Tiểu luận Quan niệm về vật chất trong triết học Mác - Lênin

©n chia ®­îc, kh«ng kh¸c nhau vÒ chÊt mµ chØ kh¸c nhau vÒ h×nh d¹ng, t­ thÕ vµ trËt tù s¾p xÕp. Nguyªn tö cã nhiÒu h×nh d¸ng kh¸c nhau: h×nh que, «van, bÇu dôc, trßn… vµ sù s¾p xÕp theo c¸c tr×nh tù kh¸c nhau, trËt tù kh¸c nhau t¹o ra sù ®a d¹ng vÒ vËt. Nguyªn tö tån t¹i vÜnh viÔn kh«ng do ai s¸ng t¹o ra vµ còng kh«ng thÓ bÞ hñy diÖt. Mäi sù vËt, hiÖn t­îng cña thÕ giíi lµ do sù kÕt hîp vµ ph©n gi¶i cña c¸c nguyªn tö mµ thµnh. MÆc dï cßn nhiÒu h¹n chÕ, nh­ng thuyÕt nguyªn tö cæ ®¹i lµ mét b­íc ph¸t triÓn míi cña chñ nghÜa duy vËt trªn con ®­êng h×nh thµnh ph¹m trï vËt chÊt triÕt häc, t¹o thµnh c¬ së triÕt häc cho nhËn thøc khoa häc sau nµy. Tuy nhiªn do ®iÒu kiÖn lÞch sö, thuyÕt nguyªn trë cæ d¹i còng chØ lµ nh÷ng pháng ®o¸n gi¶ ®Þnh, nã kh«ng tho¸t khái h¹n chÕ chung cña c¸c nhµ triÕt häc tr­íc ®ã: quy luËt vËt chÊt vÒ d¹ng cô thÓ cña vËt chÊt. 2/. Thêi cËn ®¹i: ThÕ kû XVII, XVIII, ph¸t huy truyÒn thèng cña c¸c nhµ duy vËt thêi cæ ®¹i. C¸c nhµ triÕt häc trong giai ®o¹n nµy còng ®ång nhÊt vËt chÊt víi nguyªn tö (vËt chÊt trïng nguyªn tö). Nh­ng do khoa häc tù nhiªn ph¸t triÓn m¹nh ®Æc biÖt lµ m«n c¬ häc, víi xu thÕ chung c¸c nhµ triÕt häc thêi kú nµy nh­: Galilª, §ªc¸ct¬, Niut¬n, Bªc¬n, H«pbach, vv… coi vËt chÊt ®ång nhÊt víi khèi l­îng vµ khèi l­îng lµ bÊt biÕn. §ång thêi do ¶nh h­ëng cña ph­¬ng ph¸p t­ duy siªu h×nh, nh÷ng quan niÖm trªn ®· ®­îc coi nh­ nh÷ng ch©n lý hoµn chØnh, bÊt di bÊt dÞch. ViÖc quan niÖm khèi l­îng cña c¸c vËt thÓ lµ bÊt biÕn, kh«ng phô thuéc vµo vËn ®éng lµ mét trong nh÷ng sai lÇm ë thêi kú nµy. Neut¬n ®· ®ång nhÊt khèi l­îng víi vËt chÊt, coi vËn ®éng cña vËt chÊt chØ lµ vËn ®éng c¬ häc, t¸ch rêi vËn ®éng kh«ng gian, thêi gian, thêi gian víi vËt chÊt. Theo Neut¬n, nguån gèc cña vËn ®éng ë bªn ngoµi vËt chÊt, «ng g¾n vËn ®éng cña vËt chÊt víi c¸i kÝch ®Çu tiªn cña th­îng ®Õ. §ã lµ nh÷ng quan ®iÓm cña c¸c nhµ triÕt häc thêi kú nµy. §Õn cuèi thÕ kû XIX, ®Çu thÕ kû XX, mét sè ph¸t minh quan träng trong khoa häc tù nhiªn ®Æc biÖt trong lÜnh vùc vËt lý häc ®· ®em l¹i nh÷ng hiÓu biÕt míi vÒ cÊu tróc cña vËt chÊt, nã ®· lµm thay ®æi c¨n b¶n quan niÖm cæ truyÒn vÒ vËt chÊt. Cô thÓ lµ vµo n¨m 1895, R¬nghen nhµ vËt lý lôc ng­êi §øc ®· ph¸t hiÖn ra tia X ( tia R¬nghen) n¨m 1896, BÐc¬nen, nhµ vËt lý lùc ng­êi Ph¸p ph¸t hiÖn ra hiÖn t­îng phãng x¹, ®· chøng tá r»ng nguyªn tö kh«ng ph¶i lµ kh«ng thÓ ph©n chia ®­îc vµ kh«ng thÓ chuyÓn ho¸ sang c¸c nguyªn tö kh¸c, b¸c bá quan niÖm siªu h×nh cho r»ng nguyªn tè ho¸ häc lµ bÊt biÕn. N¨m 1891, T«mx¬n nhµ vËt lý häc ng­êi Anh ®· ph¸t hiÖn ra ®iÖn tö. §iÖn tö lµ mét trong nh÷ng yÕu tè t¹o nªn nguyªn tö. Ph¸t minh nµy chøng tá r»ng nguyªn tö kh«ng ph¶i lµ ®¬n vÞ cuèi cïng t¹o nªn thÕ giíi vËt chÊt. §Õn ®Çu thÕ kû XX, n¨m 1901 nhµ vËt lý häc ng­êi §øc kan - phman ®· ph¸t hiÖn ra hiÖn t­îng rÊt quan träng lµ trong qu¸ tr×nh vËn ®éng, khèi l­îng cña ®iÖn tö t¨ng khi vËn tèc cña nã t¨ng. Nh­ vËy, khèi l­îng còng kh«ng ph¶i lµ c¸i bÊt biÕn. Ph¸t minh nµy ®· phñ nhËn hoµn toµn quan ®iÓm siªu h×nh coi khèi l­îng lµ bÊt biÕn vµ vËt ®ång nhiÖt vËt chÊt víi khèi l­îng. Nh÷ng ph¸t minh trong vËt lý ®· chøng minh r»ng