Tiểu luận Nguồn gốc, bản chất của lợi nhuận, vai trò của lợi nhuận trong nền kinh tế thị trường

t­ liÖu s¶n xuÊt mua tr­íc ®ã ®Ó t¹o ra s¶n phÈm theo kÕ ho¹ch cña nhµ t­ b¶n. §Ó lµm râ qu¸ tr×nh bãc lét søc lao ®éng, chiÕm lÊy gi¸ trÞ thÆng d­ cña nhµ t­ b¶n mµ do c«ng nh©n lµ ra ®¸ng lÏ ra ph¶i thuéc vÒ m×nh nh­ng l¹i kh«ng ®­îc g×. M¸c dùa trªn gi¶ ®Þnh khoa häc vµ kÕt hîp víi trõu t­îng ho¸ ®Ó ®i s©u vµo nghiªn cøu nÒn kinh tÕ : ( gi¶ ®Þnh gi¸ c¶ æn ®Þnh trao ®æi mua b¸n ngang gi¸, nÒn kinh tÕ kh«ng cã ngo¹i th­¬ng ). Gi¸ 1kg b«ng = 1 ®ång Hao mßn m¸y mãc ®Ó kÐo 5kg b«ng thµnh 5 kg sîi = 1 ®ång TiÒn c«ng lao ®éng cña c«ng nh©n / 1 ngµy = 4 ®ång CÇn 4 giê th× c«ng nh©n kÐo 5kg b«ng thµnh 5kg sîi Cø 1giê c«ng nh©n t¹o ra mét l­îng gi¸ trÞ = 1®ång Víi gi¶ thiÕt trªn, môc tiªu kÐo 5kg b«ng thµnh 5kg sîi th× ta cã b¶ng quyÕt to¸n cña nhµ m¸y sîi nµy lµ : T­ b¶n øng tr­íc Gi¸ trÞ míi t¹o ra TiÒn mua 5kg sîi = 5® Hao mßn m¸y mãc = 1® TiÒn l­¬ng thuª c«ng nh©n 1 ngµy = 4® ChuyÓn gi¸ trÞ 5kg b«ng ® 5kg sîi = 5® KhÊu hao m¸y mãc = 1® 4giê lao ®éng cña c«ng nh©n = 4® Tæng = 10® Tæng = 10® Sau khi thùc hiÖn mua b¸n ngang gi¸ th× nhµ t­ b¶n kh«ng thu ®­îc mét ®ång tiÒn lêi nµo v× l­îng t­ b¶n øng ra tr­íc b»ng l­îng t­ b¶n thu vÒ. Nh­ng kh«ng ph¶i v× thÕ mµ nã dõng s¶n xuÊt l¹i, mµ ng­îc l¹i nhµ t­ b¶n ®· ph¸t hiÖn ra mét ®iÒu lµ ®· tr¶ tiÒn l­¬ng cho c«ng nh©n 1 ngµy lµm 4 giê vµ v× vËy hä nghÜ ra b¾t c«ng nh©n ngµy lµm 8giê nh­ng còng chØ tr¶ cã 4® th«i. B©y giê ta cã b¶ng : T­ b¶n øng tr­íc Gi¸ trÞ míi t¹o ra 10kg b«ng gi¸ = 10® Hao mßn m¸y mãc = 2® TiÒn l­¬ng c«ng nh©n = 4® 10kg sîi gi¸ = 10® KhÊu hao m¸y mãc = 2® 8giê lao ®éng = 8® Tæng = 16® Tæng = 20® Khi tiªu thô xong 10kg sîi nhµ t­ b¶n thu ®­îc mét l­îng tiÒn lín h¬n l­îng t­ b¶n øng ra ban ®Çu ( lµ 4® ) tøc lµ ®· cã lîi nhuËn, cã l·i, l­îng chªnh lÖch ®ã lµ do gi¸ trÞ søc lao ®éng cña c«ng nh©n lµm ra so víi tiÒn l­¬ng mµ nhµ t­ b¶n ®· tr¶ cho hä. VËy b¶n chÊt cña gi¸ trÞ thÆng d­ lµ do bãc lét søc lao ®éng c«ng nh©n 1ngµy l® 8h 0 4 8 4giê ®Çu ng­êi c«ng nh©n t¹o ra mét l­îng gi¸ trÞ b»ng tiÒn l­¬ng mµ nhµ t­ b¶n tr¶ cho hä, cßn 4 giê lµ lao ®éng kh«ng c«ng, t¹o ra gi¸ trÞ thÆng d­ vµ bÞ nhµ t­ b¶n chiÕm ®o¹t. §Õn ®©y ta thÊy râ b¶n chÊt, nguån gèc, qu¸ tr×nh t¹o ra gi¸ trÞ thÆng d­ vµ c«ng thøc cña t­ b¶n b©y giê trë thµnh : T – H – SX…- H/ - T/ nh­ vËy gi¸ trÞ thÆng d­ ®­îc t¹o ra trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt tøc lµ ngoµi l­u th«ng nh­ng ®ång thêi nã còng l¹i lµ do l­u th«ng sinh ra, nghÜa lµ nhµ t­ b¶n øng, t­ b¶n ra tr­íc ®Ó mua søc lao ®éng thuª c«ng nh©n ë trong l­u th«ng vµ sau ®ã tiÕn hµnh qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, bãc lét søc lao ®éng, lÊy phÇn gi¸ trÞ d«i ra vµ gi¸ trÞ thÆng d­. VËy : “ Gi¸ trÞ thÆng d­ lµ gi¸ trÞ míi d«i ra ngoµi gi¸ trÞ søc lao ®éng do c«ng nh©n t¹o ra vµ bÞ nhµ t­ b¶n chiÕm kh«ng ”. S¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d­ chØ lµ qóa tr×nh t¹o ra gi¸ trÞ ®­îc kÐo dµi qu¸ c¸i thêi ®iÓm mµ ë ®ã gi¸ trÞ søc lao ®éng do nhµ t­ b¶n tr¶ vµ ®­îc hoµn l¹i b»ng vËt ngang gi¸ míi. Tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­ lµ tû sè tÝnh theo phÇn tr¨m gi÷a gi¸ trÞ thÆng d­ vµ t­ b¶n kh¶ biÕn cÇn thiÕt ®Ó s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d­ ®ã, tøc lµ tû sè theo ®ã t­ b¶n kh¶ biÕn t¨ng thªm gi¸ trÞ m/ = m . 