Tiểu luận Một số phương diện về kỹ thuật tự sự trong tiểu thuyết Lao Khổ

TÓM TẮT BÁO CÁO. 1. Lý do chọn đề tài: Văn học Việt Nam từ 1986 trở đi đã có nhiều thành tựu to lớn. Một trong những thành tựu đó phải kể đến là sự chuyển đổi theo hướng hiện đại hoá về phương thức sáng tạo nghệ thuật của các nhà văn, nhà thơ. Trong đó, tiểu thuyết đương đại thể hiện một bước đột phá mạnh mẽ về “kỹ thuật, tự sự”, tiết tấu trần thuật nhanh hơn; kết cấu phức tạp, biến hoá, đan xen nhiều tầng bậc; phương thức xây dựng nhân vật cũng hoàn toàn khác trước. Văn học đương đại nói chung và tiểu thuyết đương đại nói riêng, không quan tâm quá mức đến việc nhà văn viết về đề tài gì nữa mà chủ yếu là xem nhà văn đó viết như thế nào về cùng một đề tài với những người khác; xem “kỹ thuật” của anh ta có những nét gì mới và khác lạ. Trong cùng công việc là “ cày xới mảnh đất hiện thực”, ai “trồng được cây” tốt hơn có nghĩa là người đó phải có một kỹ thuật riêng, ở đó phát huy đầy đủ và hiệu quả nhất toàn bộ bí quyết, “kỹ năng, kỹ xảo” và sở trường của anh ta. Từ 1986 trở đi, ta đã thấy có rất nhiều đổi mới trong phương thức sáng tạo ở các tác phẩm tự sự của các nhà văn: Nguyễn Minh Châu, Nguyễn Huy Thiệp, Dương Hướng, Bảo Ninh… Trong các gương mặt tiểu thuyết trẻ hiện nay, chúng tôi đặc biệt quan tâm đến Tạ Duy Anh và các tác phẩm của ông. Tuy nhiên, chúng tôi mới chỉ thấy một số bài báo viết giới thiệu về tác giả này và bình luận về những tác phẩm mới đây của ông; chưa thấy ai nghiên cứu chuyên sâu về nghệ thuật tiểu thuyết của nhà văn trẻ này. Nhận thấy tiểu thuyết của Tạ Duy Anh có nhiều nét mới mẻ về nghệ thuật. Chúng tôi quyết định lựa chọn “một vài phương diện về kỹ thuật tự sự” trong tiểu thuyết Lão Khổ của ông làm đề tài nghiên cứu của mình 2. Mục đích, ý nghĩa của đề tài: Chọn đề tài nghiên cứu trên, chúng tôi muốn nắm bắt những đặc điểm nghệ thuật tiểu thuyết của Tạ Duy Anh thông qua kỹ thuật tự sự của ông, từ đó phát hiện những nét sáng tạo mà ông đóng góp cho thể loại này, cũng như tạo nên diện mạo mới mẻ cho văn đàn đương đại. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của đề tài: Chúng tôi đã chọn một vài khía cạnh về kỹ thuật tự sự làm đối tượng và phạm vi nghiên cứu cho đề tài của mình, đó là cách thức tổ chức điểm nhìn trần thuật, các phương thức kết cấu tác phẩm, nghệ thuật phân tích tâm lý… Thời gian có hạn, cũng như mục đích mà đề tài hướng tới đã không cho phép chúng tôi khảo sát tất cả mọi phương diện về kỹ thuật tự sự trong Lão Khổ. Tuy nhiên, qua việc tìm hiểu những khía cạnh được coi là tiêu biểu trong cách thức tự sự của ông, chúng tôi mong rằng sẽ chỉ ra được những điểm cơ bản làm nên sức hấp dẫn của ngòi bút tiểu thuyết Tạ Duy Anh. 4. Phương pháp nghiên cứu. Nhằm tiếp cận kỹ thuật tự sự trong tiểu thuyết Lão Khổ của Tạ Duy Anh từ góc độ tự sự học (góc độ thi pháp), chúng tôi đã lựa chọn các phương pháp và theo tác khoa học như phân loại, thống kê, mô tả, phân tích; tuy còn chưa được đúng mức, nhưng phương pháp đối chiếu - so sánh cũng được chúng tôi sử dụng để xem xét đối tượng trên bình diện lịch sử. 5. Bố cục Báo cáo: Ngoài phần Mở đầu và kết luận, Báo cáo chia Nội dung chính làm ba phần, tương ứng với ba phương diện về kỹ thuật tự sự trong tiểu thuyết Lão Khổ của Tạ Duy Anh: I. Điểm nhìn trần thuật. II. Kết cấu tác phẩm. III. Mô tả, phân tích tâm lí nhân vật. NỘI DUNG CHÍNH. I. TỔ CHỨC ĐIỂM NHÌN TRẦN THUẬT. 