Một số giải pháp chủ yếu nhằm thúc đẩy các doanh nghiệp vừa và nhỏ khu vực tư nhân trong nước hội nhập quốc tế

Kết quả điều tra toàn bộ công nghiệp năm 1998, NXB Thống kê, Hà Nội, 1999. Từ 3 bảng trên ta thấy chúng minh chứng cho một kết luận là: doanh nghiệp nhỏ và vừa chiếm đa số trong khu vực kinh tế tư nhân. Nghiên cứu sự phân bố của các doanh nghiệp vừa và nhỏ trong khu vực kinh tế tư nhân cho ta thấy một đặc điểm: sự không đồng đều và mất cân bằng. Phân bố theo địa lý: Miền Nam chiếm ¾ tổng số doanh nghiệp khu vực kinh tế tư nhân ở Việt Nam và chiếm hơn 80% số doanh nghiệp sản xuất; Riêng thành phố Hồ Chí Minh chiếm ¼ tổng số doanh nghiệp (12% doanh nghiệp sản xuất) và gần 1/3 số lao động trong các khu vực kinh tế tư nhân; Khoảng 18% các khu vực kinh tế tư nhân đặt tại Miền Bắc. Phân bố theo ngành: doanh nghiệp tư nhân phần lớn tập trung vào một số ngành; năm 1999 các doanh nghiệp làm thương mại chiếm gần một nửa trong tổng số doanh nghiệp tư nhân, sau đó là các doanh nghiệp sản xuất và doanh nghiệp xây dựng chiếm khoảng 27.6%. Những đóng góp của các doanh nghiệp vừa và nhỏ đối với nền kinh tế: Đóng góp của các doanh nghiệp nhỏ và vừa khu vực tư nhân trong GDP: Đánh giá mức đóng góp của các doanh nghiệp nói trên trong GDP cả nước là rất khó tính toán vì cho đến nay số liệu về các khoản đóng góp vào GDP do Tổng cục Thống kê tính toán không được phân loại theo quy mô doanh nghiệp. Tuy nhiên như đã kết luận ở trên, tính về số lượng cơ sở kinh doanh thì hầu hết các hộ kinh doanh cá thể và các doanh nghiệp tư nhân đều là các doanh nghiệp nhỏ và vừa. Thông qua đánh giá phần đóng góp vào GDP của các doanh nghiệp tư nhân và các hộ kinh doanh cá thể ta có thể đánh giá tương đối chính xác đóng góp của các PSSMEs. (tỷ lệ phân bố của các doanh nghiệp khu vực kinh tế tư nhân và hộ kinh doanh cá thể đã được trình bày trong bảng 2.2) Bảng 2.6 cho thấy phần đóng góp vào GDP của doanh nghiệp tư nhân chính thức thường xuyên giữ mức 7.5%. Phần đóng góp của hộ kinh doanh cá thể và trang trại vào GDP có giảm một ít từ 36% năm 1995 xuống còn 33.18% năm 1999. Phần đóng góp của khu vực kinh tế nhà nước tăng lên 41.4% năm 1997 và giảm xuống 41% năm 1999. Đóng góp của khu vực kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài tăng 7% lên hơn 10% GDP trong 5 năm cuối. Thực tế phần đóng góp 40.5% vào GDP của hộ kinh doanh cá thể và doanh nghiệp tư nhân chính thức (năm 1999) bao gồm phần đóng góp của các trang trại nông nghiệp và hộ kinh doanh nông nghiệp. Ước tính phần đóng góp của hộ kinh doanh cá thể phi nông nghiệp là 19% GDP (số liệu không chính thức của Tổng cục Thống kê). Do vậy toàn bộ khu vực kinh tế tư nhân đóng góp 26.31% GDP. Bảng 2.6: Đóng góp vào GDP của các thành phần kinh tế trong giai đoạn 1995-1999 (giá so sánh 1994) 1995 1996 1997 1998 1999 Tổng cộng 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 Khu vực quốc doanh 40.1 40.8 41.4 41.3 41.1 Khu vực ngoài quốc doanh 59.9 59.2 58.6 58.7 58.9 Trong nước 53.2 51.9 50.4 49.5 48.9 Hộ kinh doanh cá thể và trang trại 35.9 35.0 34.2 33.4 33.1 Tư nhân chính thức 7.75 