Phân tích Bài thơ Tự tình - Hồ Xuân Hương

1 KHỐI TÌNH CỌ MÃI VỚI NON SÔNG TỰ TÌNH (II) ðêm khuya văng vẳng trống canh dồn Trơ cái hồng nhan với nước non. Chén rượu hương ñưa say lại tỉnh Vầng trăng bóng xế khuyết chưa tròn, Xiên ngang mặt ñất, rêu từng ñám ðâm toạc chân mây, ñá mấy hòn, Ngán nỗi xuân ñi, xuân lại lại Mảnh tình san sẻ tí con con. Hồ Xuân Hương “Uống rượu dưới trăng” - một hình ảnh không xa lạ với các nhà thơ cổ ñiển ñời nhà ðường – Trung Quốc. ðó cũng là thi liệu quen thuộc trong các bài thơ ðường luật của văn học Trung ñại nước ta. Nhưng cảnh uống rượu dưới trăng trong bài “Tự tình II” (trong chùm 3 bài thơ Tự tình, mà bài thơ Tự tình II là tiêu biểu nhất cho bút pháp trữ tình cuả Hồ Xuân Hương) quả thật lạ lùng - lạ lùng ñến mức ñáng kinh ngạc! Chén rượu hương ñưa say lại tỉnh Vầng trăng bóng xế khuyết chưa tròn, Hình ảnh một người phụ nữ xuân sắc, tay cô ñơn nâng chén rượu ngang mày, lặng lẽ ñộc ẩm ñể quên sầu, rũ tủi… sao mà chua chát, uất nghẹn ñến nao lòng! Nửa ñêm trăn trở không ngủ ñược, lặng lẽ dậy, vấn lại mái tóc xanh xõa trên gối chiếc, ngồi câm lặng trong bóng tối vây bủa chung quanh mà lắng nghe những tiếng ñêm quen thuộc ñến ñơn ñiệu. Trong ñêm vắng tĩnh mịch, càng rõ mồn một những âm thanh văng vẳng. Tiếng mõ thảm, chuông sầu (Tự tình I), gà gáy, trống canh dồn (Tự tình II)… “nghe những tiếng thêm rầu rĩ”. ðọc ñi ñọc lại câu thơ, ta ngờ ngợ hình như còn có ñiều gì gửi gắm, ẩn giấu ñằng sau những câu chữ. (Không cần sự ñăng ñối trong hai câu thực, vì nữ sĩ luôn có xu hướng phá vỡ tính quy phạm của ðường thi). Xưa nay uống rượu chẳng mấy ai chỉ ñể thưởng thức “hương” như người thưởng hoa cả! Chén rượu Xuân Hương ñưa, nâng lên ñặt xuống, mời trăng, mời bóng, mời mình, càng uống lại càng tỉnh ra, mà chua xót cho thân phận mảnh tình san sẻ chẳng vẹn tròn như vầng trăng khuyết hạ tuần ñã xế bên song cửa. Chỉ mảnh tình thôi lại phải san sẻ, chỉ còn tí con con mà cũng chẳng giữ ñược lâu bền. Chấp nhận sẻ chia nhưng ñâu có dễ ñược yên bề chia sẻ. Thế mới biết ước mơ hạnh phúc giản ñơn, bình thường, dung dị sao mà khó lắm thay! Những người phụ nữ trong thơ Hồ Xuân Hương – cũng như chính bản thân tác giả - ñều thật ñẹp ñẽ. ðẹp ở ñạo ñức, ñẹp ở mình vàng vóc ngọc và ñẹp cả ở tài năng (Thiếu nữ, Tranh tố nữ, Giếng nước, Bánh trôi nước…). Nhưng tài sắc của họ không ñược xã hội ñương thời trân trọng, và xã hội ấy ñã ñẩy họ rơi vào những thảm cảnh éo le. ðó là những người phụ nữ cam lòng làm lẽ, ñó là những người phụ nữ nhẹ dạ, cả tin ñến “mảnh tình một khối thiếp xin mang”; ñó còn là những người phụ nữ mà cuộc ñời trái ngang của họ không chỉ một lần giữa ñường ñứt gánh… Những người phụ nữ ấy, giàu sức sống và rất ñỗi tài hoa nhưng cuộc ñời lại gặp nhiều bất hạnh. 2 Bao nhiêu thân phận ngang trái ñó như dồn hết lên ñôi vai còm cõi của Hồ Xuân Hương, những nỗi niềm chua xót ấy như kết tinh, như ñọng lại thành những giọt nước mắt - những giọt nước mắt nghẹn ngào chảy ngược vào trong theo những giọt ñắng, giọt cay, dù rằng cả ba bài Tự tình không hề có một tiếng khóc! Qua di cảo thơ ñể lại, ta bắt gặp một Hồ Xuân Hương tha thiết yêu ñời “lỏng then tạo hóa, mở toang ra cho thiếu nữ ñón xuân vào” (câu ñối). Một Xuân Hương tài hoa, ña