Tiểu luận Tai biến động đất

2004 2005 8.0 – 9.9 1 1 0 1 2 1 7.0 – 7.9 14 15 13 14 13 5 6.0 – 6.9 158 126 130 140 140 107 5.0 – 5.9 1345 1243 1218 1203 1475 1098 4.0 – 4.9 8045 8084 8584 8462 10934 8605 3.0 – 3.9 4784 6151 7005 7624 7931 4703 2.0 – 2.9 3758 4162 6419 7727 6317 2520 1.0 – 1.9 1026 944 1137 2506 1344 15 0.1 – 0.9 5 1 10 134 103 0 Tổng cộng 19136 20596 24571 27811 28259 17054 Tổn thất nhân mạng (người) 231 21357 1685 33819 284010 1952 1.2.1.2. Các vụ động đất xảy ra trên thế giới Những trận động đất lớn nhất trên thế giới thường xảy ra tại ranh giới hội tụ của hai mảng, nơi có sự xiết ép mạnh mẽ. Dọc đới hút chìm ở bờ đông và bờ tây Thái Bình Dương đã từng xảy ra nhiều trận động đất lớn. Chẳng hạn động đất năm 1960 với chấn cấp 9,4-9,5 ở Chi Lê. Động đất xảy ra năm 1964 ở Alaska có chấn cấp 9,1-9,2. Một trận động đất khác cũng xảy ra ở Alaska năm 1957 có chấn cấp 9,0 – 9,1. Trong số 10 trận động đất lớn nhất xảy ra trong thời gian gần đây, 9 trận trước đều gắn liền với hoạt động xiết ép của đới hút chìm ở rìa Thái Bình Dương. Trận động đất tại Sumatra cũng không phải ngoại lệ, nó liên quan tới đới hoạt động xiết ép của đới hút chìm Sunđa giữa mảng Ấn Độ và mảng Burma. Sóng thần hầu như không được biết đến ở bờ biển Ấn Độ Dương do tần suất xảy ra rất thấp. Trận sóng thần xảy ra năm 1883 do hoạt động núi lửa Krakatoa gây ra sóng cao 1 m ở Sri Lanka không gây ra thiệt hại đáng kể. Tuy nhiên, người dân Inđonesia đã gặp một số trận sóng thần trong quá khứ. Chẳng hạn các trận sóng thần liên quan tới động đất xảy ra vào các năm 1833, 1843 và 1861, dịch về phía đông nam so với trận động đất xảy ra năm 2004. Bảng 8 : Một số trận động đất lớn gây tổn thất lớn trên thế giới từ 1980 -2010 [11] Thời gian Địa điểm Cường độ (richter) Tổn thất Ghi chú 22/05/1960 Chile, phía nam Conception 9,6 1.655 chết Gây sóng thần ở Hawaii, Nhật Bản 23/11/1980 El Asnam (Bắc Angeri) 7,3 2.500 chết 330.000 mất nhà Cường độ đo ở Naples 7/12/1988 Tây Bắc Amenia 6,9 25.000 chết 21/6/1990 Iran 7,7 35.000 chết >500.000 mất nhà 17/1/1995 Kobe (Nhật) 6,5 6.500 chết Thành phố cảng 4/2/1998 Takhar (Afganistan) Không rõ 3.000 chết 50 làng bị phá hủy 25/1/1999 Columbia 6,2 1.200 chết 26/9/2003 Phía Nam Iran 6,6 Ít nhất 30.000 chết 30.000 bị thương Quy mô rung động cấp 8 - 9 26/12/2004 Ngoài khơi bờ tây ở phía bắc đảo Sumatra 9 Hơn 283.000 chết, 14.100 mất tích,1.126.000 mất nhà cửa 28/3/2005 Bắc Sumatra thuộc Indonesia 8,7 Ít nhất 1000 chết 300 bị thương, 300 cao ốc bị phá hủy Sóng thần cao 3m 12/01/2010 Haiti 7 230.000 chết Hình 10 : Phân bố động đất lớn (M 7 richter) trong năm 2005 [12] Các thống kê trên cho thấy, quy mô tổn thất của tai biến động đất không chỉ phụ thuộc vào cường độ rung động mà còn phụ thuộc vào các yếu tố tự nhiên và nhân tạo khác nhau. Do vậy cùng một cường độ rung động, nhưng trên các vùng nền có độ ổn định khác nhau quy mô động đất sẽ khác nhau, vùng nền ổn định thì quy mô động đất sẽ ít hơn. Cùng một quy mô động đất nhưng vùng dân cư đông, kinh tế phát triển thì quy mô tổn thất sẽ lớn rất nhiều so với vùng dân cư không tập trung, không có các công trình kinh tế quan trọng. 