7.7 7.5 7.5 7.2 Tập thể 9.7 9.1 8.7 8.5 8.6 Đầu tư nước ngoài 6.7 7.3 8.2 9.2 10.4 Nguồn: Tổng cục Thống kê: Niên giám Thống kê 2000, NXB Thống kê, Hà Nội, 2001. Đóng góp của các doanh nghiệp vừa và nhỏ khu vực kinh tế tư nhân về mặt lao động Về mặt lao động nói chung: Hiện nay số lượng các doanh nghiệp vừa và nhỏ có đăng ký đã lên tới hơn 70 000 đơn vị và tăng nhanh. Trong số đó có các loại hình như doanh nghiệp tư nhân, công ty trách nhiệm hữu hạn, công ty cổ phần và công ty hợp danh. Số lượng hộ kinh doanh cá thể đã vượt trên con số 2.1 triệu. 64.8% tổng số lao động được trả lương (không kể việc làm trong các tổ chức hành chính, xã hội) được tạo ra từ khu vực này so với 22.5% lao động được tạo ra từ khu vực kinh tế nhà nước. Dưới đây là bảng tỷ lệ lao động được trả lương trong khu vực sản xuất vật chất năm 1993 và năm 1998. Sở dĩ nói lao động được trả lương là vì trong các doanh nghiệp vừa và nhỏ có một số lớn là các doanh nghiệp hộ gia đình với một đặc điểm riêng biệt. Trong các doanh nghiệp loại này có những người trong gia đình làm trong các đơn vị đó và không nhận lương, phần chi phí trả cho họ không nằm trong bảng lương của doanh nghiệp (có thể họ sẽ nhận được tiền khi đã kết thúc một chu kỳ kinh doanh, có thể họ nhận tiền kiểu khác...). Quy định rõ tỷ lệ lao động được trả lương sẽ xác định đóng góp của các doanh nghiệp vừa và nhỏ trong việc giải quyết công ăn việc làm chính thức cho các lao động tính trên tổng thể nền kinh tế. Bảng 2.8: Tỷ lệ lao động được trả lương trong khu vực sản xuất năm 1993 và 1998 (%) SOE Hợp tác xã Doanh nghiệp tư nhân Hộ kinh doanh Doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài 1993 17.3 7.1 0.24 74.61 0.8 1998 22.5 0.19 17.5 47.3 12.5 Nguồn: Tổng cục Thống kê: Điều tra mức sống dân cư Việt Nam 1997-1998, NXB Thống kê, Hà Nội, 2000 Đó là những con số rất đáng kể nhưng nếu xem xét phần đóng góp của các doanh nghiệp vừa và nhỏ khu vực kinh tế tư nhân vào việc tăng việc làm ở các nước châu Á khác thì chúng ta không bằng. Nguyên nhân của vấn đề này là những quy chế, chính sách không rõ ràng, khó khăn trong tiếp cận vốn, công nghệ, thị trường đã hạn chế tiềm năng của khu vực này. Bảng 2.9: Dân số từ 15 tuổi trở lên có việc làm thường xuyên chia theo ngành kinh tế và khu vực thành phần kinh tế (năm 2001) Ngành kinh tế quốc dân Đơn vị Tổng số Thành phần kinh tế Nhà nước Tập thể Tư nhân và hỗn hợp Cá thể Vốn đầu tư nước ngoài Tổng số 3769151 6144862 1361376 26048291 353750 % % 100 10 16.31 3.61 69.14 0.94 Trong đó Nông nghiệp, Lâm nghiệp và Thuỷ sản Người 23654058 279478 5916336 165396 17279805 13026 % 62.78 0.74 15.70 0.44 45.86 0.03 Các ngành nghề khác(phi nông lâm nghiệp) Người 13880937 3488976 226114 1173101 8652566 340189 % 37.22 9.26 0.61 3.17 23.28 0.91 Tỷ lệ lao động trong ngành nghề phi nông nghiệp % 100 24.8 1.65 8.55 62.55 2.45 Nguồn: Ban chỉ đạo điều tra việc làm Trung ương: Báo cáo sơ bộ kết quả điều tra lao động-việc làm 1-7-2001. Nếu xét từ góc độ tạo việc làm trên tổng số lao động thì hộ kinh doanh cá thể chiếm ưu thế trong khu vực kinh tế tư nhân (30.4%) nhưng đóng