sù ®ång nhÊt víi nh÷ng d¹ng cô thÓ cña vËt chÊt, víi nh÷ng thuéc tÝnh cña vËt chÊt nh­ chñ nghÜa duy vËt tr­íc M¸c quan niÖm lµ c¨n cø ®Ó chñ nghÜa duy t©m lîi dông chèng l¹i chñ nghÜa duy vËt, b¶o vÖ nh÷ng luËn ®iÓm duy t©m. C¸c nhµ triÕt häc cña chñ nghÜa duy t©m ®· cho r»ng “vËt chÊt tiªu tan mÊt” lµm cho toµn bé nÒn t¶ng cña chñ nghÜa duy vËt bÞ sôp ®æ hoµn toµn. II/. Quan niÖm vÒ vËt chÊt trong triÕt häc M¸c – Lªnin: Theo Lªnin ph¹m trï vËt chÊt lµ mét ph¹m trï “ réng ®Õn cïng cùc, réng nhÊt, mµ cho ®Õn nay, thùc ra nhËn thøc luËn vÉn ch­a v­ît qu¸ ®­îc” . Khi ®Þnh nghÜa ph¹m trï nµy, kh«ng thÓ quy nã vÒ vËt thÓ hoÆc mét thuéc tÝnh cô thÓ nµo ®ã, còng kh«ng thÓ quy vÒ ph¹m trï réng h¬n v× ®Õn nay ch­a cã ph¹m trï nµo réng h¬n ph¹m trï vËt chÊt. Do vËy, chØ cã thÓ ®Þnh nghÜa ph¹m trï vËt chÊt trong quan hÖ víi ý thøc, ph¹m trï ®èi lËp víi nã lµ trong quan hÖ Êy, vËt chÊt lµ tÝnh thø nhÊt, ý thøc lµ tÝnh thø hai. B»ng ph­¬ng ph¸p nh­ vËy, ®Þnh nghÜa ph¹m trï vËt chÊt cña Lªnin ®­îc diÔn ®¹t nh­ sau: “VËt chÊt lµ mét ph¹m trï triÕt häc dïng ®Ó chØ thùc t¹i kh¸ch quan ®­îc ®em l¹i cho con ng­êi trong c¶m gi¸c, ®­îc c¶m gi¸c cña chóng ta chÐp l¹i, chôp l¹i, ph¶n ¸nh vµ tån t¹i kh«ng lÖ thuéc vµo c¶m gi¸c”. ë ®Þnh nghÜa nµy. V.I.Lªnin ph©n biÖt hai vÊn ®Ò quan träng: Tr­íc hÕt lµ cÇn ph©n biÖt vËt chÊt víi t­ c¸ch lµ ph¹m trï triÕt häc víi c¸c quan niÖm cña khoa häc tù nhiªn vÒ cÊu t¹o vµ nh÷ng thuéc tÝnh cô thÓ cña c¸c ®èi t­îng c¸c d¹ng vËt chÊt kh¸c nhau. VËt chÊt víi t­ c¸ch lµ ph¹m trï triÕt häc nã chØ vËt chÊt nãi chung, v« h¹n, v« tËn, kh«ng sinh ra, kh«ng mÊt ®i, cßn c¸c ®èi t­îng, c¸c d¹ng vËt chÊt khoa häc cô thÓ nghiªn cøu ®Òu cã giíi h¹n, nã sinh ra vµ mÊt ®i ®Ó chuyÓn ho¸ thµnh c¸i kh¸c. V× vËy, kh«ng thÓ quy vËt chÊt nãi chung vÒ vËt thÓ, kh«ng thÓ ®ång nhÊt vËt chÊt nãi chung víi nh÷ng d¹ng cô thÓ cña vËt chÊt nh­ c¸c nhµ duy vËt trong lÞch sö cæ ®¹i, cËn ®¹i ®· lµm. Thø hai lµ trong nhËn thøc luËn, khi vËt chÊt ®èi lËp víi ý thøc, c¸i quan träng ®Ó nhËn biÕt vËt chÊt chÝnh lµ thuéc tÝnh kh¸ch quan. Kh¸ch quan theo V.I.Lªnin lµ “c¸i ®ang tån t¹i ®éc lËp víi loµi ng­êi vµ víi c¶m gi¸c cña con ng­êi”. Trong ®êi sèng x· héi, “vËt chÊt lµ c¸i tån t¹i x· héi kh«ng phô thuéc vµo ý thøc x· héi cña con ng­êi”. VÒ mÆt nhËn thøc luËn th× kh¸i niÖm vËt chÊt kh«ng cã nghÜa g× kh¸c h¬n: “thùc t¹i kh¸ch quan tån t¹i ®éc lËp víi ý thøc con ng­êi vµ ®­îc ý thøc con ng­êi ph¶n ¸nh”. Nh­ vËy, ®Þnh nghÜa ph¹m trï vËt chÊt cña V.I.Lªnin bao gåm nh÷ng néi dung c¬ b¶n sau: - VËt chÊt lµ c¸i tån t¹i kh¸ch quan bªn ngoµi ý thøc vµ kh«ng phô thuéc vµo ý thøc, bÊt kÓ sù tån t¹i Êy con ng­êi ®· nhËn ®­îc hay ch­a nhËn thøc ®­îc. - VËt chÊt lµ c¸i g©y nªn c¶m gi¸c ë con ng­êi khi gi¸n tiÕp hoÆc trùc tiÕp t¸c ®éng lªn gi¸c quan cña con ng­êi. - C¶m gi¸c, t­ duy, ý thøc chØ lµ sù ph¶n ¸nh cña vËt chÊt. Víi nh÷ng néi dung c¬ b¶n nh­ trªn, ph¹m trï vËt chÊt trong ®Þnh nghÜa cña V.I.Lªnin cã nhiÒu ý nghÜa to lín. - Khi kh¼ng ®Þnh vËt chÊt lµ “thùc t¹i kh¸ch quan ®­îc ®em l¹i cho con ng­êi trong c¶m gi¸c”, “tån t¹i kh«ng lÖ thuéc vµo c¶m gi¸c”, V.I.Lªnin ®· thõa nhËn r»ng, trong nhËn thøc luËn, vËt chÊt lµ tÝnh thø nhÊt, lµ nguån gèc