1.2.2. Tại Việt Nam 1.2.2.1. Hiện trạng động đất tại Việt Nam Thông tin về động đất trên lãnh thổ Việt Nam được thu thập từ các trạm quan trắc địa chấn. Trên toàn quốc hiện có 26 trạm quan trắc địa chấn, bao gồm vùng Tây Bắc 10 trạm, Hòa Bình 4 trạm, Hà Nội 9 trạm, Huế 1 trạm và 2 trạm ở Đà Lạt và Nha Trang. Trạm quan trắc địa chấn Nha Trang bắt đầu hoạt động từ năm 1957, trạm địa chấn Đà Lạt hoạt động từ năm 1981. Ngoài ra còn có các trạm địa chấn tạm thời ở Trị An, Yali, Thác Bà. Đầu mối trung tâm của các trạm địa chấn là Viện Vật lí địa cầu. Ngoài ra thông tin về địa chấn ở Việt Nam còn được cung cấp từ trung tâm địa chấn quốc tế (ISC – International Seismic Center, từ 1917 – 1995). Nhìn chung, kết quả đã tập hợp các thông tin về động đất lịch sử và xây dựng được các danh mục động đất ở các nước lân cận. Qua phân tích đặc điểm kiến tạo khu vực và đặc điểm phát triển địa chất trên lãnh thổ Việt Nam, các chuyên gia nghiên cứu động đất Việt Nam đã cùng thống nhất xác định: - Việt Nam được biết đến như một đất nước có mối hiểm họa động đất cao. Trong lịch sử đã ghi nhận những trận động đất mạnh 6,7 - 6,8 độ Richter tại khu vực Tây Bắc, trong khi ở ngoài khơi, trên thềm lục địa đông nam đất nước cũng đã xuất hiện động đất mạnh 6,1 độ Richter. Vùng phía Nam cũng không nằm ngoài vùng ảnh hưởng của động đất. - Động đất trên lãnh thổ Việt Nam thuộc nhóm động đất kiến tạo, phân bố dọc theo các đứt gãy khu vực và các đứt gãy phân nhánh, do vậy tập trung thành các đới động đất phân bố dọc theo các đới phá hủy sâu. Từ năm 114 - 2003 đã có 1654 trận động đất được ghi nhận (có M >=3 richter). Từ năm 1990 - 2005 có 2 trận động đất quy mô rung động cấp 8 (theo thang MSK – 64) là Điện Biên (1935) và Tuần Giáo (1983), 17 trận động đất nhỏ, quy mô rung động cấp 7 và 115 trận động đất có quy mô rung động cấp 6 -7 phân bố ở nhiều nơi. Trung bình ở Việt Nam có từ hàng chục đến hàng trăm vụ động đất mỗi năm (1-2 độ richter), hơn 10 chấn động với cường độ xấp xỉ 3 độ richter. Bảng 9 : Danh sách các vùng có nguy cơ động đất mạnh tại Việt Nam [13]  Diện tích Trận động đất tối đa (Richter) Diện tích Trận động đất tối đa (Richter) Sơn La 6.8 Sông Mã - Fumaytun 6.5 Đông Triều 6.0 Sông Hồng, sông Chảy 6.0 Song Ca - Khe Bo 6 Rao Nay 5.5 Cao Bằng, Tiên Yên 5.5 của khu vực đông bắc Hà Nội chìm đắm 5.5 Cẩm Phả 5.5 Sông Lô 5.5 Phong Thổ - Than Uyên Mường La - Chợ Bo 5.5 Sông Đà 5.5 Mường Nhé 5.5 Sông Mã của hạ 5.5 Sông Hiếu 5.5 Khe Giua - Vĩnh Linh 5.5 Trà Bồng 5.5 Huế 5.5 Đà Nẵng 5.5 Tam Kỳ - Phước Sơn 5.5 Sông POCO 5.5 Sông Ba 5.5 Ba To - Cung Sơn 5.5 109,5 kinh tuyến 5.5 Tuy Hoà - Củ Chi 5.5 Thuận Hải - Minh Hải 5.5 Vũng Tàu - Ton Le Sap 5.5 Sông Hậu 5.5 Phú Quý 1 5.5 Phú Quý 2 5.5   Một số đô thị lớn của Việt Nam hiện đang nằm trong khu vực nhạy cảm cao trước những rung động địa chấn. Hà Nội hiện đang nằm trong vùng được dự báo là phải chịu chấn động cấp 8. Ở TP.HCM, rủi ro địa chấn lớn nhất có thể phát sinh từ sự lan truyền chấn động địa chấn từ các trận động đất mạnh ở phạm vi khu vực và sự khuếch đại rung động nền do