góp của chúng có xu hướng giảm vì số việc làm được tạo ra bởi mỗi cơ sở thuộc loại hình này rất ít. Tuy đóng góp của khu vực kinh tế tư nhân chính thức vào GDP còn thấp (khoảng 7.31% tập trung chủ yếu vào khối công nghiệp và dịch vụ), nhưng khu vực này tiềm tàng khả năng tạo nhiều công ăn việc làm lớn hơn các khu vực khác. Ta có thể nhận ra một xu hướng tương tự khi thống kê phân loại dân số từ 15 tuổi trở lên có việc làm thường xuyên theo ngành kinh tế và khu vực thành phần kinh tế năm 2001. b. Về lao động trong các doanh nghiệp thuộc ngành công nghiệp: Tầm quan trọng của loại hình doanh nghiệp này trong ngành công nghiệp được khẳng định qua cuộc tổng điều tra về khu vực công nghiệp. Loại hình doanh nghiệp này tạo ra một nửa số lượng việc làm trong các ngành công nghiệp. Tuy nhiên điều đáng chú ý là các doanh nghiệp nhỏ và cực nhỏ không tạo được nhiều việc làm cho lao động do ngành công nghiệp sử dụng nhiều lao động phải là các doanh nghiệp có quy mô vừa. Cũng cần lưu ý rõ là lĩnh vực hoạt động chính của các doanh nghiệp nhỏ và cực nhỏ của Việt Nam là thương mại và dịch vụ chứ không phải là công nghiệp. Bảng 2.10: Phân bổ lao động theo quy mô của doanh nghiệp trong ngành công nghiệp Tổng số (%) Doanh nghiệp lớn Doanh nghiệp vừa Doanh nghiệp nhỏ Doanh nghiệp cực nhỏ Hộ kinh doanh cá thể 100 38 8 3 1 50 Nguồn:Tổng cục Thống kê: Kết quả điều tra toàn bộ công nghiệp năm 1998, NXB Thống kê, Hà Nội, 1999 Ghi chú: Doanh nghiệp vừa ở đây có quy mô 50-200 lao động Ý nghĩa của các doanh nghiệp nhỏ và vừa trong vấn đề tạo việc làm còn thể hiện ở chi phí vốn cho một việc làm. Nếu so sánh chi phí tạo việc làm giữa doanh nghiệp nhỏ và vừa thì thấy rằng doanh nghiệp có quy mô nhỏ không tạo được nhiều việc làm trên một đồng vốn so với doanh nghiệp có quy mô vừa-có từ 50-200 lao động. Do thiếu số liệu thống kê về chi phí vốn cho một lao động tại các doanh nghiệp nhỏ và vừa Việt Nam nên chỉ số này được xem xét dựa vào sự so sánh giữa các doanh nghiệp thuộc các thanh phần kinh tế khác nhau. Trong các doanh nghiệp nhà nước và các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài chi phí vốn tạo một việc làm thường cao hơn. Chi phí vốn để tạo ra một việc làm trong khu vực kinh tế tư nhân chính thức bình quân là 26 triệu đồng. Trong khu vực kinh tế nhà nước chi phí này là 41 triệu đồng. Tuy nhiên chi phí vốn cao nhất cho một việc làm thuộc về khu vực kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài: bình quân là 294 triệu đồng (Các số liệu dựa theo UNIDO: Tài liệu hành động số 5, Hỗ trợ cho các doanh nghiệp nhỏ và vừa tại Việt Nam, Vienne, 2000). Có nhiều bằng chứng cho thấy chi phí vốn thật sự để tạo ra một việc làm trong khu vực kinh tế nhà nước cao hơn tỷ lệ vốn/lao động đề cập ở trên. trước hết giá trị tài sản cố định trong các doanh nghiệp nhà nước được xác định theo giá trị khấu hao chứ không phải theo chi phí cơ hội (chi phí thay thế). Thứ hai, tổng giá trị đất đai của các doanh nghiệp nhà nước không xác định được vì đất đai thường được ghi nhận như chi phí lưu động (tiền thuê) và không phải là chi phí vốn. Cuối cùng, khu