100% v Khèi l­îng gi¸ trÞ thÆng d­ lµ tÝch sè gi÷a tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­ vµ tæng t­ b¶n kh¶ biÕn ( v ) ®· ®­îc sö dông : M = m/ . v 2. Hai ph­¬ng ph¸p s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d­ : Môc ®Ých cña nhµ t­ b¶n lµ s¶n xuÊt ra nhiÒu gi43 Lµ trÞ thÆng d­, nªn hä h­íng t¨ng c­êng viÖc t¹o ra gi¸ trÞ thÆng d­ b»ng c¸ch t¹o ra gi¸ trÞ thanùg d­ tuyÖt ®«Ý vµ t­¬ng ®èi. Ph­¬ng ph¸p bãc lét gi¸ trÞ thÆng d­ tuyÖt ®èi lµ sù bãc lét ®­îc tiÕn hµnh trªn c¬ së kÐo dµi tuyÖt ®èi thêi gian lao ®éng trong ngµy cña ng­êi c«ng nh©n tíi giíi h¹n cuèi cïng cña nã trong ®iÒu kiÖn thêi gian cÇn thiÕt ®Õn møc tiÒn l­¬ng vÉn kh«ng ®æi, ph­¬ng ph¸p bãc lét ®em l¹i hiÖu qu¶ cho nhµ t­ b¶n nh­ng gÆp sù kh¸ng cù cña c«ng nh©n. V× vËy, hä chuyÓn sang bãc lét gi¸ trÞ thÆng d­ t­¬ng ®èi lµ dùa trªn c¬ së tiÕn bé cña kho häc kü thuËt, ¸p dông vµo s¶n xuÊt, rót ng¾n thêi gian s¶n xuÊt nhê ®ã mµ t¨ng c­êng thêi gian s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d­, nh­ vËy nã ®· h¹ thÊp ®­îc gi¸ trÞ søc lao ®éng cña ng­êi c«ng nh©n xuèng b»ng c¸ch n©ng cao n¨ng suÊt trong nh÷ng ngµy ®Çu tiªn dïng ®Ó nu«i sèng ng­êi c«ng nh©n. §©y lµ quy luËt kinh tÕ d­íi CNTB, nhµ t­ b¶n víi môc ®Ých chÝnh tèi cao lµ gi¸ trÞ thÆng d­, nã lµ ®éng lùc ®Ó giai cÊp t­ s¶n sö dông mäi ph­¬ng tiÖn nh»m ®¹t ®­îc môc tiªu cña m×nh. 3. B¶n chÊt cña lîi nhuËn : §Ó s¶n xuÊt bÊt kú ra vËt phÈm nµo con ng­êi còng ph¶i bá ra nh÷ng chi phÝ nhÊt ®Þnh ®èi víi ng­¬× trùc tiÕp lao ®éng s¶n xuÊt hä cho r»n gi¸ trÞ cña s¶n phÈm bao gåm c¶ gi¸ trÞ cña lao ®éng sèng cña c«ng nh©n vµ lao ®éng qu¸ khø kÕt tinh trong t­ liÖu s¶n xuÊt, ®ã lµ chi phÝ thùc tÕ ®Ó s¶n xuÊt ra s¶n phÈm vµ gi¸ trÞ thùc tÕ cña nã. Nh­ng ®èi víi nhµ t­ b¶nt v× kh«ng trùc tiÕp tham gia s¶n xuÊt nªn hä cho r»ng ®ã lµ nh÷ng chi phÝ vÒ vèn vÒ t­ b¶n, cã nghÜa lµ nh­ t­ b¶n chØ cÇn øng ra mét sè vèn nhÊt ®Þnh rå chia nã thµnh 2 phÇn, 1 phÇn thuª c«ng nh©n ( v ), phÇn cßn l¹i mua t­ liÖu s¶n xuÊt ( c), nh÷ng chi phÝ ®ã lµ chi phÝ s¶n xuÊt TBCN : K = C + v ; tr­íc nÕu ch­a xuÊt hiÖn ph¹m trï chi phÝ s¶n xuÊt TBCN th× c¬ cÊu gi¸ trÞ cña s¶n phÈm lµ c + v + m ; m lµ gi¸ trÞ thÆng d­ do c«ng nh©n lµm ra, nã ®­îc sinh ra tõ v, nh­ng khi xuÊt hiÖn K th× c¬ cÊu gi¸ trÞ thÆng d­ vµ thùc chÊt bãc lét cña CNTB ®· bÞ che ®Ëy, nhµ t­ b¶n kh¼ng ®Þnh r»ng gi¸ trÞ thÆng d­ ®­îc ®Î ra tõ toµn bé vèn øng tr­íc vµ kh¼ng ®Þnh d­íi chÕ ®é TBCN kh«ng cã bãc lét lao ®éng “ KÎ cã cña, ng­êi cã c«ng, m¸y mãc sinh lêi ”. Khi gi¸ trÞ thÆng d­ ®­îc xem lµ do t­ b¶n øng tr­íc sinh ra th× nã mang mét h×nh thøc biÕn t­íng míi M¸c gäi ®ã lµ lîi nhuËn ( p ), nªn c¬ cÊu gi¸ trÞ cña s¶n phÈm lµ K + p. Gi÷a gi¸ trÞ thÆng d­ vµ lîi nhuËn cã ®iÓm gièng nhau lµ chóng ®Òu ®­îc sinh ra tõ lao ®éng lµm thuª cña c«ng nh©n, nh­ng gi¸ trÞ thÆng d­ nªu ra ®­îc nguån gèc bãc lét cña CNTB lµ lao ®éng kh«ng c«ng cña ng­êi c«ng nh©n lµm thªm, cßn lîi nhuËn ( p ) l¹i kh«ng nãi lªn ®iÒu ®ã. Lîi nhuËn lµ ®éng lùc thóc ®Èy c¸c nhµ t­ b¶n tham gia vµo ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh, nh­ng hä quan t©m h¬n c¶ lµ ®Õn tû suÊt lîi nhuËn Tû suÊt lîi nhuËn lµ tû sè tÝnh theo phÇn tr¨m gi÷a gi¸ trÞ thÆng d­ nhµ t­ b¶n bãc lét ®­îc so víi sè t­ b¶n øng tr­íc mµ nhµ t­ b¶n bá ra. Tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­ m/ nãi lªn tr×nh ®é bãc lét cña nhµ t­ b¶n, cßn tû suÊt lîi nhuËn th× m¸ch b¶o cho nhµ t­ b¶n nªn ®Çu t­ vµo ®©u th× cã lîi nhÊt. V× trong x· héi cã nhiÒu nhµ t­ b¶n kh¸c nhau nªn cã sù c¹nh tranh gi÷a hä trong viÖc ®©ï t­ s¶n xuÊt sao cho lîi nhuËn lµ cao nhÊt. Tõ ®ã h×nh thµnh ra tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n nã “ lµ tû sè tÝnh theo phÇn tr¨m gi÷a tæng gi¸ trÞ thÆng d­ trong x· héi t­ b¶n vµ tæng t­ b¶n x· héi ®Çu t­ vµo tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc, c¸c ngµnh cña nÒn s¶n xuÊt TBCN ”. 4. C¸c h×nh thøc biÓu hiÖn cña gi¸ trÞ thÆng d­ : T­ b¶n th­¬ng nghiÖp lµ mét bé phËn cña t­ b¶n c«ng nghiÖp t¸c rêi lµm chøc n¨ng thùc hiÖn chuyÓnn c¸c hµng ho¸ vµ dÞch vô do t­ b¶n c«ng nghiÖp s¶n xuÊt ra c«ng thøc ho¹t ®éng trªn lµ : T – H – T’. Nh­ vËy lîi nhuËn cña nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp ®­îc t¹o ra tõ ®©u ? mµ theo M¸c trong l­u th«ng gi¸ trÞ kh«ng t¹o ra gi¸ trÞ thÆng d­ ; mµ mäi nhµ t­ b¶n ho¹t ®éng còng chØ v× môc ®Ých lîi nhuËn, vËy hä t×m tiÒn ë ®©u ? M¸c nghiªn cøu vµ chØ ra lîi nhuËn ®ã lµ do nhµ t­ b¶n c«ng nghiÖp nh­êng mét phÇn gi¸ trÞ thÆng d­ m cho nhµ t­ b¶n th­¬ng nghiÖp v× ®· ®em hµng ho¸ ®i b¸n cho nhµ t­ b¶n c«ng nghiÖp, qu¸ tr×nh nµy ®em l¹i Ých lîi cho c¶ hai bªn; kho¶n lîi nhuËn th­¬ng nghiÖp ®ã b»ng møc chªnh lÖch gi÷a gÝa b¸n bu«n mµ nhµ t­ b¶n c«ng nghiÖp b¸n cho t­ b¶n th­¬ng nghiÖp so víi møc gi¸ b¸n lÎ mµ hä ®em ®i b¸n l¹i ( gi¸ b¸n bu«n + lîi nhuËn th­¬ng nghiÖp = gi¸ trÞ cña hµng ho¸ ). VËy lîi nhuËn th­¬ng nghiÖp còng lµ mét phÇn cña gi¸ trÞ thÆng d­ bãc lét tõ c«ng nh©n mµ t­ b¶n c«ng nghiÖp nh­êng cho t­ b¶n cho vay vµ sù h×nh thµnh lîi tøc cho vay : T­ b¶n cho vay lµ t­ b¶n tiÒn tÖ mµ ng­êi chñ cña nã nh­êng quyÒn sö dông vèn tiÒn tÖ cña m×nh cho mét nhµ t­ b¶n kh¸c trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh nh»m môc ®Ých thu tiÒn lêi d­íi h×nh thøc l¬Þ tøc. Sù h×nh thµnh lîi tøc cho vay : Mét sè nhµ t­ b¶n cã mét kho¶n tiÒn nhµn dçi t¹m thêi nh­ tiÒn khÊu hao tµi s¶n cè ®Þnh, tiÒn më réng quy m« s¶n xuÊt nh­ng ch­a ®ñ…Trong khi ®ã l¹i cã mét sè nhµ t­ b¶n kh¸c ®ang cÇn vèn ®Ó s¶n xuÊt v× vËy xuÊt hiÖn quan hÖ vay m­în. Nhµ t­ b¶n ®i vay sau khi vay ®­îc vèn th× tiÕn hµnh s¶n xuÊt bãc lét søc lao ®éng lµm thuª ®Ó thu ®­îc gi¸ trÞ thÆng d­. Nh­ng do c¬ chÕ c¹nh tranh d­íi chñ nghÜa t­ b¶n lµ quy luËt tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n nÒn nhµ t­ b¶n ®i vay chØ thu ®­îc lîi nhuËn b×nh qu©n mµ th«i. Nhê vèn ®i vay mµ hä thu ®­îc lîi nhuËn b×nh qu©n nªn hä ph¶i tr¶ cho nhµ t­ b¶n cã vèn cho vay mét phÇn cña lîi nhuËn b×nh qu©n ®ã, phÇn nµy ®­îc gäi lµ lîi tøc cho vay. VËy lîi tøc cho vay lµ mét phÇn cña lîi nhuËn b×nh qu©n mµ nhµ t­ b¶n ®i vay tr¶ cho nhµ t­ b¶n cho vay, v× nhµ t­ b¶n cho vay ®· nh­êng quyÒn sö dông vèn cña m×nh trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh cho nhµ t­ b¶n kh¸c. T­ b¶n ng©n hµng vµ lîi nhuËn ng©n hµng : T­ b¶n ng©n hµng còng gièng nh­ t­ b¶n c«ng nghiÖp, th­¬ng nghiÖp øng tiÒn ra ®Ó x©y dùng nhµ cöa, c¬ së h¹ tÇng ®Ó kinh doanh tiÒn tÖ. Nã cã chøc n¨ng giao dÞch kinh doanh tiÒn tÖ, nghÜa lµ nhËn bÊt cø tiÒn göi cña mäi ®èi t¸c trong nÒn kinh tÕ víi ®iÒu kiÖn sau mét thêi gian nhÊt ®Þnh ph¶i hoµn