1. Từ hiện tại tới quá khứ và tương lai. Mạch trần thuật trong tác phẩm là mạch trần thuật có chiều sâu, trong đó dòng sự kiện hồi cố, hoài niệm lấn át cả dòng sự kiện diễn biến cốt truyện, bên cạnh đó là mạch suy tưởng, triết lý khá mạnh và thường xuyên. Điểm nhìn trần thuật đảo lộn từ hiện tại về quá khứ rồi ngược về hiện tại - là một hệ quả tất yếu của cách tạo dựng lối dẫn truyện (trần thuật) bằng đường dây tâm lý. 2. Dịch chuyển tinh tế điểm nhìn trần thuật: - Lão Khổ là một truyện đa tuyến không phải bởi hệ thống nhân vật phong phú mà bởi một loạt các giọng, các điểm nhìn độc lập nhau: giọng kể của nhiều nhân vật quan điểm kể chuyện khác nhau, từ nhiều vị trí khác nhau. - Tạ Duy Anh đã khá sắc sảo khi tạo ra những tình huống hợp lý để các nhân vật bị cuốn hút vào, xoay quanh đó, từ đó cùng lúc xuất hiện nhiều giọng kể, nhiều điểm nhìn khác nhau mà vẫn không có sự trùng lặp hoặc loại trừ nhau. Ngược lại, các điểm nhìn có thể còn soi rọi cho nhau như một sự lý giải. 2.1. Tổ chức các ngôi trần thuật: Có sự đan xen giữa các chủ thể kể sau: + Kể chuyện ở ngôi thứ nhất + Kể chuyện ở ngôi thứ ba + Chủ thể kể vô hình. 2.2. Thư pháp “tấm gương”. + Có sự dịch chuyển từ người này sang người khác, lúc này sang lúc khác, từ xa đến gần một cách khá linh hoạt. Nhân vật trung tâm Lão Khổ được soi chiếu dưới nhiều điểm nhìn khác nhau: bênh vực có, khinh bỉ có phụ thuộc các tuyến nhân vật. + Sự dịch chuyển này tạo nên giọng đối thoại nhiều chiều, tính chất đa thanh, phức điệu cho trần thuật, vừa tăng cường tính chủ thể cho nhân vật. 3. Tiểu kết: Tác giả đã tổ chức điểm nhìn trần thuật một cách đa dạng, biến hoá trong toàn bộ tác phẩm, có mặt cả ba chủ thể kể: ngôi thứ nhất, ngôi thứ ba, chủ thể kể vô hình vừa đảm bảo khách quan vừa in đậm dấu ấn chủ quan của tác giả. Các hình thức xuất hiện chủ thể kể biến hoá linh hoạt nhưng luôn thống nhất, dù chủ thể nào tác giả cũng vẫn tạo điểm nhìn sâu vào tận ngõ ngách, để nhân vật bộc lộ đầy đủ đồng thời vẫn tạo sức hấp dẫn, bởi người đọc cứ cảm thấy chưa hiểu thấu và nắm bắt hết thế giới tâm linh, bí mật cuộc đời nhân vật, chưa “vén” được toàn bộ “màn sương khói” vây quanh nhân vật. Cách tổ chức điểm nhìn trần thuật linh hoạt ấy còn tạo tính đa âm, đa giọng điệu cho tác phẩm. Không độc tôn, không áp đặt một kiểu tư duy hay một giọng điệu nào dù là của người kể, dù là của nhân vật - đó chính là một trong những biểu hiện của tính dân chủ trong tiểu thuyết hiện nay. II. TỔ CHỨC KẾT CẤU TÁC PHẨM. 1. Kết cấu theo thời gian: Có sự đảo lộn hoàn toàn kết cấu theo trình tự không gian - thời gian thông thường theo diễn biến trật tự trước - sau của các sự kiện; thay vào đó là một kết cấu đặc biệt phức tạp, trong đó quá khứ, hiện tại và tương lai đan xen lẫn nhau, khó có thể phân ra trật tự của nó. Bố cục: hai phần rõ ràng: Phần một: Chuyện chính yếu hay là thay cho lời mở đầu. Phần hai: Những chuyện ngoài rìa. 1.2. Thời gian nghệ thuật: Nhân vật chính từ hiện tại hồi tưởng lại quá khứ, từ hiện tại suy đoán về tương lai; đặc biệt hơn sự đảo lộn, đan xen ấy lại được tổ chức một cách thường xuyên, liên tục. Nhân vật như bị cuốn vào dòng chảy ký ức, vừa sống với quá khứ vừa sống với hiện tại. Sự xuất hiện với mật độ dày đặc các từ chỉ thời gian và sự “nhạt hoá” thời gian. Thử làm một phép thống kê, không dưới mười lăm lần hiện tại, quá khứ đảo lộn, đan xen nhau . 2. Kết cấu tâm lý. 2.1. Kết cấu dòng ý thức. - Cách xây dựng thời gian tâm lý tạo khả năng xâm nhập có hiệu quả vào thế giới bên tỏng con người mà nếu theo “kết cấu biên niên - sự kiện“ sẽ khó làm được. Ở Lão Khổ, thời gian sự kiện và thời gian tâm lý có sự xâm nhập lẫn nhau, không phải lúc nào cũng phân biệt rõ ràng. Chính điều này đã tạo ra tính chất ảo, tính phi thời gian cho tác phẩm. - Thủ pháp “đồng hiện“ “hiện tại hoá“ quá khứ, tổ chức các cuộc chạy trốn hiện thực, tạo ác mảnh kết cấu lắp ghép. Sự kiện chỉ là “cái cớ”, vì vậy, sự xuất hiện các yếu tố tâm lý ở cả quá khứ, hiện tại và tương lai đều không theo quy luật vật lý khách quan mà theo quy luật tâm lý con người. Quá khứ xuất hiện làm công việc lý giải nhiều hơn. 2.2. Kết cấu có tính chất luận đề: Chất triết lý ở những đoạn trữ tình ngoại đề hoặc đoạn có ngôn ngữ nửa trực tiếp. 3. Tiểu kết. Tạ Duy Anh đã tạo được một kết cấu bề ngoài có vẻ lỏnglẻo, như là các mảnh chắp nối giữa thực tại, quá khứ, những ảo tưởng về tương lai..., nhưng thực ra lại rất chặt chẽ. Sự kết hợp giữa kết cấu thời gian và kết cấu tâm lý đan xen các “mảnh vỡ tâm trạng“ đã tạo thành một kết cấu đa tầng bậc, linh hoạt và biến hoá, gây hứng thú cho người đọc từ đầu đến cuối. Cách kết thúc “bỏ ngỏ“ để lại nhiều câu hỏi cho người đọc. III. MÔ TẢ, PHÂN TÍCH TÂM LÝ NHÂN VẬT: 1. Nội tâm qua vài nét ngoại hình tiêu biểu: Ở đây, chúng tôi chỉ tập trung xem xét vài nét “ngoại mạo” về các chi tiết khuôn mặt, ngôn ngữ, cử chỉ và hành động “khóc” của nhân vật. 2. Kỹ thuật độc thoại nội tâm: - Chi phối toàn bộ tác phẩm một cách kể chuyện bằng một đường dây tâm lý phức tạp, biến hoá, phức điệu. Đó là việc đưa vào tác phẩm một loạt các “dòng tâm thức”, “dòng tâm tư” và đặc biệt là thủ pháp “đối thoại - độc thoại nội tâm” một cách triệt để đẩy hiệu lực làm tăng tính chất đối thoại tự bên tỏng của nhân vật . - Sự xuất hiện đứt đoạn của các mảnh hồi cố, quá khứ lắp ghép là thường xuyên trong suốt diễn biến cốt truyện. - Độc thoại nội tâm và dòng tâm tư làm công việc quan trọng là diễn tả thực tại sâu sắc hơn, tạo hiệu quả tâm lý đối với người đọc; đặt người đọc vào tình thế đồng thời với hiện tượng đang diễn ra, khả năng “hiện tại hoá quá khứ” vốn đã tiềm tàng trong tiểu thuyết lại càng được tăng cường. 