vực kinh tế nhà nước đang có một số lượng đáng kể lao động dư thừa. Từ năm 2001 Chính phủ Việt Nam đã tạm dừng việc thành lập doanh nghiệp nhà nước. Trong số các doanh nghiệp nhà nước đang hoạt động, có 40% hoạt động không hiệu quả. Tổng số nợ của doanh nghiệp nhà nước lên tới 190000 tỷ đồng (13.1 tỷ USD) bằng 33% GDP. (Các phân tích về lao động trong khu vực kinh tế nhà nước và các số liệu nói trên được rút ra từ cuốn Tạo việc làm tốt bằng các chính sách phát triển doanh nghiệp vừa và nhỏ, Phạm thị Thu Hằng, Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam, NXB Chính trị Quốc gia, 2002 ) Các đặc điểm của các doanh nghiệp vừa và nhỏ khu vực tư nhân: Đặc điểm đầu tiên cần nói đến là tỷ lệ lao động được trả lương trong các doanh nghiệp vừa và nhỏ khu vực tư nhân - PSSMEs ở khu vực thành phố cao hơn so với khu vực nông thôn, theo nghiên cứu thực hiện năm 1996 (xem bảng 2.7 phần Phụ lục). Số lao động được trả lương trong các PSSMEs ở thành thị cao hơn ở nông thôn phản ánh một phần về trình độ chuyên nghiệp của các lao động này. Sự khác biệt về tỷ lệ lao động được trả lương đó có tương quan dương với trình độ nguồn lao động. Nói cách khác là tỷ lệ càng chênh lệch thì khác biệt về trình độ càng lớn. Bảng 2.7: Đặc điểm chính của các PSSMEs năm 1996 (phần rút ngắn) Thành thị Nông thôn Hộ kinh doanh cá thể Doanh nghiệp tư nhân Trách nhiệm hữu hạn và cổ phần Hộ kinh doanh cá thể Doanh nghiệp tư nhân Các hình thức khác Tổng thu nhập (nghìn đồng) 208797 1273722 2680600 62113 86850 1521963 Lao động được trả lương (%) 3.6 20.7 30.5 1.2 14.5 27.4 Giá trị gia tăng/lao động (nghìn đồng) 10982 17455 21322 7699 13656 14545 Nguồn: Maud Hemlin, Bhargavi Ramamurthy and Per Ronnas: Phân tích động lực của sản xuất tư nhân quy mô nhỏ tại Việt Nam, Trường Kinh tế Stockholm, Các ấn phẩm về kinh tế và tài chính số 236, tháng 5 năm 1998. Về tổng thu nhập: doanh nghiệp khu vực kinh tế tư nhân ở đô thị có tổng thu nhập cao hơn 3 đến 4 lần so với doanh nghiệp khu vực kinh tế tư nhân ở nông thôn, căn cứ vào mẫu thu được năm 1996. Điều này là một điểm bất lợi cho các doanh nghiệp vừa và nhỏ Việt Nam tham gia vào nền kinh tế thế giới. Sự mất cân bằng về thu nhập giữa các vùng địa lý luôn gây ra mâu thuẫn và là nguồn của các bất ổn kinh tế và xã hội trong tương lai. Giá trị gia tăng trên một công nhân là chỉ số biểu thị sự khác nhau giữa các mức năng suất lao động trong khu vực chính thức và bán chính thức. Giá trị gia tăng trên một công nhân trong khu vực chính thức gấp gần hai lần so với khu vực bán chính thức. Chỉ số này tại các doanh nghiệp ở thành thị cao hơn 1.5 lần so với doanh nghiệp ở nông thôn. Kết quả này có liên quan tới hai yếu tố khác là tỷ lệ nhân công được trả lương trong khu vực chính thức cao hơn khu vực bán chính thức và quan hệ kinh tế trong các doanh nghiệp ở đô thị chặt chẽ hơn ở nông thôn. Điều này đặt ra một vấn đề quan trọng là sức cạnh tranh của các doanh nghiệp vừa và nhỏ khu vực nông thôn sẽ yếu hơn so với các doanh nghiệp đồng hạng ở thành phố, dẫn tới việc các doanh nghiệp vừa và nhỏ nông thôn sẽ gặp nhiều khó khăn