tác động hiệu ứng nền địa phương gây ra dưới tải trọng của động đất. Nền đất yếu tại khu vực TP.HCM có thể là một yếu tố góp phần không nhỏ vào sự khuyết đại rung động địa chấn do các trận động đất gây ra ở cả phạm vi khu vực và địa phương Theo Cao Đình Chiều trên lãnh thổ Việt Nam có 10 đới phát sinh động đất gắn liền với các đới đứt gãy chính [14]: Đới Lai Châu – Điện Biên: phát triển dọc theo đứt gãy Lai Châu – Điện Biên, phương á kinh tuyến, đây là đới hoạt động đất mạnh. Đã có trên 10 trận động đất có M= 4,6 – 5,0 và 2 trận có M= 5,1 – 5,5. Đới Cao Bằng – Lạng Sơn: phương TB – ĐN, đã ghi nhận được 3 trận động đất có M= 4,6 – 5,5. Đới Đông Triều – Cẩm Phả: dạng cánh cung, chạy tứ Tuyên Quang đến Bắc Giang – Đông Triều – Cẩm Phả. Đã ghi nhận được 9 trận động đất có M= 4,6 – 5,0 và 3 trận động đất có M= 5,1 – 6,0. Đới Sông Hồng: phương TB – ĐN, dài khoảng 500km, chủ yếu phát triển dọc theo đứt gãy sông Hồng va đứt gãy sông Chảy. Động đất mạnh nhất được ghi nhận trong đới này có M= 5,1 – 5,5. Đới động đất Sơn La: phương TB – ĐN, phát triển dọc theo hệ thống đứt gãy Sơn La và đứt gãy sông Đà. Đã ghi nhận được 30 động đất có M> 4,5, đặc biệt là động đất Yên Định (1635) có M= 6,7 và động đất Tuần Giáo (1983) có M= 6,7. Đới động đất Sông Mã: phương TB – ĐN, kéo từ Điện Biên đến Tĩnh Gia (Thanh Hóa). Đã ghi nhận được một trong những trận động đất mạnh nhất Việt Nam, động đất Điện Biên – 1935 cường độ 6,35 độ richter, tâm động đất cách thị xã Điện Biên 50 km về phía ĐN. Theo tài liệu lịch sử ở hạ lưu sông Mã vào thế kỉ 19 đã có động đất có quy mô rung động I0= 7 – 8. Đới Sông Cả: phương TB –ĐN, phát triển trong phạm vi đứt gãy sông Cả và đứt gãy Rào Nậy. Đã ghi nhận được 13 trận động đất có M> 4,5, trong đó có trận động đất mạnh M= 6,0 (1821). Đới Huế - Đà Nẵng: động đất xảy ra không thường xuyên như các đới vùng Tây Bắc, nhưng cường độ động đất thường lớn, đạt 6,0 độ richter. Đới Ba Tơ – Củng Sơn: phương á kinh tuyến, phát triển trong đới phá hủy Ba Tơ – Củng Sơn và đứt gãy sông Ba. Đặc trưng là động đất xuất hiện khá thường xuyên, cường độ rung động M= 5,3. Đới Thuận Hải – Minh Hải: phát triển dọc bờ biển từ Thuận Hải đến Minh Hải. Động đất được ghi nhận khá liên tục, cường độ động đất khá lớn M= 5,1. Hình 11 : Các đới phát sinh động đất ở Việt Nam và các khu vực kế cận[15] Các vùng có nguy cơ động đất mạnh (M> 6,5) là: Tĩnh Gia, Vĩnh Lộc và Quan Hóa thuộc Thanh Hóa. Mộc Châu và Sơn La thuộc tỉnh Sơn La. Điện Biên, Tuần Giáo và Phong Thổ thuộc tỉnh Lai Châu. Hình 12 : Bản đồ các vùng phát sinh động đất mạnh khu vực Tây Bắc Trên lãnh thổ Việt Nam, động đất thường xuất hiện theo quy luật tĩnh – động, và quy luật yếu – mạnh: Nghĩa là trên một vùng trước khi xảy ra động đất mạnh, thì chung quanh vùng xuất hiện nhiều trận động đất có cường độ nhỏ. Hướng phát triển các vùng động đất là hướng ngược chiều kim đồng hồ. Hình 13 : Biểu hiện quy luật yếu-mạnh của một số trận động đất đặc trưng[15] 1.2.2.2. Các vụ động đất xảy ra tại Việt Nam[15] a. Động đất trước 1900 Trận động đất quận Nhật Nam (114): Theo tư liệu lịch sử Trung Quốc thì năm 114 