tình trong những lời thơ tình tứ nhớ thương gửi cho Nguyễn Du, ngày Cần Chánh ðiện học sĩ Nguyễn hầu làm chánh sứ ñi tuế cống ở Trung Hoa “Lầu nguyệt năm canh chiếc bóng chong”. Và một Hồ nữ sĩ chung thủy, ước ao hẹn thề cùng Tốn Phong: ðược lứa tài tình cho xứng ñáng Nghìn non muôn nước cũng tìm theo. Con người tài hoa, ña tình ñến vậy mà bất hạnh thay - hồng nhan ña truân – trong ñời hai lần có chồng, thì cả hai lần ñều làm lẽ và rồi lần lượt hai lần chít khăn sô trắng tiễn ñưa bạn ñời về chốn suối vàng! Hồ Xuân Hương như trở thành một con nhím bất hạnh, xù bộ lông gai tua tuả sắc nhọn lên ñể tự bảo vệ bản thân trước xã hội bất công không dung nạp mình. Những bài thơ phản kháng quyết liệt - những cây gai sắc nhọn ấy ñâm thẳng vào bộ mặt ñạo ñức giả của chế ñộ phong kiến ñương thời. Nữ sĩ nén xuống tận ñáy lòng nỗi ñau nhân thế, gắng gượng cứng cỏi khuyên những chị em ñồng cảnh ngộ lau nước mắt “nín ñi kẻo thẹn với non sông”. Nhà thơ quắc mắt chửi văng mạng “chém cha cái kiếp lấy chồng chung”, ngạo nghễ ñồng cảm với các chị em “không có, nhưng mà có mới ngoan”. Và hơn thế nữa, Xuân Hương ngẩng cao ñầu tự nhận mình là lẳng lơ, khinh bạc “Thèo ñnh khen ai khéo ñặt tên”… Con người cứng cỏi nhường ấy, quyết liệt nhường ấy, trong ñêm thâu canh vắng – không chỉ một lần - tấm lòng như trải rộng ra cùng không gian bao la, tâm hồn lắng ñọng bao nhiêu trạng thái tình cảm, tâm lí: oán hận, rầu rĩ, giận (Tự tình I), buồn, ngao ngán (Tự tình III), trở về với bản ngã yếu mềm vốn dĩ cuả người phụ nữ ñể rồi cuối cùng xót xa thú nhận ngán nỗi xuân ñi, xuân lại lại… Bao nhiêu nỗi niềm nặng nề chất chứa trong hai từ lại lại! Thời gian như trêu ngươi con người, con tạo vần xoay cho mùa xuân cứ vô tình lừng lững ñi qua rồi ñận ñà quay trở lại. Mùa xuân của ñất trời thì cứ vô tư, dửng dưng như thế; còn cái xuân thì của ñời người phụ nữ cứ mãi xa trôi, một ñi không trở lại. Dẫu bản tính gai góc của phong cách Xuân Hương không giấu che ñi ñâu ñược, có lúc lại hiển hiện “ñâm toạc”, “xiên ngang”, nhưng rõ ràng Tự tình là lời than thở ñầy chua chát, oán hận cuả người phụ nữ nước ta ñầu thế kỉ XIX về thân phận của chính mình. Một hồn thơ ñầy nữ tính, ñài các, quý phái như Bà huyện Thanh Quan thốt lên “Một mảnh tình riêng ta với ta” thì không có gì lạ. Nhưng một nhà thơ quyết liệt phản kháng chế ñộ phong kiến bất công, ñả kích sâu cay mọi tầng lớp thống trị của xã hội ñương thời; một hồn thơ ñầy cá tính và bản lĩnh cứng cỏi như Hồ Xuân Hương lại cũng có lúc trở về với bản ngã yếu mềm, hiền dịu của phụ nữ, tự thú nỗi niềm bất lực, yếu ñuối của mình, không che giấu, quanh co, thì quả thật là dũng cảm. Tự tình là một lời tự thú thẳng thắn, chân thật rất ñáng cảm thông, trân trọng. Và trước sau, nữ sĩ Xuân Hương vẫn là một hồn thơ xù xì, góc cạnh – góc cạnh cả những lúc “quay nhìn vào nội tâm của mình, ñối thoại với lòng mình”. 3 “Hồ Xuân Hương sáng tác chủ yếu là ñể tâm sự, ñể giãi bày”; nhưng Tự tình không còn là mảnh tình riêng của nữ sĩ, mà ñã trở thành khối tình chung của các tầng lớp phụ nữ bất hạnh ñầu thế kỉ XIX gửi lại cho hậu thế. Và muôn ñời vẫn còn ñó, lời tự tình của Hồ Xuân Hương - một “Khối tình cọ mãi với non sông”. Nha Trang, 2001 - 2009 duongsuoidau@yahoo.com