hơn trong quá trình cạnh tranh tại các đấu trường nước ngoài. Thực trạng hội nhập quốc tế của các PSSME: Thực trạng hội nhập quốc tế : Hội nhập quốc tế là một phạm trù phức tạp, như đã trình bày ở chương I. Trong 3 mặt chính của nó luận văn này tập trung vào nghiên cứu khía cạnh hội nhập kinh tế. Hội nhập kinh tế có nhiều mặt: thương mại quốc tế, đầu tư quốc tế, cạnh tranh quốc tế, thị trường toàn cầu... Để hiểu về thực trạng hội nhập quốc tế của các doanh nghiệp Việt Nam nói chung và các doanh nghiệp vừa và nhỏ khu vực tư nhân nói riêng đòi hỏi phải có một quá trình nghiên cứu kỹ lưỡng. Ở đây tầm cỡ một bài luận văn không cho phép đi sâu đến như vậy. Người viết chỉ có thể cố sức trình bày những hiểu biết hết sức sơ lược về tình hình hội nhập quốc tế của các doanh nghiệp Việt Nam thông qua một số số liệu về tình hình xuất khẩu và nhập khẩu của Việt Nam Kim ng¹ch xuÊt nhËp khÈu qua c¸c n¨m (tham kh¶o) §VT: 1000 000 USD N¨m NhËp khÈu XuÊt khÈu Tæng kim ng¹ch 1989 2565.8 1946.0 4511.8 1990 2752.4 2404.0 5156.4 1991 2274.2 2087.0 4361.2 1992 2515.0 2571.0 5068.0 1993 3924.0 2985.0 6909.0 1994 5283.8 3890.4 9174.2 1995 8155.0 5448.9 13603.9 1996 11144.0 7255.9 18399.9 1997 11271.0 9269.0 20540.0 1998 11600.0 9380.0 20980.0 1999 11742.0 11541.4 2000 15635.0 14448.0 2001 16162 15027 31189 2002 19300 16530 35830 Nguồn: lấy từ trang web của Bộ Thương mại và Bổ sung từ trang Hoặc để dễ nhìn hơn ta hãy xem xét biểu đồ dưới đây Kim ng¹ch xuÊt nhËp khÈu qua c¸c n¨m §¬n vÞ tÝnh: 1 triÖu (1000 000) USD Nguồn: lấy từ trang web của Bộ Thương mại Ta thấy rằng trong suốt thời kỳ từ 1989 tới 2002, trừ một ngoại lệ đáng chú ý là năm 1992, Việt Nam lâm vào tình trạng nhập siêu liên tục, với kim ngạch xuất khẩu tăng mỗi năm với tốc độ dương nhưng luôn thấp hơn tốc độ tăng của kim ngạch nhập khẩu. Để tìm hiểu cơ cấu xuất nhập khẩu của Việt Nam ta hãy xem xét cán cân xuất nhập khẩu 2 năm 2001 và 2002: Đơn vị T/h năm 2001 Ước t.hiện T12/02 Ước t.hiện 2002 (%)2002 so 2001 tính Số lượng Trị giá Số lượng Trị giá Số lượng Trị giá Số lượng trị giá Tổng số xuất khẩu Tr USD 15.027 1.540 16.530 110,0 - Các DN có vốn đầu tư Nhà nước Tr USD 6.799 775 7.769 114,3 Mặt hàng chủ yếu XK 1. Thủy sản Tr USD 1.778 170 2.024 113,8 2. Gạo 1000 T 3.729 625 100 19 3.241 726 86,9 116,1 3. Cà phê 1000 T 931 391 60 36 710 315 76,3 80,6 4. Rau quả 1000 T 330 14 200 60,7 5. Cao su 1000 T 308 166 46 31 444 263 144,2 158,6 6. Hạt tiêu 1000 T 57 91 2 3,0 77 108 135,4 118,4 7. Nhân điều 1000 T 41 152 6 21 63 212 154,8 139,4 8. Chè các loại 1000 T 68 78,4 5,0 5,0 75 83 109,9 105,9 9. Lạc nhân 1000 T 78 38 4 2 107 52 136,7 135,0 10. Dầu thô 1000 T 16.732 3.126 1.470 316 16.850 3.228 100,7 103,3 11. Than đá 1000 T 4.290 113 400 10 5.870 149 136,8 131,9 12. Hàng dệt và may mặc Tr USD 1.975 280 2.710 137,2 13. Giày dép các loại Tr USD 1.559 180 1.828 117,2 14.Hàng đ/tử & LK m/tính Tr USD 595 53 505 84,9 15.Hàng thủ công mỹ nghệ Tr USD 235 29 328 139,5 Nguồn: Đơn vị T/h năm 2001 Ước t.hiện T12/02 Ước t.hiện 2002 (%)2002 so 2001 tính Số lượng Trị giá Số lượng Trị giá Số lượng Trị giá Số lượng trị giá Tổng số nhập khẩu Tr USD 16.162 1.828 19.300 119,4 - Các DN có vốn đầu tư NN " 4.985 670 6.604 132,5 Mặt hàng chủ yếu NK 1. Ôtô nguyên chiếc các loại Chiếc 28.266 197 2.618 29 27.200 250 96,2 126,6 2. Ôtô dạng linh kiện lắp ráp Bộ 21.182 234 3.000 34 28.880 335 136,3 143,1 3. Thép thành phẩm 1000 T 2.178 636 200 78 2.772 878 127,3 138,1 4. Phôi thép " 1.760 329 200 49 2.133 450 121,2 136,8 5. Phân bón các loại " 3.189 404 400 46 3.650 453 114,5 112,1 - Phân bón URE " 1.605 195 200 25 1.735 208 108,1 106,7 6. Xăng dầu 1000 T 8.998 1.828 900 196 10.000 2.022 111,1 110,6 7.Xe gắn máy 1000 Bộ 2.503 668 259 62 1.250 360 49,9 54,0 8. Giấy các loại 1000 T 302 159 40 20 372 193 123,2 121,7 9. Chất dẻo nguyên liệu 1000 T 736 494 80 62 895 617 121,6 124,9 10. Sợi các loại 1000 T 210 247 20 25 265 312 126,2 126,3 11.Bông 1000 T 113 132 5 5 94 94 83,2 71,2 12. Hoá chất nguyên liệu Tr USD 352 38 404 114,8 13. Máy móc,TB, PT khác " 2.741 350 3.700 135,0 14. Tân dược " 295 30 312 105,8 15. Linh kiện điện tử " 668 61 650 97,3 16.Nguyên, phụ liệu dệt may " 1.606 225 1.781 110,9 Nguồn: Trong số các mặt hàng xuất khẩu ta thấy 5 mặt hàng có tốc độ tăng 2001-2002 lớn nhất với kim ngạch lớn (hơn 100 triệu USD) là: Cao su tăng 158%, kim ngạch năm 2002 là 263 triệu USD Nhân điều 139,4% 212 Than đá 131,9% 149 Hàng dệt may 137,2% 2710 Hàng thủ công mỹ nghệ 139,5% 328 Trong số các mặt hàng nhập khẩu 4 mặt hàng có tốc độ tăng lớn hơn 130% và kim ngạch nhập khẩu lớn và một mặt hàng đáng chú ý là: Ôtô dạng thiết bị lắp ráp 143,1% 335 Thép thành phẩm: 138,1% 127,3 Phôi thép 136,8% 121.2 Máy móc thiết bị và phương tiện khác: 135,5% 3700 Xăng dầu 110,6% 2022 Ta thấy rằng các mặt hàng xuất khẩu của Việt Nam phần lớn là các mặt hàng nguyên liệu và sản phẩm sử dụng nhiều lao động (labour intensive). Các mặt hàng này có giá trị thấp, thể hiện qua kim ngạch nhỏ. Trong khi đó các mặt hàng nhập khẩu của Việt Nam đa phần là các sản phẩm hoàn chỉnh, các máy móc thiết bị có giá trị cao, phục vụ cho nhu cầu xây dựng và phát triển kinh tế của Việt Nam. Một cơ cấu xuất nhập khẩu điển hình của nước đang phát triển mà Việt Nam cần phải thoát ra càng nhanh càng tốt Cơ cấu thị trường xuất khẩu chuyển dịch theo hướng tích cực: so với năm 2001, tỷ trọng của thị trường châu Mỹ tăng từ 9,7% lên 15,9%, trong đó Hoa Kỳ tăng từ 7% lên 14%; châu Đại Dương tăng từ 7,2% lên 8,1%; châu Âu ổn định, giữ nguyên tỷ trọng; châu á giảm từ 58,4% xuống 51,9%, châu Phi giảm từ 1,2% xuống 0,8%. Cơ cấu thị trường nhập khẩu có sự chuyển biến theo hướng: giảm nhập khẩu từ các thị trường thuộc khu vực châu á và tăng nhập khẩu từ khu vực Châu Mỹ và Châu âu, chủ yếu là các mặt hàng như: máy móc, thiết bị, phụ tùng... (nguồn: bc122002.htm). Sự thay đổi này có thể quy một phần về việc Hiệp định thương mại với Mỹ có hiệu lực từ năm 2001. Một mặt quan trọng của hội nhập kinh tế quốc tế là tham gia vào dòng vốn luân chuyển quốc tế, trong đó có việc đầu tư ra nước ngoài. Nhưng trong mặt này các doanh nghiệp vừa và nhỏ Việt Nam nói riêng, các doanh nghiệp Việt Nam nói chung chưa