kh¸ch quan cña c¶m gi¸c, ý thøc. Vµ khi kh¼ng ®Þnh vËt chÊt lµ c¸i “®­îc c¶m gi¸c cña chóng ta chÐp l¹i, chôp l¹i, ph¶n ¸nh”, V.I.Lªnin muèn nhÊn m¹nh r»ng b»ng nh÷ng ph­¬ng thøc nhËn thøc kh¸c nhau (chÐp l¹i, chôp l¹i, ph¶n ¸nh…) con ng­êi cã thÓ nhËn thøc ®­îc thÕ giíi vËt chÊt. Nh­ vËy, ®Þnh nghÜa vËt chÊt cña V.I.Lªnin ®· b¸c bá thuyÕt kh«ng thÓ biÕt, ®· kh¾c phôc ®­îc nh÷ng khiÕm khuyÕt trong c¸c quan ®iÓm siªu h×nh, m¸y mãc vÒ vËt chÊt. §ång thêi, ®Þnh nghÜa vËt chÊt cña V.I.Lªnin cßn cã ý nghÜa ®Þnh h­íng ®èi víi khoa häc cô thÓ trong viÖc t×m kiÕm c¸c d¹ng hoÆc c¸c h×nh thøc míi cña vËt thÓ trong thÕ giíi. 1/. §Þnh nghÜa vËt chÊt (theo quan ®iÓm Lªnin) VËt chÊt ®­îc Lªnin theo vµ viÕt vÒ vËt chÊt trong t¸c phÈm “V.I.Lªnin: toµn tËp, Nhµ xuÊt b¶n TiÕn Bé M.1980”. Lªnin ®· b¸c bá quan ®iÓm cña c¸c nhµ triÕt häc tr­íc vµ chØ ra r»ng: kh«ng ph¶i” vËt chÊt tiªu tan mÊt”, mµ chØ cã giíi h¹n hiÓu biÕt cña con ng­êi vÒ vËt chÊt lµ tiªu tan, nghÜa lµ c¸i mÊt ®i kh«ng ph¶i lµ vËt chÊt, mµ chØ lµ giíi h¹n cña nhËn thøc cña con ng­êi vÒ tæ chøc, kÕt cÊu cña nã mµ th«i. Trªn c¬ së ph©n tÝch mét c¸ch s©u s¾c cuéc c¸ch m¹ng trong khoa häc tù nhiªn vµ phª ph¸n chñ nghÜa duy t©m triÕt häc, Lªnin ®· ®­a ra mét ®Þnh nghÜa toµn diÖn s©u s¾c vµ khoa häc vÒ ph¹m trï vËt chÊt. “VËt chÊt lµ mét ph¹m trï triÕt häc dïng ®Ó chØ thùc t¹i kh¸ch quan ®­îc ®em l¹i cho con ng­êi trong c¶m gi¸c, ®­îc c¶m gi¸c cña chóng ta chÐp l¹i, chôp l¹i, ph¶n ¸nh vµ tån t¹i kh«ng lÖ thuéc vµo c¶m gi¸c”. 2/. Ph©n tÝch ®Þnh nghÜa vËt chÊt theo quan ®iÓm Lªnin Khi ®Þnh nghÜa ph¹m trï vËt chÊt, Lªnin ®ßi hái cÇn ph¶i ph©n biÖt vËt chÊt víi tÝnh c¸ch lµ ph¹m trï triÕt häc víi c¸c kh¸i niÖm cña khoa häc tù nhiªn vÒ c¸c ®èi t­îng sù vËt cô thÓ ë c¸c tr×nh ®é kÕt cÊu vµ tæ chøc kh¸c nhau vµ c¸c thuéc tÝnh kh¸c nhau t­¬ng øng cña chóng. Lªnin còng chØ ra ph­¬ng ph¸p ®Þnh nghÜa ph¹m trï vËt chÊt lµ ph¹m trï réng lín nhÊt trong hÖ thèng c¸c ph¹m trï nªn kh«ng thÓ ®Þnh nghÜa nã b»ng ph­¬ng ph¸p ®Þnh nghÜa th«ng th­êng: quy kh¸i niÖm cÇn ®Þnh nghÜa vµo mét kh¸i niÖm réng lín vµ chØ ra nh÷ng ®Æc ®iÓm kh¸c biÖt. VÝ dô: §Þnh nghÜa h×nh ch÷ nhËt ng­êi ta quy nã vµo h×nh b×nh hµnh “h×nh ch÷ nhËt lµ h×nh b×nh hµnh cã hai ®­êng chÐo b»ng nhau”. Kh¸c víi c¸c ®Þnh nghÜa trªn, ®Þnh nghÜa ph¹m trï vËt chÊt, Lªnin ®· ®èi lËp vËt chÊt víi ý thøc vµ chØ ra thuéc tÝnh c¨n b¶n phæ biÕn ph©n biÖt vËt chÊt víi ý thøc. Trong ®Þnh nghÜa, chóng ta nhËn thÊy cã hai mÆt cña mét thuéc tÝnh mµ Lªnin gäi lµ “®Æc tÝnh” duy nhÊt cña vËt chÊt ®ã lµ. VËt chÊt lµ “thùc t¹i kh¸ch quan ®­îc ®em l¹i cho con ng­êi trong c¶m gi¸c vµ tån t¹i kh«ng lÖ thuéc vµo c¶m gi¸c”. Nh­ vËy, chóng ta hiÓu vËt chÊt lµ thùc t¹i kh¸ch quan, lµ tÊt c¶ nh÷ng c¸i g× tån t¹i bªn ngoµi vµ kh«ng lÖ thuéc vµo vµo c¶m gi¸c, ý thøc con ng­êi. TÊt c¶ nh÷ng c¸i g× tån t¹i bªn ngoµi vµ ®éc lËp víi ý thøc, víi c¶m gi¸c, vµ ®em l¹i cho chóng ta trong c¶m gi¸c, trong ý thøc lµ vËt chÊt. Thuéc tÝnh nµy ®· thÓ hiÖn lËp tr­êng cña chñ nghÜa duy vËt, vËt chÊt cã tr­íc, ý thøc cã sau. VËt chÊt lµ nguån gèc cña ý thøc, cña c¶m gi¸c. C¶m gi¸c, ý thøc cña con ng­êi lµ sù ph¶n ¸nh thùc t¹i kh¸ch quan. Con ng­êi cã kh¶ n¨ng nhËn thøc ®­îc thÕ giíi vËt chÊt. §Þnh nghÜa cña Lªnin vÒ vËt chÊt ®· bao qu¸t c¶ hai mÆt cña vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc trªn lËp tr­êng cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng. §Þnh nghÜa vËt chÊt cña Lªnin cã ý nghÜa thÕ giíi quan vµ ph­¬ng ph¸p luËn s©u s¾c ®èi víi nhËn thøc khoa häc vµ thùc tiÔn. Nã ®· kh¾c phôc ®­îc tÝnh chÊt siªu h×nh, trùc quan trong c¸c quan niÖm vËt chÊt cña chñ nghÜa duy vËt tr­íc M¸c quy vËt chÊt vµo c¸c d¹ng cô thÓ c¶m tÝnh hoÆc vµo mét thuéc tÝnh cô thÓ nµo ®Êy cña vËt chÊt. Trong hiÖn thùc kh¸ch quan mäi sù vËt hiÖn t­îng cña thÕ giíi vËt chÊt ®Òu cã liªn hÖ, chuyÓn ho¸ qua l¹i, biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn . Nªn viÖc quy vËt chÊt vµo nguyªn tö, d¹ng cô thÓ cña vËt chÊt nh­ chñ nghÜa duy vËt tr­íc M¸c ®· lµm, tÊt yÕu sÏ vÊp ph¶i m©u thuÉn kh«ng thÓ tr¸nh khái khi mµ khoa häc tù nhiªn v­ît qua giíi h¹n nguyªn tö, ®i vµo nghiªn cøu ®iÖn tö h¹t c¬ b¶n kh¸c. §Þnh nghÜa cña Lªnin vÒ vËt chÊt cßn chèng l¹i c¸c quan ®iÓm duy t©m (c¶ chñ nghÜa duy t©m kh¸ch quan vµ chñ nghÜa duy t©m chñ quan) vÒ vËt chÊt. H¬n n÷a, ®Þnh nghÜa nµy ®· t¹o ra c¬ së lý luËn ®Ó kh¾c phôc quan ®iÓm duy t©m vÒ ®êi sèng x· héi cña chñ nghÜa duy vËt tr­íc M¸c. ChÝnh v× kh«ng chØ ra ®­îc d¹ng vËt chÊt cña ®êi sèng x· héi, nªn khi gi¶i thÝch c¸c hiÖn t­îng x· héi, chñ nghÜa duy vËt tr­íc M¸c ®· r¬i vµo lËp tr­êng cña chñ nghÜa duy t©m. §Þnh nghÜa cña Lªnin vÒ vËt chÊt bao qu¸t c¶ d¹ng vËt chÊt trong x· héi ®ã lµ tån t¹i x· héi. Tån t¹i bªn ngoµi kh«ng phô thuéc vµo ý thøc x· héi. Lµ sù kh¸i qu¸t c¸c thµnh tùu cña c¸c khoa häc tù nhiªn ®Þnh nghÜa cña Lªnin vÒ vËt chÊt cã vai trß ®Þnh h­íng cho sù ph¸t triÓn cña nhËn thøc khoa häc, gióp cho nhËn thøc khoa häc tr¸nh ®­îc c¸c cuéc khñng ho¶ng t­¬ng tù nh­ cuéc khñng ho¶ng vËt lý häc cuèi thÕ kû XIX vµ ®Çu thÕ kû XX. Ph©n lo¹i c¸c d¹ng vËt chÊt: Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng trªn c¬ së luËn gi¶i khoa häc ®· kh¼ng ®Þnh vËt chÊt lµ tÊt c¶ nh÷ng g× tån t¹i kh¸ch quan bªn ngoµi ý thøc cña chóng ta. §iÒu ®ã ®óng nh­ng ch­a ®ñ v× ph¶i cÇn thiÕt c¸c d¹ng vËt chÊt kh¸c nhau. Ngoµi c¸ch ph©n lo¹i triÕt häc nh­ vËy cßn cã c¸c c¸ch ph©n lo¹i sau: - NÕu theo thuéc tÝnh cÊu tróc Þ vËt chÊt ®­îc chia thµnh hai d¹ng cô thÓ. D¹ng 1: C¸c d¹ng vËt thÓ bao gåm c¸c h¹t vÜ m«, vÜ m« ë c¸c tr¹ng th¸i kh¸c nhau vµ c¸c h¹t cã khèi l­îng tÜnh t¹o nªn chóng Þ ph©n biÖt ®­îc c¸c vËt thÓ kh¸c nhau ® vËt thÓ vËt chÊt. D¹ng 2: VËt chÊt tån t¹i d­íi d¹ng tr­êng nh­ tr­êng ®iÖn c¬, tr­êng hÊp dÉn, tr­êng sinh häc vv… Tuy c¸c tr­êng cã kh¸c nhau nh­ng ®Æc tr­ng chung cña tr­êng lµ chóng ®­îc ph©n bè liªn tôc trong kh«ng gian, trong ch©n kh«ng vµ chóng lu«n lu«n lan truyÒn víi mét vËn tèc kh«ng ®æi, cã sè bËc tù do v« h¹n. - NÕu xÐt theo sù biÕn ®æi mäi quan ®iÓm ph¸t triÓn Þ vËt chÊt chia thµnh c¸c d¹ng vËt chÊt v« c¬, h÷u c¬, nhãm vËt chÊt h÷u sinh, nhãm vËt chÊt d­íi d¹ng x· héi. VËt chÊt t¸c dông ®Õn gi¸c quan con ng­êi, con ng­êi c¶m gi¸c tri thøc kh«ng cã mét lo¹i vËt chÊt nµo mµ khi t¸c ®éng ®Õn gi¸c quan con ng­êi l¹i kh«ng g©y cho con ng­êi c¶m gi¸c lµ tri thøc. VËt chÊt lµ nguån gèc kh¸ch quan cña tri thøc vµ con ng­êi cã kh¶ n¨ng nhËn thøc ®­îc thÕ giíi vËt chÊt. VËy ®Þnh nghÜa vËt chÊt trªn cña Lªnin ®· gi¶i quyÕt ®­îc c¶ hai mÆt vÒ vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc theo lËp tr­êng cña duy vËt. III/. Quan niÖm vÒ vËn ®éng cña vËt chÊt Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng cho r»ng vËt chÊt tån t¹i b»ng vËn ®éng vµ vËn ®éng cña vËt chÊt diÔn ra trong kh«ng gian vµ thêi gian. V× vËy, vËn ®éng kh«ng gian vµ thêi gian lµ c¸c h×nh thøc tån t¹i cña vËt chÊt. Sù ph¸t triÓn cña nhËn thøc khoa häc ®· kh¼ng ®Þnh r»ng: VËn ®éng kh«ng ph¶i chØ lµ sù di chuyÓn vÞ trÝ, trong kh«ng gian mµ theo nghÜa chung nhÊt, lµ sù biÕn ®æi nãi chung. ¡ngghen viÕt: “VËn ®éng, hiÓu theo nghÜa chung nhÊt, lµ mét thuéc tÝnh cè h÷u cña vËt chÊt, th× bao gåm tÊt c¶ mäi sù thay ®æi vµ mäi qu¸ tr×nh diÔn ra trong vò trô, kÓ tõ sù thay ®æi vÞ trÝ ®¬n gi¶n cho ®Õn t­ duy”. VËn ®éng lµ ph­¬ng thøc tån t¹i cña vËt chÊt. VËn ®éng bao hµm mäi sù biÕn ®æi nãi chung, th× luËn ®iÓm ®ã ®· bao hµm luËn ®iÓm thø hai vËn ®éng lµ ph­¬ng thøc tån t¹i cña vËt chÊt, lµ thuéc tÝnh kh«ng t¸ch rêi cña vËt chÊt vËn ®éng lµ ph­¬ng thøc tån t¹i cña vËt chÊt, ®iÒu ®ã cã nghÜa lµ vËt chÊt tån t¹i b»ng nhiÒu c¸ch vËn ®éng vµ th«ng qua vËn ®éng mµ biÓu hiÖn sù tån t¹i cña m×nh, kh«ng thÓ cã vËt chÊt kh«ng cã vËn ®éng vµ ng­îc l¹i. Theo quan ®iÓm duy vËt biÖn chøng, vËn ®éng cña vËt chÊt lµ sù tù th©n vËn ®éng, bëi v× tÊt c¶ c¸c d¹ng vËt chÊt bao giê còng lµ mét kÕt cÊu bao gåm c¸c yÕu tè, c¸c mÆt, c¸c qu¸ tr×nh trong sù liªn hÖ t¸c ®éng qua l¹i. ChÝnh sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a c¸c yÕu tè, c¸c mÆt, c¸c qu¸ tr×nh ®· dÉn ®Õn sù biÕn ®æi nãi chung. Quan ®iÓm vÒ vËn ®éng lµ tù vËn ®éng hoµn toµn ®èi lËp víi quan ®iÓm duy t©m vµ siªu h×nh vÒ vËn ®éng hä kh«ng ®i t×m nguån gèc cña vËn ®éng ë bªn trong b¶n th©n sù vËt mµ quy nguån gèc cña vËn ®éng bªn trong b¶n th©n sù vËt mµ quy nguån gèc Êy vÒ th©n nhiÒu linh hoÆc vµo chñ thÓ nhËn thøc. VËn ®éng lµ thuéc tÝnh cè h÷u cña vËt chÊt nªn vËn ®éng còng kh«ng do ai s¸ng t¹o ra vµ kh«ng thÓ bÞ tiªu diÖt ®i. C¸c h×nh thøc vËn ®éng chuyÓn ho¸ lÉn nhau, c¸c vËn ®éng cña vËt chÊt nãi chung th× vÜnh viÔn tån t¹i cïng víi sù tån t¹i vÜnh viÔn cña vËt chÊt. ¡ngghen lÇn ®Çu tiªn ®· ph©n lo¹i c¸c h×nh thøc vËn ®éng c¬ b¶n dùa trªn nh÷ng thµnh tù cña khoa häc tù nhiªn vµ triÕt häc nh­ sau: + VËn ®éng c¬ häc: Lµ sù di chuyÓn vÞ trÝ cña c¸c vËt thÓ trong kh«ng gian. + VËn ®éng vËt lý - sù vËn ®éng cña c¸c ph©n tö cña h¹t c¬ b¶n, c¸c qu¸ tr×nh nhiÖt, ®iÖn vv.. + VËn ®éng sinh vËt, thÓ hiÖn ë ho¹t ®éng sèng cña c¬ thÓ, ë sù trao ®æi gi÷a c¬ thÓ sèng vµ m«i tr­êng. + VËn ®éng x· héi lµ qu¸ tr×nh biÕn ®æi vµ thay thÕ cña c¸c h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi ® còng lu«n lu«n vËn ®éng. Tuy cã sù kh¸c nhau vÒ chÊt l­îng, nh­ng gi÷a c¸c h×nh thøc vËn ®éng cã sù liªn hÖ, t¸c ®éng, chuyÓn ho¸ qua l¹i. Sù ph¸t triÓn cña thÕ giíi vËt chÊt thÓ hiÖn qua sù liªn hÖ chuyÓn ho¸ tõ nh÷ng h×nh thøc thÊp ®Õn h×nh thøc vËn ®éng cao. Nh÷ng d¹ng vËt chÊt phøc t¹p nh­ c¸c c¬ thÓ sèng, x· héi loµi ng­êi bao hµm nhiÒu h×nh thøc vËn ®éng trong sù liªn hÖ, t¸c ®éng qua l¹i, nh­ng bao giê còng ®­îc ®Æc tr­ng bëi