tr¶ l¹i vèn vµ kÌm theo l¬Þ tøc tiÒn göi cho ng­êi cã vèn, sau ®ã hä l¹i ®em tiÒn ®ã cho c¸c ®èi t¸c kh¸c trong nÒn kinh tÕ ®ang cÇn vèn vay, víi ®iÒu kiÖn ph¶i ho¶n tr¶ l¹i vèn ®óng thêi h¹n vµ kÌm theo lîi tøc cho vay cho ng©n hµng. Th­êng th× lîi tøc cho vay bao giê còng lín h¬n lîi tøc tiÒn göi. Sù chªnh lÖch ®ã lµ phÇn tiÒn lêi mµ nhµ t­ b¶n ng©n hµng nhËn ®­îc, M¸c gäi ®ã lµ lîi nhuËn ng©n hµng. T­ b¶n ng©n hµng vµ t­ b¶n cho vay gièng nhau ë chç ®Òu kinh doanh trong lÜnh vùc tiÒn tÖ, nh­ng kh¸c nhau lµ vèn cña t­ b¶n ng©n hµng lµ vèn ho¹t ®éng gièng víi cña t­ b¶n c«ng nghiÖp, cßn vèn cña t­ b¶n cho vay lµ vèn nhµn dçi, vèn t¹m thêi. Nh­ng dï kho¶n tiÒn thu ®­îc do vèn ®em l¹i d­íi h×nh thøc lîi tøc cho vay vµ lîi nhuËn ng©n hµng ®Òu cã nguån gèc tõ gi¸ trÞ thÆng d­ mµ nhµ t­ b¶n ®i vay bãc lét søc lao ®éng cña c«ng nh©n, lÊy mét phÇn trong lîi nhuËn b×nh qu©n cña m×nh tr¶ cho nhµ t­ b¶n cho vay mµ th«i, cßn t­ b¶n ng©n hµng nã còng thu ®­îc mét lîi nhuËn b×nh qu©n v× nã lµ t­ b¶n ho¹t ®éng , t­ b¶n chøc n¨ng. T­ b¶n kinh doanh ruéng ®Êt vµ ®Þa t« t­ b¶n chñ nghÜa : Trong x· héi mét sè nhµ t­ b¶n cã vèn kh«ng tham gia vµo kinh doanh trong c«ng nghiÖp, th­¬ng nghiÖp, ng©n hµng… mµ hä bá vèn ra thuª ruéng ®Êt cña ®Þa chñ vµ thuª c«ng nh©n sau ®ã tiÕn hµnh s¶n xuÊt kinh doanh trong n«ng nghiÖp bãc lét søc lao ®éng c«ng nh©n ®Ó thu gi¸ trÞ thÆng d­. Nh­ vËy nhµ t­ b¶n ph¶i tr¶ cho ®Þa chñ mét kho¶n tiÒn trong phÇn thu nhËp cña m×nh d­íi h×nh thøc ®Þa t«, v× ®· thuª ruéng ®Êt. M¸c ®Þnh nghÜa “ §Þa t« TBCN lµ mét phÇn cña gi¸ trÞ thÆng d­ d«i ra ngoµi lîi nhuËn b×nh qu©n cña t­ b¶n kinh doanh ruéng ®Êt vµ ph¶i tr¶ cho ®Þa chñ d­íi h×nh thøc ®Þa t« ”. §Þa t« t­ b¶n chñ nghÜa lµ mét phÇn gi¸ trÞ thÆng d­ bªn ngoµi lîi nhuËn b×nh qu©n P mµ nhµ t­ b¶n n«ng nghiÖp tr¶ cho ®Þa chñ, nã kh¸c víi ®Þa t« phong kiÕn lµ toµn bé s¶n phÈm thÆng d­ cã khÝ cßn lÊn sang s¶n phÈm cÇn thiªts, nã ph¶n ¸nh quan hÖ gi÷a ®Þa chñ vµ n«ng d©n – T­ b¶n kinh doanh ruéng ®Êt – C«ng nh©n n«ng nghiÖp. M¸c ph©n ®Þa t« TBCN thµnh hai lo¹i ®Þa t« : §Þa t« chªnh lÖch vµ ®Þa t« tuyÖt ®èi. Trong ®Þa t« chªnh lÖch cã ®Þa t« chªnh lÖch 1 vµ ®Þa t« chªnh lÖch 2; ®Þa t« chªnh lÖch 1 lµ lo¹i ®Þa t« thu ®­îc trªn nh÷ng ruéng ®Êt cã ®é mµu mì tù nhiªn thuËn lîi ( trung b×nh vµ tèt ) vã vÞ trÞ gÇn víi n¬i tiªu thô hay gÇn ®­êng giao th«ng, v× vËy khi b¸n hµng cïng mét gi¸ th× chi phÝ sÏ Ýt h¬n nªn sÏ thu ®­îc lîi nhuËn siªu ng¹ch. §Þa t« chªnh lÖch 2 lµ ®Þa t« thu ®­îc nhê ®Çu t­ th©m canh mµ cã, tøc lµ t¨ng ®Çu t­ t­ b¶n vµo mét ®¬n vÞ ruéng ®Êt ®Ó t¨ng ®é mµu mì n©ng cao n¨ng suÊt. §Þa t« tuyÖt ®èi lµ ®Þa t« thu ®­îc do tÝnh chÊt ®éc quyÒn thu ®­îc d­íi Chñ nghÜa t­ b¶n. Tãm l¹i, M¸c ®· nghiªn cøu vµ chØ ra nguån gèc cña lîi nhuËn, gi¸ trÞ thÆng d­ lµ ®­îc t¹o ra trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ( giai ®o¹n II ) trong toµn bé qu¸ tr×nh vËn ®éng tuÇn hoµn cña t­ b¶n : T – H : ( Søc lao ®éng vµ t­ liÖu s¶n xuÊt ) - ..SX… - H’ – T’ Giai ®o¹n I G§ II G§ III Gi¸ trÞ thÆng ®­îc t¹o ra ë ngoµi l­u th«ng nh­ng nã còng võa diÔn ra trong l­u th«ng, ë ngoµi l­u th«ng lµ qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, sö dông søc lao ®éng t¹o ra s¶n phÈm lµ bãc lét lao ®éng cña c«ng nh©n ®Ó lÊy phÇn gi¸ trÞ d«i ra lµ gi¸ trÞ thÆng d­, mµ nhµ t­ b¶n coi ®ã lµ do t­ b¶n øng tr­íc ®Î ra víi tªn lµ lîi nhuËn P, nh­ng thùc chÊt ®ã lµ do lao ®éng cña c«ng nh©n lµm ra vµ bÞ nhµ t­ b¶n chiÕm ®o¹t; cßn ë trong l­u th«ng th× nhµ t­ b¶n t×m vµ mua søc lao ®éng, thuª c«ng nh©n lµm thuª, ®ång thêi häc còng mua t­ liÖu s¶n xuÊt ®Ó phôc vô cho qu¸ tr×nh s¶n xuÊt t¹o ra gi¸ trÞ thÆng d­; mÆt kh¸c sau khi s¶n xuÊt ra s¶n phÈm th× ph¶i ®em ra b¸n trªn thÞ tr­êng tøc lµ trong l­u th«ng, ®Ó thùc hiÖn thu l¹i gi¸ trÞ vµ lîi nhuËn. VËy muèn ho¹t ®éng cã hiÖu qu¶ vµ tån t¹i ®­îc th× nhµ t­ b¶n ph¶i nhÊt thiÕt thùc hiÖn 3 giai ®o¹n ®ã cña ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh. Mäi nhµ t­ b¶n ®Òu t×m mäi c¸ch lµm t¨ng l­îng gi¸ trÞ thÆng d­ lªn møc cao nhÊt cã thÓ ®­îc, ®Æc biÖt lµ t×m c¸ch ®Ó ®¸p øng yªu cÇu ®ã ë trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt bãc lét tuyÖt ®èi vµ t­¬ng ®èi ng­êi lµm thuª. Lîi nhuËn chÝnh lµ ®éng lùc, lµ môc tiªu, miÕng måi bÐo bë hÊp dÉn kÝch thÝch c¸c nhµ t­ b¶n h¨ng say h¬n tham gia vµo ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh, vµ dïng mäi biÖn ph¸p, mäi thñ ®o¹n còng nh­ viÖc ¸p dông khoa häc kü thuËt vµo ®Ó nh»m ®¹t ®­îc môc tiªu ®ã. Dï nhµ t­ b¶n t×m kiÕm lîi nhuËn d­íi h×nh thøc nµo ®i n÷a ( lîi nhuËn cña TB c«ng nghiÖp, lîi nhuËn th­¬ng nghiÖp cña t­ b¶n th­¬ng nghiÖp, lîi nhuËn ng©n hµng, lîi tøc cho vay, ®Þa t«… ) th× nã ®Òu lµ sù bãc lét søc lao ®éng cña c«ng nh©n mµ cã vµ còng tõ trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, tiªu thô søc lao ®éng mµ nã t¹o ra lîi nhuËn; ®ã còng chÝnh lµ b¶n chÊt lµ nguån gèc cña lîi nhuËn, ®iÒu nµy nã nãi nªn b¶n chÊt bãc lét chØ ch¹y theo lîi nhuËn cña chÕ ®é t­ b¶n chñ nghÜa kh¸c h¼n so víi chÕ ®é x· héi chñ nghÜa. §ång thêi lîi nhuËn còng lµ mét yÕu tè kÝch thÝch cho s¶n xuÊt x· héi, cho nÒn kinh tÕ, cho x· héi ph¸t triÓn. V× vËy nghiªn cøu vai trß cña lîi ®èi víi n­íc ta trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng, trong c«ng cuéc c«ng nghiÖp ho¸ - hiÖn ®¹i ho¸ x©y dùng ®Êt n­íc theo con ®­êng x· héi chñ nghÜa, t¹o ra mét x· héi c«ng b»ng v¨n minh… lµ ®iÒu rÊt quan träng ®­îc ®Æt vµo mét trong nh÷ng nhiÖm vô hµng ®Çu cña ®Êt n­íc ta hiÖn nay. B. Vai trß cña lîi nhuËn ®èi víi nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng nãi chung vµ ®èi víi ViÖt Nam nãi riªng : 1. Trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng lîi nhuËn lµ thóc ®Èy c¸c doanh nghiÖp, c¸c c«ng ty, c¸c thµnh phÇn kinh tÕ vµ c¶ t­ nh©n n÷a… tham gia vµo ho¹t ®éng kinh tÕ nh»m thu ®­îc lîi nhuËn vµ cµng ®­îc nhiÒu lîi nhuËn h¬n th× cµng tèt. LÞch sö ph¸t triÓn cña x· héi loµi ng­êi còng lµ sù ph¸t triÓn c¸c h×nh th¸i kinh tÕ x· héi tõ thÊp ®Õn cao, tõ nÒn kinh tÕ tù nhiªn trong x· héi nguyªn thuû vµ phong kiÕn v× nã mang tÝnh tù cung tù cÊp. §Õn khi chñ nghÜa t­ b¶n ra ®êi th× kinh tÕ hµng ho¸ míi gi÷ vai trß chi phèi ®êi sèng kinh tÕ x· héi, lóc nµy míi thùc sù lµ nÒn kinh tÕ hµng ho¸, ®ång thêi lµ nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng. Hµng ho¸ vµ thÞ tr­êng lµ hai mÆt kh«ng thÓ t¸ch rêi nhau ®· cã hµng ho¸ th× ph¶i cã trao ®æi mua b¸n tøc lµ cã thÞ tr­êng; nÒn kinh tÕ hµng ho¸ vËn hµnh theo c¬ chÕ thÞ tr­êng lµ nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng. Trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng th× lîi nhuËn lµ mét yÕu tè rÊt quan