tại quận Nhật Nam (miền Bắc Việt Nam) đã xảy ra một trận động đất lớn làm đất nứt xé ra dài hơn trăm dặm (35-36 km). Theo Viện VLĐC thì trận động đất này có cường độ chấn động I0 = 8,0 và chấn cấp MS = 6,0 độ Richter. Trận động đất Kinh đô (Hà Nội) (1278): Theo tư liệu lịch sử Việt Nam thì trong năm này, động đất đã xảy ra ba lần trong một ngày, nhiều trâu bò, gia súc bị chết. Theo Viện VLĐC thì trận động đất này có cường độ chấn động I0 = 7,0 (Nguyễn Khắc Mão cho là 8,0) và chấn cấp MS = 5,0 độ Richter. Trận động đất chùa Báo Thiên (Hà Nội) (1285): Theo tư liệu lịch sử Việt Nam: Bia ở chùa Báo Thiên (ở vị trí Nhà thờ lớn hiện nay) gẫy làm đôi, núi Cao Sơn lở xuống. Theo Viện VLĐC thì trận động đất này có cường độ chấn động I0 = 7,0 (Nguyễn Khắc Mão cho là 8,0) và chấn cấp MS = 5,0 độ Richter. Trận động đất Ninh Bình (1635): Theo tư liệu lịch sử Việt Nam: Núi Đa Bút bị lở vì động đất. Cùng ngày hai quả núi cạnh giếng An Dương, huyện Phụng Hòa (Nho Quan) bị lở, lấp cả đường đi, người và trâu bò không đi được. Theo Viện VLĐC thì trận động đất này có cường độ chấn động I0 = 8,0 và chấn cấp MS = 6,7 độ Richter. Trận động đất Nghệ An (1821): Theo tư liệu lịch sử Việt Nam: Nhà cửa của dân bị xiêu vẹo nhiều vì động đất. Theo Viện VLĐC thì trận động đất này có cường độ chấn động I0 = 8,0 và chấn cấp MS = 6,0 độ Richter. Trận động đất Bình Thuận (1877): Theo tư liệu lịch sử Việt Nam: Động đất ba lần, lần đầu nước sông dâng lên cao, có nhiều tiếng nổ to trong gần một ngày. Theo Viện VLĐC thì trận động đất này có cường độ chấn động I0 = 7,0 và chấn cấp MS = 5,1 độ Richter. Trong khi đó số liệu động đất lịch sử của NOAA lại ghi giá trị chấn cấp Mb = 7,0. Trận động đất Bình Thuận (1882): Theo tư liệu lịch sử Việt Nam: Ở bờ biển động đất, nước cuốn lên cao, có nhiều tiếng nổ to trong gần một ngày. Theo Viện VLĐC thì trận động đất này có cường độ chấn động I0 = 7,0 và chấn cấp MS = 5,1 độ Richter. Trong khi đó, số liệu động đất lịch sử của NOAA lại ghi giá trị chấn cấp Mb = 6,0. b. Động đất từ 1900 đến 2007 Trận động đất Điện Biên (1935): Trận động đất Điện Biên xảy ra vào hồi 23 giờ 22 phút ngày 1/11/1935 tại vùng phía ĐN Tp Điện Biên, chấn cấp Ms = 6,8 độ Richter. Động đất đã gây hư hại nặng về nhà cửa ở Điện Biên và Sơn La. Đại bộ phận các tường nhà xây bị nứt nẻ. Tại vùng chấn tâm, người ta quan sát thấy nứt đất rộng tới 20 cm và đoạn dài nhất có thể đạt 50 m. Tại Lai Châu, chấn động xảy ra ở cấp 7, gây hư hại một ít nhà cửa. Bản đồ đẳng chấn của trận động đất Điện Biên năm 1935 do Robert vẽ lần đầu vào năm 1935, theo đó thì chấn động cực đại tại vùng chấn tâm là cấp 9. Sau đó, qua công tác điều tra động đất trong nhân dân, Nguyễn Hữu Thái đã vẽ lại vào năm 1966. Theo kết quả này thì chấn động cực đại tại vùng chấn tâm chỉ đạt cấp 8-9 thang MSK-64. Và như vậy, chấn cấp động đất khoảng 6,8 độ Richter, độ sâu chấn tiêu là 25 km. Trận động đất Lục Yên (1954): Theo kết quả điều tra trong nhân dân thì trong hai năm liền, 1953 và 1954, tại vùng Lục Yên, Yên Bái đã xảy ra hai trận động đất có cường độ chấn động cực đại tại vùng chấn tâm là cấp 7 (thang