tham gia mạnh mẽ cho lắm. Tính đến 31/10/2001 tổng số vốn doanh nghiệp Việt Nam đầu tư ra nước ngoài mới chỉ lên tới 32 triệu USD, đầu tư vào 50 dự án (nguồn: Báo Thương mại, số 92(904) ngày 16/11/2001, Mục Vấn đề và Sự kiện, tr.1). Cũng trong năm 2001, hơn 3 tỷ USD đầu tư vào Việt Nam trong đó có 460 dự án cấp mới với số vốn 2436 triệu USD (nguồn: Thời báo Kinh tế Việt Nam số 157 (879) ngày 31/12/2001). Khi ta so sánh hai con số đó với nhau ta thấy rõ sự khác biệt. Sự bé nhỏ của dòng vốn đầu tư ra nước ngoài của các doanh nghiệp Việt Nam nói chung và các doanh nghiệp vừa và nhỏ nói riêng phản ánh sự chưa chín muồi của hoạt động này. Em nghĩ rằng, trong thời gian này chúng ta có thể không cần để ý đến hoạt động đầu tư ra nước ngoài của các doanh nghiệp vừa và nhỏ Việt Nam. Sự chưa chín muồi cả về quy mô lẫn kinh nghiệm của các doanh nghiệp vừa và nhỏ Việt Nam sẽ khiến cho hoạt động này trong thời gian 5 năm tới là nhỏ giọt và không đáng kể. Dòng vốn đầu tư vào Việt Nam chủ yếu đổ vào các dự án lớn mà bỏ qua các dự án nhỏ và cực nhỏ. Các doanh nghiệp vừa và nhỏ Việt Nam, đặc biệt là các doanh nghiệp vừa và nhỏ khu vực tư nhân có vốn đầu tư nước ngoài, theo các phân tích đã trình bày ở Chương I, có số lượng rất ít, có thể nói là không đáng kể. Vì vậy ta cũng có thể nói rằng hiện nay các PSSMEs của Việt Nam chưa được tham gia vào hoạt động đầu tư nước ngoài. Và ta cũng có thể an toàn bỏ qua vấn đề này khi nghiên cứu, ít nhất là trong tương lai gần. Trong 5 năm nữa tình hình này có thể có biến chuyển nhẹ nhưng còn tuỳ vào sự cải thiện môi trường hoạt động của các doanh nghiệp vừa và nhỏ khu vực tư nhân ở Việt Nam. Vậy trong hai mặt của hội nhập kinh tế quốc tế là thương mại và đầu tư thì các doanh nghiệp vừa và nhỏ Việt Nam tham gia mạnh nhất vào thương mại quốc tế. Các hoạt động liên quan đến đầu tư quốc tế của các doanh nghiệp này còn nhỏ về quy mô và ít về số lượng. Sự mất cân bằng này trong hội nhập quốc tế của các doanh nghiệp vừa và nhỏ mang tính chất tạm thời nhưng để tác động đến nó cần phải có sự can thiệp có ý thức và mạnh mẽ của Nhà nước Việt Nam. 2. Những mặt mạnh mặt yếu của các PSSME trong quá trình hội nhập quốc tế Trình độ nguồn nhân lực và chất lượng quản lí: Vấn đề này có hai mặt chính là trình độ người lao động trong xí nghiệp và trình độ của chủ doanh nghiệp. Đây là hai mặt một vấn đề mà nếu thiếu một trong hai thì doanh nghiệp không thể trở nên mạnh mẽ và trưởng thành được. Một chủ doanh nghiệp có tài mà trong doanh nghiệp chỉ có những người lao động yếu tay nghề thì anh ta (hoặc chị ta) cũng khó lòng đưa được xí nghiệp đi lên trong môi trường quốc tế. Và một doanh nghiệp gồm toàn những người tài giỏi mà chủ doanh nghiệp lại thiếu hiểu biết về kinh doanh, về cách dùng người, không dám giao quyền hành cho người có năng lực, không biết điều hành doanh nghiệp... thì doanh nghiệp đó cũng không có cách nào hoạt động kinh doanh có hiệu quả được. Và những người tài trong xí nghiệp đó cũng sẽ lần bỏ đi. “Quân giỏi không chịu tướng dở, Tướng giỏi không có quân dở” là như vậy. Trình độ nguồn nhân lực của các doanh nghiệp vừa và nhỏ : Trình độ nguồn nhân lực trong khu vực chính thức và bán chính thức có sự khác biệt lớn. Số lượng lao động lành nghề và lao động có trình độ văn hoá cao (tốt nghiệp trường dậy nghề hoặc đại học) trong hộ kinh doanh cá thể công nghiệp là 3.14% , trong khi tỷ lệ này ở các doanh nghiệp công nghiệp chính thức là 35.4% Khoảng 73% các doanh nghiệp nhỏ và cực nhỏ công nghiệp tiến hành đào tạo nghề tại chỗ cho nhân công.. Theo điều tra của Phòng Thương mại và Công Nghiệp Việt Nam năm 2001, 18.6% giám đốc đánh giá tốt về các cơ sở đào tạo của Nhà nước. Thực trạng này bắt nguồn từ một thực tế là phần lớn lao động làm việc trong doanh nghiệp nhỏ và cực nhỏ đều “không lành nghề” và các chủ doanh nghiệp phải luôn đối mặt với những khó khăn trong việc tìm nguồn tài chính để gửi nhân viên của mình đi đào tạo. Phần lớn các khoá đào tạo nghề ở ngoài doanh nghiệp cần kinh phí hỗ trợ của doanh nghiệp, hơn nữa học phí lại đắt hơn so với đào tạo tại chỗ. Trong khi đó mô hình “đào tạo tại chỗ một cách bài bản” vẫn còn chưa được phổ biến ở Việt Nam. Bảng 2.9: Trình độ công nhân tại các doanh nghiệp – so sánh giữa các thành phần kinh tế Trình độ chung của chủ doanh nghiệp : Theo kết quả điều tra mẫu của đề tài KX.07.14 (trường Đại học Kinh tế Quốc dân) 30% chủ doanh nghiệp xuất thân từ công nhân viên chức từ khu vực kinh tế nhà nước chuyển ra; 40% chủ doanh nghiệp có trình độ lớp 7; 35% có trình độ lớp 10 (hệ đào tạo cũ); 25% có trình độ lớp 12; 1% có trình độ sau đại học; 3% có trình độ đại học; 14 % có trình độ trung cấp hoặc tương đương; 7% chủ doanh nghiệp có trình độ nghề đào tạo phù hợp với hoạt động sản xuất kinh doanh. Theo điều tra của Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam năm 2001: trong số các chủ doanh nghiệp nhỏ và cực nhỏ thì 33% đã tốt nghiệp phổ thông trung học và gần 30% tốt nghiệp đại học hoặc cao đẳng. Con số này cũng là kết quả từ thực tế đầu tư của Chính phủ cho giáo dục từ năm 1996 tăng với mức tăng hàng năm gần 12% so với dưới 5% năm 1989. Những con số nói trên là rất đáng khích lệ đối với một quốc gia đang phát triển như Việt Nam. Tuy nhiên chúng ta phải nhận rõ là các con số đó không sánh ngang được với con số của các nước phát triển. Trình độ của chủ doanh nghiệp ảnh hưởng tới khả năng quản lý về kỹ thuật và kinh doanh cũng như tiếp cận với thị trường và công nghệ sản xuất mới. Trình độ của các chủ doanh nghiệp cần được tìm cách để nâng cao hơn nữa so với hiện tại, đặc biệt là với các doanh nghiệp vừa và nhỏ đang tiến hành các hoạt động buôn bán với nước ngoài. Thuế đánh vào các doanh nghiệp: So sánh thuế giữa các nước, ta sẽ thấy một điểm nổi bật là thuế giá trị gia tăng, thuế thu nhập doanh nghiệp, thu nhập cá nhân, thuế nhập khẩu của Việt Nam đều thuộc loại cao của khu vực. Ngoài vấn đề thuế cao trong mỗi sắc thuế còn có nhiều quy định chưa hợp lý. Có quá nhiều quy định hướng dẫn về thuế (với thuế GTGT có khoảng 400 tài liệu hướng dẫn) và các hướng dẫn thay đổi nhiều nhưng không thông báo trước, thậm chí quy định hiệu lực thi hành sớm hơn thời điểm văn bản được công bố. Việc