träng chi phèi ®Õn sù ph¸t triÓn më réng thÞ tr­êng nh»m môc ®Ých thu lîi nhuËn, gi÷a chóng cã sù kÝch thÝch cho nhau ph¸t triÓn hoµn h¶o h¬n. Lîi nhuËn còng chÝnh lµ ®éng lùc c¸c nhµ kinh doanh tham gia vµo thÞ tr­êng, nh­ng ®iÒu g× lµ hiÖu qu¶ khÝch lÖ lîi nhuËn vµ do ®ã kÝch thÝch sö dông thªm nh©n c«ng vµ gia t¨ng s¶n xuÊt ? Dï sao ®i n÷a bÊt cø c¸ nh©n nµo m¹o hiÓm ®Çu t­ vèn liÕng còng kh«ng chØ gÆp rñi ro kh«ng thu ®­îc lîi nhuËn mµ cã khi cßn bÞ mÊt tr¾ng c¶ vèn liÕng n÷a. Cho ®Õn nay chÝnh søc c¸m dç vÒ lîi nhuËn cao ë mét sè c«ng ty, mét sè ngµnh ®· khiÕn cho hä chÊp nhËn rñi ro. Nh­ng sù kiÕn ®ã kh«ng nh÷ng ng¨n c¶n mµ cßn lµ ®éng c¬ thóc ®Èy mäi c«ng ty trong ngµnh bµnh tr­íng s¶n xuÊt tíi møc tèi ®a, nã cßn hÊp dÉn c¸c ®Çu t­ vµ c¸c nhµ s¶n xuÊt tõ mäi ngµnh kh¸c n÷a cho ®Õn khi s¶n xuÊt trong ngµnh ®¸p øng ®­îc sè cÇu vµ lîi nhuËn cuèi sÏ h¹ xuèng b»ng møc trung b×nh th«ng th­êng hoÆc thÊp h¬n n÷a. §ã lµ do sù c¹nh tranh gi÷a c¸c nhµ s¶n xuÊt trong néi bé ngµnh vµ c¸c ngµnh víi nhau nh»m thu hót thÞ tr­êng, thu hót ng­êi tiªu dïng nh»m thu ®­îc nhiÒu lîi nhuËn h¬n; sù c¹nh tranh ®ã ®· h×nh thµnh nªn mét lîi nhuËn vµ khi cïng mét lo¹i hµng ho¸ b¸n ra trªn thÞ tr­êng th× ®Òu cã cïng mét gi¸ c¶. Trong thÞ tr­êng tù do, tiÒn l­¬ng, chi phÝ s¶n xuÊt vµ gi¸ c¶ ®­îc phã mÆc cho sù vËn hµnh tù ®éng cña thÞ tr­êng c¹nh tranh triÓn väng thu lîi nhuËn sÏ quyÕt ®Þnh mÆt hµng nµo sÏ ®­îc s¶n xuÊt ra víi sè l­îng bao nhiªu vµ mÆt hµng nµo kh«ng ®­îc s¶n xuÊt. Trong tr­êng hîp s¶n xuÊt mét mÆt hµng kh«ng thu ®­îc lîi nhuËn th× ®ã lµ dÊu hiÖu cho thÊy lao ®éng vµ vèn liÕng ®· bÞ ®iÒu h­íng sai lÖch l¹c, khi ®ã gi¸ trÞ c¸c tµi nguyªn ®­îc sö dông ®Ó s¶n xuÊt mÆt hµng ®ã ®· cao h¬n gi¸ trÞ cña b¶n th©n mÆt hµng råi. Ta thÊy r»ng vai trß cña lîi nhuËn lµ ®iÒu h­íng c¸c yÕu tè s¶n xuÊt nh»m ph©n bæ s¶n xuÊt hµng ngµn mÆt hµng kh¸c nhau cho phï hîp vãi sè cÇu kh«ng cã mét bé m¸y , c¬ quan ®Æc biÖt nµo cã thÓ gi¶i quyÕt tèt ®Ñp vÊn ®Ò nµy. C¬ chÕ gi¸ c¶ vµ lîi nhuËn tù do sÏ tèi ®a ho¸ s¶n xuÊt vµ lµm gi¶m t×nh h×nh khan hiÕm nhanh chãng h¬n bÊt cø lo¹i c¬ chÕ nµo. Gi¸ c¶ vµ lîi nhuËn nÕu mµ bÞ khèng chÕ mét c¸ch ®éc ®o¸n th× kh«ng chØ kÐo dµi sù khan hiÕm mµ cßn lµm gi¶m møc s¶n xuÊt vµ sö dông nh©n c«ng n÷a, ®iÒu ®ã kh«ng t¹o ra ®éng lùc khuyÕn khÝch cho ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh, mµ nã cßn k×m h·m sù ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ. Víi ý nghÜa ®Æc biÖt, vai trß cña lîi nhuËn quyÕt ®Þnh sù sèng cßn cña mçi doanh nghiÖp, mçi c«ng ty, còng nh­ tÝnh tÊt yÕu cña nã trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng, ®· ®Æt ra mét ¸p lùc liªn tôc vµ l©u dµi buéc ng­êi cÇm ®Çu mäi doanh nghiÖp c¹nh tranh ph¶i ¸p dông thªm nhiÒu biÖn ph¸p tiÕt kiÖm vµ n©ng cao hiÖu qu¶ vµo c«ng cuéc s¶n xuÊt kinh doanh, dï cho c¸c biÖn ph¸p nµy ®­îc ¸p dông vµo bÊt kú giai ®o¹n s¶n xuÊt nµo råi. Trong thêi kú thÞnh v­îng ph­¬ng ph¸p nµy ®­îc thùc hiÖn nh»m lµm t¨ng thªm lîi nhuËn n÷a, trong thêi kú kh«ng mÊy l¹c quan th× ph­¬ng ph¸p nµy gióp hä ®ñ søc ®­¬ng ®Çu víi c¹nh tranh, cßn thêi kú lç, hä cµng lç lùc thùc hiÖn chóng ®Ó may ra cßn cã c¬ héi sèng ®­îc tån t¹i ®­îc. V× lîi nhuËn cã thÓ kh«ng nh÷ng mÊt ®i hÕt mµ c«ng ty cßn nhanh chãng bÞ lç ®i n÷a lµ kh¸c, hä dèc hÕt søc m×nh ®Ó tho¸t ra khái tai n¹n. XuÊt