mét h×nh thøc vËn ®éng c¬ b¶n x¸c ®Þnh. Trong c¬ thÓ sèng bao gåm c¸c h×nh thøc vËn ®éng sinh vËt, c¬ gií, vËt lý, ho¸ häc, song h×nh thøc vËn ®éng sinh vËt lµ h×nh thøc ®Æc tr­ng c¬ b¶n nhÊt, quy ®Þnh sù kh¸c biÖt gi÷a c¬ thÓ sinh vËt víi nh÷ng d¹ng vËt chÊt kho¸. B»ng sù ph©n lo¹i c¸c h×nh thøc vËn ®éng c¬ b¶n nhÊt, quy ®Þnh sù k¸hoÆc biÖt gi÷a c¬ thÓ sinh vËt víi nh÷ng d¹ng vËt chÊt kho¸. B»ng sù ph©n lo¹i c¸c h×nh thøc vËn ®ängo c¬ b¶n, ¡ngghen ®· ®Æt c¬ së cho viÖc ph©n lo¹i c¸c khoa häc t­¬ng øng víi c¸c ®èi t­îng nghiªn cøu cña chóng vµ chØ ra c¬ së cña khuynh h­íng ph©n ngµnh vµ hîp ngµnh cña c¸c khoa häc. Ngoµi ra, t­ t­ëng vÒ sù kh¸c biÖt vµ thèng nhÊt cña c¸c h×nh thøc vËn ®éng c¬ b¶n cña vËt chÊt cßn lµ c¬ së ®Ó chèng l¹i khuynh h­íng sai lÇm trong nhËn thøc: quy tr×nh nhËn thøc vËn ®éng cao vµo h×nh thøc vËn ®éng thÊp vµ ng­îc l¹i. VËn ®éng lµ ph­¬ng thøc tån t¹i cña vËt chÊt vËy vËt chÊt tån t¹i b»ng c¸ch vËn ®éng th«ng qua qu¸ tr×nh vËn ®éng vµ biÓu hiÖn sù tån t¹i cña m×nh. ¡ngghen ®· nªu râ vËn ®éng lµ thuéc tÝnh cè h÷u cña vËt chÊt, lµ ph­¬ng thøc tån t¹i cña vËt chÊt vµ kh«ng cã lo¹i vËt chÊt nµo tån t¹i kh«ng cã sù vËn ®éng. VËn ®éng vµ ®øng im: ThÕ giíi vËt chÊt kh«ng ®ñ ë trong qu¸ tr×nh vËn ®éng mµ cßn cã sù ®øng tim t­¬ng ®èi. NÕu kh«ng cã sù ®øng im t­¬ng ®èi th× kh«ng cã sù ph©n ho¸ thÕ giíi vËt chÊt thµnh c¸c sù vËt, hiÖn t­îng phong phó vµ ®a d¹ng. V× vËy, ®øng im chÝnh lµ “®iÒu kiÖn chñ yÕu cña sù ph©n ho¸ cña vËt chÊt”. NÕu vËn ®éng lµ sù biÕn ®æi cña c¸c sù vËt, hiÖn t­îng, th× ®øng im lµ sù æn ®Þnh, lµ sù b¶o toµn tÝnh quy ®Þnh c¸c sù vËt vµ hiÖn t­îng. Nh­ng ®øng im lµ t­¬ng ®èi. §iÒu ®ã thÓ hiÖn ë nh÷ng ®iÓm sau ®©y: + VËt thÓ chØ ®øng im trong mét quan hÖ nhÊt ®Þnh. + Sù ®øng im cña vËt thÓ chØ trong mét thêi gian x¸c ®Þnh vµ chÝnh trong thêi gian ®ã ®· n¶y sinh nh÷ng nh©n tè dÉn ®Õn ph¸ vì sù im t¹m thêi cña nã. Nh­ vËy, ®øng im lµ t­¬ng ®èi t¹m thêi, nã biÓu hiÖn mét tr¹ng th¸i vËn ®éng trong th¨ng b»ng. Hay nãi kh¸i qu¸t h¬n, vËn ®éng cña thÕ giíi vËt chÊt bao hµm trong nã cã tÝnh biÕn ®æi vµ tÝnh æn ®Þnh. §øng im lµ sù vËn ®éng d­íi mét h×nh thøc kh¸c - h×nh thøc æn ®Þnh. Trong mèi quan hÖ gi÷a vËn ®éng vµ ®øng im, theo quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng, vËn ®éng lµ tuyÖt ®èi, ®øng im lµ tuyÖt ®èi, ®øng im lµ t­¬ng ®èi, t¹m thêi. IV/. Kh«ng gian vµ thêi gian: §Òu lµ nh÷ng h×nh thøc tån t¹i cña vËt chÊt, lµ nh÷ng thuéc tÝnh chung vèn cã cña c¸c d¹ng vËt chÊt cô thÓ. Mäi sù vËt trong thÕ giíi vËt chÊt ®Òu cã vÞ trÝ, cã h×nh thøc kÕt cÊu, cã ®é dµi ng¾n, cao thÊp. TÊt c¶ nh÷ng c¸i ®ã ®­îc gäi lµ kh«ng gian, kh«ng gian lµ h×nh thøc tån t¹i cña vËt chÊt biÓu hiÖn nh÷ng thuéc tÝnh nh­ cïng tån t¹i vµ t¸ch biÖt, cã kÕt cÊu vµ qu¶ng tÝnh. Nh­ng c¸c sù vËt l¹i tån t¹i trong tr¹ng th¸i biÕn®æi víi ®é nhanh, chËm kh¸c nhau, kÕ tiÕp vµ chuyÓn ho¸ lÉn nhau. Nh÷ng thuéc tÝnh ®ã lµ thêi gian. Thêi gian lµ h×nh thøc tån t¹i cña vËt chÊt bao gåm nh÷ng thuéc tÝnh: ®é l©u cña sù biÕn ®æi, t×nh tù xuÊt hiÖn vµ mÊt ®i cña c¸c sù vËt, c¸c tr¹ng th¸i kh¸c nhau trong thÕ giíi vËt chÊt. Kh«ng gian vµ thêi gian lµ nh÷ng h×nh thøc c¬ b¶n cña vËt chÊt ®ang vËn ®éng Lªnin viÕt: “ThÕ giíi kh«ng cã g× ngoµi vËt chÊt ®ang vËn ®éng vµ vËt chÊt ®ang v¹n ®éng thÓ hiÖn vËn ®éng ë ®Çu ngoµi kh«ng gian vµ thêi gian”. Thùc ra kh«ng gian vµ thêi gian lµ nh÷ng ph¹m trï triÕt häc ®· xuÊt hiÖn tõ rÊt sím trong lÞch sö nhËn thøc. Ngay tõ rÊt xa x­a ng­êi ta ®· hiÓu r»ng bÊt kú mét kh¸ch thÓ vËt chÊt nµo còng ®Òu chiÕm mét vÞ trÝ nhÊt ®Þnh, ë vµo mét khung c¶nh nhÊt ®Þnh trong t­¬ng quan vÒ mÆt kÝch th­íc so víi c¸c kh¸ch thÓ kh¸c… C¸c h×nh thøc tån t¹i nh­ vËy cña vËt chÕt thÓ ®­îc gäi lµ kh«ng gian. Bªn c¹nh c¸c quan hÖ kh«ng gian, sù tån t¹i cña c¸c kh¸ch thÓ vËt chÊt cßn ®­îc biÓu hiÖn ë møc ®é tån t¹i l©u dµi hay mau chãng cña hiÖn t­îng, ë sù kÕ tiÕp tr­íc sau cña giai ®o¹n vËn ®éng… Nh÷ng thuéc tÝnh nµy cña c¸c sù vËt ®­îc ®Æc tr­ng b»ng ph¹m trï thêi gian. C¸c ®¹i l­îng kh«ng gian vµ thêi gian cña sù tån t¹i cña sù vËt, th«ng th­êng, ®­îc xem nh­ lµ mét c¸i g× ®ã hiÓn nhiªn. Tuy vËy, trong lÞch sö triÕt häc, xung quanh c¸c ph¹m trï kh«ng gian vµ thêi gian ®· tõng cã rÊt nhiÒu vÊn ®Ò nan gi¶i, g©y tranh c·i. Nh÷ng ng­êi theo chñ nghÜa duy t©m. Nh­ng th­êng phñ nhËn tÝnh kh¸ch quan cña kh«ng gian vµ thêi gian. Cant¬ cho r»ng kh«ng gian vµ thêi gian chØ lµ h×nh thøc chñ quan cña trùc quan ®Ó xÕp ®Æt c¸c c¶m gi¸c mµ ta thu nhËn mét c¸ch lén xén. MÆc dï kh«ng ph¶i lµ ng­êi phñ nËhn sù tån t¹i kh¸ch quan cña c¸c kh¸ch thÓ vËt chÊt song cant¬ l¹i lµ nhµ triÕt häc nªu lªn sù hµnh nghÒ vÒ tÝnh kh¸ch quan cña c¸c thuéc tÝnh kh«ng gian vµ thêi gian cña thÕ giíi vËt chÊt. Makh¬ còng cho r»ng kh«ng gian, thêi gian chØ lµ mét hÖ thèng liªn kÕt chÆt chÏ cña chuçi c¶m gi¸c. Theo Makh¬ kh«ng ph¶i con ng­êi víi nh÷ng c¶m gi¸c cña m×nh tån t¹i trong kh«ng gian vµ thêi gian mµ chÝnh kh«ng gian vµ thêi gian tån t¹i trong con ng­êi, lÖ thuéc vµo con ng­êi vµ do con ng­êi sinh ra. Phª ph¸n sai lÇm ®ã cña Makh¬, Lªnin ®· chØ râ: “§ã lµ mét ®iÒu v« lý duy t©m râ rÖt n¶y sinh ra mét c¸ch tÊt nhiªn tõ häc thuyÕt nãi r»ng vËt thÓ lµ nh÷ng phøc hîp c¶m gi¸c”. C¸c nhµ duy vËt siªu h×nh ë thÕ kû XVII - XVIII do qu¸ chó träng ®Õn viÖc ph©n tÝch c¸c kh¸ch thÓ vÜ m« vËn ®éng trong tèc ®é th«ng th­êng nªn ®· t¸ch rêi kh«ng gian vµ thêi gian víi nhau vµ t¸ch rêi kh«ng gian, thêi gian víi vËt chÊt. Niut¬n cho r»ng kh«ng gian, thêi gian vµ vËn ®éng lµ nh÷ng thùc thÓ nµo ®ã ë bªn ngoµi vËt chÊt vµ kh«ng cã liªn hÖ víi nhau. Khi phª ph¸n quan ®iÓm ®ã cña c¸c nhµ duy vËt siªu h×nh, ¡ngghen viÕt c¸c h×nh thøc c¬ b¶n cña mäi tån t¹i lµ kh«ng gian vµ thêi gian tån t¹i ngoµi thêi gian th× còng hÕt søc v« lý nh­ tån t¹i ë ngoµi kh«ng gian. Theo ¡ngghen th× kh«ng gian vµ thêi gian g¾n bã hÕt søc chÆt chÏ víi nhau vµ c¶ hai ®Òu lµ thuéc tÝnh cè h÷u cña vËt chÊt. Chóng lµ h×nh thøc tån t¹i cña vËt chÊt. Kh«ng thÓ cã vËt chÊt nµo tån t¹i bªn ngoµi kh«ng gian vµ thêi gian, còng nh­ kh«ng thÓ cã kh«ng gian, thêi gian nµo tån t¹i bªn ngoµi vËt chÊt. §©y lµ ®iÒu kh«ng thÓ h×nh dung trong ý thøc th«ng th­êng. §Çu thÕ kû XX, thuyÕt t­¬ng ®èi cña Anhxtanh ra ®êi, luËn ®iÓm thiªn tµi trªn ®©y cña ¡ngghen ®· ®­îc chøng minh mét c¸ch hïng hån. ThuyÕt t­¬ng ®èi v¹ch ra mét khÝa c¹nh míi, cèt yÕu cña mèi t­¬ng quan gi÷a gian, thêi gian vµ vËn ®éng mµ c¬ häc cæ ®iÓn