3. Khắc hoạ xung đột tâm lý. - Miêu tả có chiều sâu tâm lý phải đi kèm với việc tạo dựng xung đột, mâu thuẫn từ thế giới nội tâm nhân vật. - Bi kịch cuộc đời nhân vật trung tâm. 3.1. Xung đột giữa bề ngoài và nội tâm. 3.2. Các yếu tố tâm linh: - Ngoài lô gíc tâm lý thông thường, nhà văn còn đặc biệt chú ý đến cái vô thức, tiềm thức nằm ở tận sâu, ở phần còn khuất lấp trong nội tâm nhân vật. Đó là: những cuộc đối thoại tâm tưởng, những giấc mơ, những cơn mê sảng, những ký ức đau xót, nặng nề, những huyễn tưởng... - Những biểu tượng tâm linh ấy có khả năng khái quát những điều “vô thường” những biến thái tâm lý thuộc về bản chất nhân vật, mà nhiều khi lý trí tỉnh táo không giải đáp nổi. 4. Tiểu kết. - Dưới ngòi bút tác giả, một bức tranh tâm lý nhân vật đã hiện ra với nhiều sắc thái, ở đó có những khoảng sáng tối, đậm nhạt, có điểm hài hoà, lại có cả những “điểm gắt” gây ấn tượng đột ngột cho độc giả. Sẽ là gượng ép nếu tác giả không “cao tay”, không tạo được chỗ đứng, lập trường “bình đẳng” cho nhân vật khi xây dựng nội tâm của nó. - Miêu tả, phân tích tâm lý nhân vật không tách rời mà có quan hệ gắn bó mật thiết với góc độ kết cấu và điểm nhìn trần thuật của tác phẩm. KẾT LUẬN 1. Có thể nói, với tiểu thuyết Lão Khổ, Tạ Duy Anh đã thể hiện thành công những tìm tòi, khám phá mới mẻ của mình về kỹ thuật tự sự trên cơ sở kế thừa tinh hoa của những người đi trước trong việc đổi mới thi pháp tiểu thuyết. Với lối kết cấu phi thời gian - không gian, không theo trình tự các sự kiện, mà chỉ coi đó là “cái cớ” để khai triển tình huống truyện một kết cấu tâm lý, kết cấu đậm tính chất luận đề đã được tạo lập. Chính kết cấu tâm lý ấy đã chi phối toàn bộ câu chuyện. Điểm nhìn trần thuật được trao cho nhiều nhân vật là nét độc đáo, tạo ra nhiều “tấm gương” để soi chiếu nhân vật - chân dung nhân vật được khúc xạ qua đó; cùng với bút pháp miêu tả, phân tích tâm lí nhân vật vừa tinh tế vừa lôgíc và tạo dựng hàng loạt những xung đột, giằng co bên trong nội tâm nhân vật chính. Điều đó cũng giống như việc nhân vật tự tạo một “tấm gương” lớn để tự kiểm điểm, tự nhận thức, tự hiểu và lý giải về mình. Kỹ thuật độc thoại nội tâm, đối thoại nội tâm, dòng tâm tư, lắp ghép các “mảnh vụn” tâm trạng và suy nghĩ... đã được nhà văn sử dụng linh hoạt, sáng tạo và phát huy đầy hiệu lực. Một con người đã hiện ra không phải theo lối “điển hình hoá” mà chủ tâm của tác giả là “đời thường hoá” nhân vật với đầy đủ những phần tốt - xấu, thiện - ác, ý nghĩ cao cả - dục vọng bản năng, thánh thiện - tầm thường... để nói lên những vấn đề sâu sắc về hiện thực. 2. Nét độc đáo, mới mẻ của Tạ Duy Anh trong Lão Khổ là ở chỗ nhà văn đã liên tục buộc người đọc phải gồng mình, căng óc ra để theo dõi câu chuyện bởi lối viết văn cực kỳ linh hoạt, biến hoá sắc sảo của mình. Nhìn lại quá khứ, nhìn lại lịch sử, Tạ Duy Anh có cách tiếp cận và thể hiện riêng của mình. Bóc trần cái vỏ hào nhoáng chiến công, anh hùng của lịch sử, những vấn đề nhức nhối, phi lý, đầy bất công đối với số phận con người một thời đã được phô bày trên những trang văn gai góc, sắc lạnh, tỉnh táo về thế sự. Luôn để nhiệm vụ mấp mé bên bờ vực của cái thiện và cái ác, đứng giữa bi đát của hoàn cảnh thực tại, chất nhân sinh ở ngòi bút Tạ Duy Anh là để nhiệm vụ tự “tìm vào cõi ác để lay thức cõi thiện”, tự gồng mình phá bỏ những nghiệt lệ, định kiến nặng nề ở thực tại. Với những đặc sắc, cách tân về nội dung và nghệ thuật của tác phẩm, đặc biệt là sự đột phá liên tục kỹ thuật tự sự trên dây, Tạ Duy Anh đã tạo cho mình một dấu ấn trong lòng độc giả, tạo một luồng sinh khí trên văn đàn, đóng góp không nhỏ vào việc đổi mới thể loại tiểu thuyết.