ph¸t tõ mèi quan hÖ gi÷a chi phÝ s¶n xuÊt vµ gi¸ c¶ trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng th× lîi nhuËn kh«ng ®­îc lµm t¨ng thªm nhê viÖc t¨ng gi¸ c¶ v× cã c¹nh tranh nªn cã gi¸ c¶ chung ( trõ ë mét sè c«ng ty ®éc quyÒn, nh­ng nã kh«ng bao giê x¶y ra trong mét thêi kú l©u dµi ), mµ ng­îc l¹i lîi nhuËn ®­îc t¹o ra b»ng c¸ch ¸p dông c¸c biÖn ph¸p tÝch kiÖm n©ng cao hiÖu qu¶ s¶n xuÊt ®Ó gi¶m bít chi phÝ s¶n xuÊt. Lîi nhuËn cßn chØ ra cho chóng ta biÕt mÆt hµng ®­îc s¶n xuÊt trong t×nh huèng tiÕt kiÖm tµi nguyªn nhÊt, mµ cßn cho ta biÕt ®­îc ph­¬ng thøc s¶n xuÊt nµo tiÕt kiÖm nhÊt trong x· héi. Nh÷ng c©u hái nµy ®­îc mäi ng­êi gi¶i ®¸p kh«ng cø chñ nghÜa x· héi hay chñ nghÜa t­ b¶n, chóng ph¶i ®­îc gi¶i quyÕt bëi mét hÖ thèng cã ý thøc. Bëi v× cã qu¸ nhiÒu s¶n phÈm vµ dÞch vô ph¶i ®­îc s¶n xuÊt nªn c¸c vÊn ®Ò nµy ®­îc gi¶i quyÕt b»ng c¬ chÕ lêi – lç trong nÒn kinh doanh tù do c¹nh tranh sÏ ­u viÖt h¬n bÊt cø c¬ chÕ nµo kh¸c. Khuynh h­íng h¹ thÊp chi phÝ s¶n xuÊt bëi v× nã ph¶n ¸nh vai trß cña c¬ chÕ lêi – lç, v× cïng mét lo¹i s¶n phÈm nÕu nhµ s¶n xuÊt nµo cã chi phÝ thÊp h¬n th× thu ®­îc nhiÒu lîi nhuËn h¬n vµ ng­îc l¹i. Vai trß cña lîi nhuËn trong viÖc th­ëng vµ khÝch lÖ s¶n xuÊt mÆt hµng cã phÈm chÊt tèt h¬n còng nh­ c¶i tiÕn s¶n phÈm l¹i ®­îc mäi ng­êi c«ng nh©n h¬n lµ viÖc hiÓu lîi nhuËn ®­îc sinh ra trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, trong qu¸ tr×nh sö dông søc lao ®éng lµm thuª cña c«ng nh©n. KÕt qu¶ cuèi cïng cña viÖc s¶n xuÊt kinh doanh lµ c¸c nhµ s¶n xuÊt tÝnh nªn s¶n xuÊt c¸i g× ? s¶n xuÊt nh­ thÕ nµo ? sè l­îng bao nhiªu ? cho ai ? ®iÒu ®ã còng chØ lµ ®Ó nh»m thu ®­îc lîi nhuËn cao nhÊt, lîi nhuËn lµ ®éng lùc thóc ®Èy hä theo ®uæi vµo nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ®Ó më réng s¶n xuÊt ¸p dông khoa häc c«ng nghÖ vµo s¶n xuÊt nh»m ®¹t ®­îc môc ®Ých cña m×nh. 2. Thùc tr¹ng cña lîi nhuËn ®èi víi nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ë ViÖt Nam - NÒn kinh tÕ ViÖt Nam tr­íc n¨m 1986 Sù chuyÓn ho¸ tõ c¬ chÕ qu¶n lý kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung quan liªu bao cÊp lªn c¬ chÕ thÞ tr­êng cã sù qu¶n lý cña nhµ n­íc theo ®Þnh h­íng XHCN lµ tÊt yÕu kh¸ch quan trong c«ng cuéc x©y dùng vµ b¶o vÖ tæ quèc XHCN ViÖt Nam. Tõ sau ngµy giµnh ®éc lËp ®Êt n­íc ta b­íc vµo c«ng cuéc võa x©y dùng ®Êt n­íc theo ®Þnh h­íng XHCN võa ph¶i chiÕn ®Êu b¶o vÖ thµnh qu¶ c¸ch m¹ng vµ toµn vÑn l·nh thæ. Trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, chèng MÜ ®Ó giµnh quyÒn ®éc lËp toµn vÑn l·nh thæ th× viÖc n­íc ta ¸p dông nªn kinh tÕ nh­ ë Nga thêi chiÕn lµ hoµn toµn ®óng, nã phï hîp víi hoµn c¶nh víi t×nh thÕ ®iÒu kiÖn cña ®Êt n­íc. Lóc nµy nÒn kinh tÕ chØ huy cã vai tro to lín lµ huy ®éng ®­îc toµn bé søc m¹nh c¬ së vËt chÊt cho c«ng viÖc chèng ngo¹i x©m vµ ®ång thêi trong hoµn c¶nh ®ã th× mäi ng­êi ®Òu cã mét chÝ h­íng dån hÕt vµo s¶n xuÊt theo tËp thÓ hîp t¸c x· lµ nh»m gi¶i phãng ®Êt n­íc. Nh­ng sau khi ®Êt n­íc ®­îc hoµn toµn gi¶i phãng viÖc cø ¸p dông c¬ chÕ kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung sau mét thêi gian nã ®· tá ra kh«ng cßn phï hîp n÷a, v× lóc nµy ng­êi ta ho¹t ®éng v× lîi Ých cña chÝnh m×nh ®­îc ®Æt lªn hµng ®Çu vµ lîi Ých cña ®Êt n­íc lµ Ýt h¬n. §ã chÝnh lµ ®éng lùc, lµ c¸i ph¸t triÓn tÊt ®i ®Õn sù tan r· cña