MSK). Vùng chấn động cấp 7 này kéo dài tới 30 km theo hướng TB-ĐN, hẹp và trùng với đứt gãy Sông Hồng. Dựa trên cơ sở đường đẳng chấn, các nhà địa chấn của Viện VLĐC đã xác định được thông số của động đất như sau: chấn cấp là 5,4 độ Richter, độ sâu chấn tiêu là 16 km. Hai trận động đất này không được ghi nhận bởi mạng lưới trạm địa chấn quốc tế. Nó được phát hiện hoàn toàn bằng công tác điều tra động đất trong nhân dân. Đây cũng là một trong số những trận động đất mạnh nhất đã xảy ra dọc đứt gãy Sông Hồng trong phạm vi lãnh thổ nước ta. Trận động đất Bắc Giang (1962): Trận động đất Bắc Giang xảy ra vào hồi 16 giờ 58’ (giờ Hà Nội), ngày 12/6/1961 tại Tân Yên, cách thị xã Bắc Giang 11 km về phía ĐB. Cường độ chấn động ở vùng chấn tâm đạt cấp 7, làm hư hại vừa một số nhà cấp 4. Vùng chấn động cấp 7 rất hẹp, trong khi vùng chấn động cấp 6 và cấp nhỏ hơn lại rất rộng. Điều này có thể lý giải là do hiệu ứng cục bộ của chấn tiêu nằm gần sát mặt đất. Độ sâu chấn tiêu của động đất này được xác định là 28 km. Chấn cấp của động đất theo các nhà địa chấn Việt Nam là 5,3 - 5,9 độ Richter, trong khi theo tài liệu của Cục Địa chấn Trung Quốc và USGS thì chỉ nằm ở mức 4,3 - 5,0 độ Richter. Các trận động đất Sông Cầu (Bình Định) (1970, 1972): Hai trận động đất ở Sông Cầu năm 1970 và 1972 đều có cường độ chấn động cấp 7 tại vùng chấn tâm, được phát hiện bằng quan trắc động đất và cả bằng điều tra động đất trong nhân dân. Trận thứ nhất xảy ra vào ngày 12/4/1970 và trận thứ hai vào ngày 24/5/1972, tại phía tây thị trấn Sông Cầu. Hai chấn tâm này cách nhau 20 km theo phương kinh tuyến, vì vậy khi điều tra khó tách biệt được đường đẳng chấn nên bị gộp lại thành một đường đại diện chung. Độ sâu chấn tiêu 13 km và chấn cấp M = 5,3 độ Richter là đặc trưng chung cho cả hai động đất này.    Trận động đất Tuần Giáo (1983): Trận động đất Tuần Giáo xảy ra vào hồi 14 giờ 18 phút (giờ Hà Nội) ngày 24/6/1983 trong vùng núi cách thị trấn Tuần Giáo về phía bắc khoảng 11 km. Chấn cấp của động đất được xác định là Ms = 6,7±0,2 độ Richter. Cường độ chấn động trong vùng cực động I0 = 8-9 (thang MSK). Động đất gây chấn động mạnh trên những vùng rộng lớn ở Tây Bắc Bộ, Đông Bắc Bộ, Lào và Trung Quốc. Chấn động cấp 8 và mạnh hơn xảy ra trên diện tích 1.500 km2, cấp 7 và mạnh hơn là 13.000 km2. Sau chấn động chính là hàng loạt dư chấn đã xảy ra. Dư chấn mạnh nhất xảy ra vào ngày 15/7/1983 ngay trong vùng cực động và có chấn cấp bằng 5,4 độ Richter, độ sâu chấn tiêu là 8 km và gây chấn động trên bề mặt tại vùng chấn tâm với I0 = 7-8. Đá lở trong dư chấn này cũng làm 2 người thiệt mạng.   Trận động đất Mường Luân (1996): Ngày 23/6/1996 tại xã Mường Luân thuộc huyện Điện Biên Đông (tỉnh Điện Biên) đã xảy ra động đất với chấn cấp xấp xỉ 5,0 độ Richter. Trận động đất Thin Tóc hay còn gọi là trận động đất Điện Biên (2001): Ngày 19/2/2001, hồi 22 giờ 52 phút (giờ Hà Nội) tại vùng biên giới Việt-Lào, giáp ranh với Tp Điện Biên đã xảy ra động đất với chấn cấp bằng 5,3 độ Richter. Mức độ phá hủy của động đất khá lớn, gây thiệt hại nhiều về nhà ở của nhân dân tại Tp Điện Biên, ước tính hàng trăm tỷ đồng Việt Nam (có thể là 200 tỷ, theo thông báo của Uỷ ban Nhân dân tỉnh Lai Châu cũ). 