ch­a ®¹t tíi. ThuyÕt t­¬ng ®èi còng ®em l¹i bøc tranh vÒ sù thèng nhÊt gi÷a kh«ng gian vµ thêi gian. Nh­ vËy, thuyÕt t­¬ng ®èi ®· b¸c bá tÝnh bÊt biÕn cña kh«ng gian, thêi gian cïng víi sù vËn ®éng cña vËt chÊt, mét lÇn n÷a kh¼ng ®Þnh kh«ng gian, thêi gian lµ h×nh thøc tån t¹i cña vËt chÊt. Nh­ vËy, kh«ng gian vµ thêi gian cã nh÷ng tÝnh chÊt sau ®©y: + TÝnh kh¸ch quan, kh«ng gian, thêi gian lµ thuéc tÝnh cña vËt chÊt tån t¹i g¾n liÒn víi nhau vµ g¾n liÒn víi vËt chÊt. VËt chÊt tån t¹i kh¸ch quan, do ®ã kh«ng gian vµ thêi gian cïng tån t¹i kh¸ch quan. + TÝnh vÜnh cöu vµ v« tËn: Theo ¡ngghen, vËt chÊt vÜnh vöu cã v« tËn trong kh«ng gian vµ thêi gian. V« tËn cã nghÜa lµ kh«ng cã tËn cïng nµo c¶. Nh÷ng thµnh tùu cña vËt lý häc vi m« còng nh­ nh÷ng thµnh tùu cña vò trô häc ngµy cµng x¸c nhËn tÝnh vÜnh cöu vµ tÝnh v« tËn cña kh«ng gian vµ thêi gian. + TÝnh ba chiÒu cña kh«ng gian vµ tÝnh mét chiÒu cña thêi gian. TÝnh ba chiÒu cña kh«ng lµ chiÒu dµi, chiÒu réng vµ chiÒu cao. TÝnh mét chiÒu cña thêi gian lµ chiÒu tõ qu¸ khø ®Õn t­¬ng lai. Kh«ng gian mµ chóng ta ®ang xÐt lµ kh«ng gian hiÖn thùc, kh«ng gian ba chiÒu. Nªu chó ý, trong to¸n häc ngoµi ph¹m trï kh«ng gian ba chiÒu cßn cã ph¹m trï kh«ng gian nhiÒu chiÒu vv… §ã lµ sù trõu t­îng ho¸ to¸n häc, mét c«ng cô, to¸n häc dïng ®Ó nghiªn cøu c¸c ®èi t­îng ®Æc thï. TÝnh thèng nhÊt vËt chÊt cña thÕ giíi. TÝnh thèng nhÊt cña thÕ giíi lu«n g¾n liÒn víi c¸ch gi¶i quyÕt vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc cã thÓ ph¶n x¹ hai khuynh h­íng c¬ b¶n vÒ vÊn ®Ò nµy chñ nghÜa duy vËt, khi coi vËt chÊt tr­íc, ý thøc cã sau, ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh thÕ giíi vËt chÊt do ®ã tÝnh thèng nhÊt cña thÕ giíi lµ vËt chÊt. Ng­îc l¹i, chñ nghÜa duy t©m cã ý thøc, tinh thÇn cã tr­íc, quyÕt ®Þnh vËt chÊt, tÝnh thèng nhÊt cña thÕ giíi lµ ý thøc tinh thÇn. Chñ nghÜa duy vËt tr­íc M¸c cã c«ng lao lín trong viÖc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nguyªn t¾c thèng nhÊt vËt chÊt cña thÕ giíi. Song, do hä ®ång nhÊt vËt chÊt víi c¸c d¹ng cô thÓ cña vËt chÊt, nªn nguyªn t¾c trªn cã h¹n chÕ rÊt lín, m©u thuÉn víi c¸c thµnh tùu cña khoa häc tù nhiªn hiÖn ®¹i. Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng kh¼ng ®Þnh sù thèng nhÊt ch©n chÝnh cña thÕ giíi lµ ë tÝnh vËt chÊt cña nã, ®ã lµ mét nguyªn t¾c cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng. ThÕ giíi xung quanh chóng ta dï ®a d¹ng vµ phong phó nh­ thÕ nµo ch¨ng n÷a, nh­ng b¶n chÊt cña nã lµ vËt chÊt. Khi kh¼ng ®Þnh thÕ giíi thèng nhÊt ë tÝnh vËt chÊt, chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng kh«ng thÓ ®­îc quy sù thèng nhÊt ®ã vÒ sù gièng nhau, t­¬ng ®èi cña c¸c yÕu tè, nh­ nguyªn tö ch¼ng h¹n mµ ®­îc hiÓu. Tr­íc hÕt, sù thèng nhÊt thÓ hiÖn ë c¬ së thùc thÓ duy nhÊt phæ biÕn, tån t¹i vÜnh viÔn vµ v« tËn cã ë tÊt c¶ c¸c h×nh thøc ®a d¹ng, phong phó cña thÕ giíi ®ã lµ vËt chÊt; thø hai, sù thèng nhÊt vËt chÊt cña thÕ giíi cßn g¾n liÒn víi sù liªn hÖ, t¸c ®éng qua l¹i gi÷a c¸c yÕu tè ë bªn trong thÕ giíi, lµ chÝnh sù t¸c ®éng qua l¹i dÉn ®Õn vËn ®éng, ph¸t triÓn . Nguyªn t¾c thèng nhÊt vËt chÊt cña thÕ giíi ph¶i g¾n liÒn víi nguyªn t¾c vËn ®éng vµ ph¸t triÓn. Nguy