c¬ chÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp chung vµ b­íc sang nÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn theo c¬ chÕ thÞ tr­êng cã sù qu¶n lý cña nhµ n­íc theo ®Þnh h­íng XHCN. Theo ®óng b¶n chÊt cña Nhµ n­íc XHCN viÖc s¶n xuÊt kinh doanh còng nh»m môc ®Ých lµ lîi nhuËn nh­ng ®ång thêi nã còng gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò c¨n b¶n chung cña x· héi nh­ gi¸o dôc, y tÕ, viÖc lµm…. §iÒu nµy nã thÓ hiÖn qua hÖ thèng lîi Ých kinh tÕ trong x· héi con ng­êi cã nh÷ng mèi quan hÖ knh tÕ vµ nh÷ng mèi quan hÖ ®ã liªn quan ®Õn c¸c lîi Ých kinh tÕ vµ chÞu sù t¸c ®éng cña c¸c lîi Ých kinh tÕ. Sù t¸c ®éng cña lîi Ých kinh tÕ biÓu hiÖn ë mäi lÜnh vùc, mäi chç, mäi n¬i. V× vËy, viÖc sö cã ý thøc cã môc ®Ých c¸c lîi Ých kinh tÕ trong qu¶n lý kinh tÕ cã ý nghÜa to lín, nã lµ ph­¬ng tiÖn m¹nh mÏ vµ tinh tÕ ®èi víi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña x· héi; nã t¹o ra ®éng lùc thóc ®Èy nÒn s¶n xuÊt ph¸t triÓn lµm t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng, n©ng cao hiÖu qu¶ kinh tÕ cña c¸c qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ kinh doanh. §Ó sö dông ®óng c¸c lîi Ých kinh tÕ ®ã th× ®ßi hái tr­íc hÕt ta ph¶i hiÓu râ b¶n chÊt cña lîi Ých kinh tÕ còng nh­ nh÷ng ®Æc tr­ng chñ yÕu cña nã. Mçi mét h×nh th¸i kinh tÕ x· héi gåm nhiÒu lîi Ých kinh tÕ phøc t¹p. Trong ®ã lîi Ých kinh tÕ cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh nhÊt, c¸c lîi Ých kinh tÕ ®­îc quy ®Þnh bëi quan hÖ s¶n xuÊt cña mçi chÕ ®é x· héi trong ®ã quan hÖ ®èi víi t­ liÖu s¶n xuÊt cã vai trß chi phèi hÖ thèng lîi Ých kinh tÕ. “ Lîi Ých kinh tÕ lµ nh÷ng quan hÖ kinh tÕ ph¶n ¸nh nh÷ng nhu cÇu nh÷ng ®éng c¬ kh¸ch quan vÒ sù ho¹t ®éng cña c¸c giai cÊp, nhãm x· héi hay tõng ng­êi lao ®éng riªng biÖt, do quan hÖ s¶n xuÊt quyÕt ®Þnh. §Æc tr­ng c¬ b¶n cña lîi Ých kinh tÕ lµ h×nh thøc biÓu hiÖn cña quan hÖ kinh tÕ vµ quy luËt kinh tÕ. Lîi Ých kinh tÕ lµ ph¹m trï kinh tÕ kh¸ch quan nã chØ xuÊt hiÖn khi nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt cã quan hÖ kinh tÕ víi nhau, nã lµ s¶n phÈm cña nh÷ng quan hÖ kinh tÕ lµ h×nh thøc vèn cã bªn trong, h×nh thøc tån t¹i vµ biÓu hiÖn c¸c quan hÖ kinh tÕ , kh«ng cã lîi Ých kinh tÕ n»m ngoµi nh÷ng quan hÖ kinh tÕ. Quan hÖ kinh tÕ mang tÝnh kh¸ch quan, lu«n tån t¹i trong vËn ®éng, h×nh thøc vËn ®éng cña c¸c quy luËt kinh tÕ do nã trùc tiÕp sinh ra, quy luËt kinh tÕ chØ cã thÓ t¸c ®éng th«ng qua con ng­êi mµ biÓu hiÖn lµ ë lîi Ých kinh tÕ. Nh­ vËy lîi Ých kinh tÕ võa cã tÝnh chÊt kh¸ch quan l¹i võa mang mµu s¾c chñ quan. TÝnh chñ quan lµ ë chç biÕn c¸c t¸c ®éng kh¸ch quan cña quy luËt kinh tÕ thµnh ®éng c¬ hµnh ®éng kinh tÕ cña con ng­êi. Nãi c¸ch kh¸c lîi Ých kinh tÕ lµ sù thèng nhÊt biÖn chøng gi÷a nh©n tè kh¸ch quan vµ nh©n tè chñ quan cho nªn nã trë thµnh ®éng lùc m¹nh mÏ bªn trong nÒn kinh tÕ ph¶i n¾m v÷ng vµ thùc hiÖn tèt hÖ thèng lîi Ých kinh tÕ kh¸ch quan. Lîi Ých kinh tÕ bao giê còng mang tÝnh chÊt lÞch sö vµ tÝnh giai cÊp. Mçi mét x· héi cã mét hÖ thèng lîi Ých kinh tÕ riªng cña m×nh, nã thÓ hiÖn b¶n chÊt cña tõng x· héi. Trong ®iÒu kiÖn nÒn kinh tÕ n­íc ta hiÖn nay. Lîi Ých kinh tÕ lµ ®éng lùc thóc ®Èy mäi tiÕn bé kinh tÕ. Nã biÓu hiÖn c¸c quan hÖ kinh tÕ, nã cã vai trß lµ mét ®éng lùc m¹nh mÏ ®èi víi nÒn kinh tÕ. Mçi x· héi kh¸c