2. Nguyên nhân động đất Có 3 nguyên nhân chính gây động đất là [16]: Nội sinh: Liên quan đến vận động phun trào núi lửa, vận động kiến tạo ở các đới hút chìm, các hoạt động đứt gãy. Ngoại sinh: Thiên thạch va vào Trái Đất, các vụ trượt lở đất đá với khối lượng lớn. Nhân tạo: Hoạt động làm thay đổi ứng suất đá gần bề mặt hoặc áp suất chất lỏng, đặc biệt là các vụ thử hạt nhân dưới lòng đất. Ngoài ra còn phải kể đến hoạt động âm học, đặc biệt là kỹ thuật âm thanh địa chấn. Động đất xảy ra khi có sự lan truyền năng lượng từ một nơi đổ vỡ trong lòng đất, năng lượng này tạm gọi là năng lượng động đất. Từ nơi phát sinh, năng lượng động đất được truyền đi ở dạng sóng gọi là các sóng động đất làm cho mặt đất vừa bị nhồi dập, vừa bị xô đẩy lắc lư theo các phương khác nhau, kết quả làm cho các vật thể trên bề mặt vùng bị ảnh hưởng, mặt đất bị nứt vỡ, gãy và đổ sụp. Những nơi phát sinh năng lượng động đất là ranh giới tiếp xúc của hai mảng kiến tạo, trên bề mặt của đứt gãy đang hoạt động và nơi khối macma (đặc biệt là macma giàu chất bốc) tiêm nhập lên phần trên của vỏ cứng. Khi có sự dịch chuyển của hai mảng, hoặc sự dịch chuyển tương đối của hai cánh đứt gãy hoặc của khối macma sẽ phát sinh các bộ phận vỏ cứng bị đổ vỡ, nghĩa là phát sinh năng lượng động đất.[23] ª Vị trí các vùng động đất Dưới tác dụng của một hợp lực căng – cắt, năng lượng động đất tích lũy được giải phóng, những vị trí phát triển các hợp lực căng cắt sẽ là nơi phân bố tâm động đất. Vị trí phân bố tâm động đất là: - Mặt tiếp xúc của các mảng đang hoạt động: các dãy động đất bờ Tây Nam Mỹ, các vùng Địa Trung Hải, vùng đảo Nhật Bản… - Dọc các đứt gãy sâu: đứt gãy San Andras ở bờ Tây nước Mỹ, đứt gãy sông Đà. Động đất thuộc hai nhóm nguồn gốc này thường phân bố tuyến tính, thời gian hoạt động kéo dài, cường độ động đất mạnh, tạo thành những vùng bị động đất lặp lại nhiều lần- sự lặp lại này liên quan đến sự phát triển của đứt gãy và của các mảng kiến tạo. Mỗi đợt động đất, ngoài động đất chính thường kéo theo hàng loạt dư chấn. Mặt khác, đi cùng với tuyến động đất chính còn có các tuyến động đất nhỏ hơn về quy mô và cường độ (vùng động đất thứ cấp) liên quan đến sự hoạt động của các đứt gãy cấp II, phân nhánh từ các đứt gãy sâu hay các bề mặt dịch chuyển cấp I. - Vùng có các lò macma hoạt động (xâm nhập hay phun trào): Các động đất thuộc kiểu nguồn gốc này thường có quy mô và cường độ rung động giới hạn theo quy mô, độ sâu phân bố của lò macma và thành phần khối macma. Nhìn chung quy mô vùng bị động đất không lớn, động đất phát triển nhanh và tắt nghỉ cũng nhanh. 