caây phaûng trung bình naëng hôn 3kg, daøi 85 phaân, tính theo vaät lyù, muoán dôû caây phaûng naëng 3kg aáy khoûi ñaàu phaûi tung ra moät söùc löïc ba laàn, nhieàu hôn phaùt moät coâng ñaát, meät nhö moät löïc só caàm quaû taï 10kg trong 1 tay cöû ñoäng 2000 laàn. Vì naëng nhoïc nhö theá neân phaùt coû treân dieän tích lôùn laø ñoäc quyeàn cuûa boïn ñaøn oâng trai traùng. Caây phaûng khoâng bieát xuaát hieän töø bao giôø nhöng noù ñaõ gaén lieàn vôùi ngöôøi daân ôû mieàn Nam Boä töø raát laâu. Caây phaûng goùp phaàn quan troïng vaøo vieäc khaån hoang. ÔÛ moät xoùm nhoû vôùi vaøi möôi noùc gia soá ruoäng canh taùc coù theå laø hôn traêm maãu, trong hoaøn caûnh thieáu hoaëc khoâng caàn traâu boø. Maõi ñeán naêm 1945, phaùt coû voán coøn laø coâng vieäc caàn thieát vaø naëng nhoïc nhaát cuûa noâng phu trong nhieàu vuøng ôû ñoàng baèng Nam Boä. Chaøi: Laø töø duøng ñeå ñònh danh cho loaïi coâng cuï baèng löôùi, hình noùn, meùp döôùi coù chì, choùp buoäc vaøo moät daây daøi, duøng ñeå quaêng xuoáng nöôùc chuïp laáy caù maø baét. Chaøi coù nhieàu loaïi nhö: chaøi toâm, chaøi teùp… trong ñoù toâm laø duøng ñeå baét toâm, teùp duøng ñeå baét teùp. Hai yeáu toá dò bieät toâm, teùp ñaõ noùi leân baûn chaát coâng cuï cuûa töøng loaïi chaøi, chaøi toâm lôùn hôn chaøi teùp, löôùi ñan thöa hôn vaø chì duøng ñeå tra tuùi naëng hôn, tuùi chaøi toâm cuõng lôùn vaø saâu hôn tuùi chaøi teùp. “…duïng cuï linh tinh: dao, buùa, chaøi, löôùi, soong, chaûo…” [13,379] Coä: Laø töø duøng ñeå ñònh danh cho loaïi coâng cuï baèng goã duøng ñeå keùo luùa döôùi buøn non nhö tröôït tuyeát, coù theå duøng tre ñeå laøm coä. “… thieáu moät khuùc traøm ñeå laøm coä” [13,319] Toùm laïi, caùc loaïi coâng cuï naøy vöøa caàn thieát vöøa deã laøm, ôû caùc gia ñình noâng thoân Nam Boä nhaø naøo cuõng coù. Caùc coâng cuï naøy vöøa phuïc vuï cho noâng nghieäp, vöøa coù theå phuïc vuï cho coâng vieäc ñaùnh baét caù ôû ruoäng ñoàng ñeå phuïc vuï cho cuoäc soáng haøng ngaøy, nhaát laø vaøo nhöõng naêm ñaàu khaån hoang, con ngöôøi soáng chuû yeáu baèng ngheà troàng luùa, ñaùnh baét caù laø chính. 2.2.6.Nhóm từ định danh cho các động, thực vật. Miền Nam giàu đẹp là kết quả của công cuộc khai khẩn đất hoang, xây dựng cuộc sống của nhân dân qua nhiều thế hệ, mỗi vùng với những loại đặc sản khác nhau đã làm nên cái giàu đẹp, góp từng nét riêng cho bức tranh chung của xã hội thêm phong phú. Những sản vật này được người dân dùng hàng loạt các từ để định danh cho chúng . Hệ thống từ này rất phong phú có cả từ đơn và từ ghép như: tràm, bần, đước, bình bát, dừa nước, lê ki ma, cò ma, nhái bầu… Bông súng: Là từ dùng để định danh cho loại cây mọc dưới ao hồ cùng họ với sen, có hoa nở như hoa sen , nhưng cánh hoa nhọn, lá lớn tròn, nằm trải trên mặt nước, cuống lá dài tới đái ao, ăn được có dạng màu nâu đỏ. Món bông súng mà chấm nước mắm kho làm từ các loại cá đồng thì không món gì bằng. Nó là đặc sản của người dân Đồng Tháp. Hãy lắng nghe người dân miệt Tháp Mười mời gọi: “ Muốn ăn bông súng mắm kho Thì vô Đồng Tháp ăn cho đã thèm.” Bông bụp: Từ dùng để chỉ hoa của cây d