3. Hậu quả 3.1. Tai biến sơ cấp 3.1.1. Sụp đổ nhà cửa, công trình Khả năng chịu đựng sự dao động của các kết cấu xây dựng có giới hạn. Khi sự dao động vượt quá giới hạn cho phép, các công trình sẽ bị nứt nẻ, đổ sụp gây ra những tổn thất lớn về nhân mạng và kinh tế. Tổn thất nhân mạng thường rất lớn nếu động đất xảy ra ban đêm và không được dự báo tốt. Động đất ngày 7/12/1988 ở Acmenia (đai Địa Trung Hải) cường độ 6,8 richter đã phá huỷ thị trấn Spitak và rất nhiều nhà cửa ở các thị trấn lân cận, làm cho 5.500 người chết và hơn nửa triệu người mất nhà. Động đất lúc 8 giờ 46 phút ngày 26/1/2001 cường độ 7,8 độ richter, kéo dài 45” tại vùng phía bắc và phía tây của Ấn Độ. Động đất này đã làm rung động thủ đô New Dehli và thành phố Bombay; các nước láng giềng Nepal và Pakistan cũng bị rung động. Tâm động đất ở cách thị trấn Bhuj, bang Gujarat 20 km về phía Đông Bắc. Vì vùng bị ảnh hưởng là các vùng dân cư rất tập trung, do vậy tổn thất do động đất rất lớn: 72.263 người chết, 200.000 người bị thương (ở Pakistan có 4 người chết), 500 toà cao ốc bị sụp đổ, 8 thành phố chính và 1016 thôn xóm bị tàn phá. Tổn thất 4,5 tỷ USD, trong đó phần của tư nhân là 2 tỷ USD. Ngoài ra chính phủ đã phải chi cứu trợ đến 130 triệu USD. Thực tế cho thấy nhà cửa bằng gỗ có khả năng chịu đựng dao động tốt, và nhà bằng gạch và xi măng chịu đựng dao động kém hơn. Sự dao động của các nhà cao tầng sẽ được gia tăng do tác động của gia tốc trọng trường. Cần chú ý rằng các nhà cao tầng sẽ chịu tác động của sóng S, do gia tốc dao động lớn, nên càng dễ bị nứt vỡ và bị phá huỷ. Với sóng S, các công trình ngầm sẽ ít bị tổn thất hơn. Phía trên chấn tâm, vùng ở gần tâm ngoài, tác động của sóng P sẽ làm phá huỷ các công trình dạng tuyến (đường xá, hệ thống đường ống, tuyến dây điện …). Ngoài ra khả năng chịu đựng dao động của các khối kiến trúc còn phụ thuộc vào đặc điểm của móng nền. Khảo sát về hậu quả động đất ở San Francisco năm 1906 cho thấy, các công trình trên nền là các kết ngậm nước và sét kết thì bị tàn phá mạnh hơn các công trình trên đá gốc cứng chắc đến 10 lần. Khả năng chịu đựng của các khối kiến trúc còn phụ thuộc vào thời gian rung động. Hai chấn động cùng cấp độ richter nhưng chấn động kéo dài hơn sẽ tàn phá mạnh hơn. Ví dụ, động đất tại Alaska ngày 27/3/1964 kéo dài 3 phút làm cho các công trình được thiết kế theo tiêu chuẩn California (chịu sự rung động cùng cấp độ) bị sụp đổ vì thời gian rung động ở trận động đất này kéo dài hơn ở California 3 lần. 3.1.2. Cháy nổ Cháy nổ sẽ gây ra hậu quả đặc biệt nghiêm trọng trong những khu vực dân cư có các hệ thống dẫn khí đốt và truyền tải điện phát triển. Cháy nổ gây tổn thất lớn về kinh tế và nhân mạng. Trong thực tế, tổn thất do cháy chiếm đến 95% tổn thất do động đất. Trong trận động đất ở San Francisco năm 1906, khoảng 23.000 ống dẫn nhiên liệu bị phá huỷ, đồng thời hệ thống dẫn nước cũng bị nứt vỡ làm cho áp lực nước trong đường ống giảm mạnh, hệ thống cứu hoả bị tê liệt. Kết quả thành phố đã bị lửa tàn phá và người ta nhớ đến trận cháy San Francisco 1906 nhiều hơn là động đất San Francisco. 3.1.3. Ô nhiễm môi trường - dịch bệnh Mặt đất bị rung động và biến dạng dẫn đến sự phá vỡ hệ thống các kho chứa chất độc hại (các kho hoá chất, kho chứa vật liệu hạt nhân …), các cơ sở dầu khí … Các chất độc hại bị đổ vào môi trường gây ô nhiễm trên diện rộng và hậu quả có thể kéo dài trong nhiều năm. Môi trường bị ô nhiễm, dịch bệnh có thể phát sinh gây nhiều tổn thất. 3.1.4. Lụt lội Nền đất bị rung động làm tăng độ khe nứt và độ lỗ rỗng trong đất đá kéo theo sự gia tăng hệ số thấm của nền. Kết quả các hồ chứa lớn (hồ thuỷ điện và hồ thuỷ lợi), các đê sông có thể bị nứt vỡ làm nước sông tràn bờ gây lũ lụt. Bên cạnh đó, sự biến dạng - hạ thấp mặt đất - tạo những vùng trũng tích nước mới ngoài mong đợi. 3.2. Tai biến thứ cấp 3.2.1. Sóng thần Sóng thần là những đợt sóng cao không kèm theo mưa bão, xuất hiện đột ngột, lan truyền rất nhanh, tàn phá nặng nề vùng biển và ven biển. Đại bộ phận sóng thần phát sinh từ động đất ở biển và ven biển. Ngoài ra, sóng thần còn phát sinh khi có sự hoạt động núi lửa ngầm dưới biển; một số ít sóng thần liên quan đến các khối đất đá ở đáy biển bị chuyển dịch (nâng sụp và trượt lở). Hình 14 : Các tâm động đất kèm theo sóng thần trong Thái Bình Dương [17] Do ảnh hưởng của sóng L, từ một vị trí động đất ở biển, sóng thần phát sinh và lan truyền rất nhanh và rất rộng gây tổn thất cho cả những vùng ở cách xa khu vực bị động đất. Vùng Thái Bình Dương, trong đó có Nhật Bản, là vùng thường xuyên bị động đất, do vậy đây cũng là vùng thường xuyên bị sóng thần đe doạ. Trong vùng này từ năm 1902 đến 1983 đã có 54 cơn sóng thần. Do vậy, từ năm 1948 Mỹ đã xây dựng hệ thống báo động sóng thần đặt tại Hawaii và Honolulu. Vùng Đại Tây Dương và Ấn Độ Dương cũng là vùng thường có sóng thần, ví dụ sóng thần tàn phá bờ biển Bồ Đào Nha năm 1755. Hình 15 : Sự lan truyền sóng thần liên quan đến động đất ngày 25/05/1960 ở Chilê[18] Trên hình 15 là khu vực ảnh hưởng của sóng thần trong vùng Thái Bình Dương sinh ra từ động đất ngày 25/5/1960 ở Chilê, qua đó cho thấy ngoài vùng bị tàn phá là các thị trấn và thành phố ven biển Chilê - từ vĩ tuyến 36 đến vĩ tuyến 44, các vùng bị ảnh hưởng khác là đảo Hawaii (61 người chết), đảo Honshu và Hokaido - Nhật (180 người chết), Philipinne, Okinawa bị tổn thất nặng nề, vùng New Zealand, ở xa hơn về phía Nam, cũng bị ảnh hưởng nhưng bị tổn thất ít hơn. Động đất ở Andaman, Sumatra ngày 26/12/2004 là động đất lớn nhất thế giới kể từ năm 1964 đến nay. Tổn thất do động đất gây ra chính là tổn thất từ sóng thần. Sóng thần đã xuất hiện ở Ấn Độ Dương, Thái Bình Dương và Đại Tây Dương, tác động đến 10 nước ở Nam Á và Đông Phi. Sóng thần đã làm chết 108.100 người và làm 127.700 người mất tích ở Indonesia, ít nhất 30.900 người bị chết ở Srilanka, 10.700 ở Ấn Độ, 5.300 người ở Thái Lan, 150 người ở Somalia, 90 người ở Myanmar, 82 người ở Maldives, 68 người ở Malaysia, 10 người ở Tanzania, 3 người ở Seychelles, 2 người ở Bangladesh và 1 người ở Kenya. Sóng thần cũng gây tổn thất cho vùng Madagascar và Mauritius, và làm tổn thất nhẹ cho hai vùng ở bờ tây nước Úc. Bên cạnh đó, động đất này đã gây ra trượt đất ở Sumatra, làm cho núi lửa bùn ở Baratang (thuộc quần đảo Andaman) hoạt động phun khí vào ngày 28/12.[10] Hình 16 : Vị trí trận động đất gây sóng thần ngày 26/12/2004 và trận động đất kích thích ngày 28/3/2005. Mũi tên thể hiện hướng và tốc độ chuyển dịch của mảng Ấn Độ so với mảng Burma [19] 3.2.2. Trượt lở Thường xảy ra ở các triền dốc, nơi có khối nền cấu tạo bằng vật liệu gắn kết yếu. Sự rung động mặt đất làm suy yếu hoặc