Tiểu luận Tìm chỗ đứng cho công nghiệp Việt Nam trong mạng lưới phân công lao động quốc tế- Nâng cao sức cạnh tranh của các doanh nghiệp để hội nhập và phát triển

535 95,542 102,865 110,235 127,041 147,081 168,594 193,774 Kinh tế Nhà nước 51,991 58,166 64,474 69,463 73,208 82,897 93,434 105,119 118,448 Trung ương 33,920 38,411 42,215 45,677 48,395 54,962 62,119 69,640 78,694 Địa phương 18,070 19,755 22,259 23,785 24,813 27,935 31,316 35,479 39,755 Kinh tế ngoài quốc doanh 25,451 28,369 31,068 33,402 37,027 44,144 53,647 63,474 75,325 Tập thể 650 684 751 859 1,076 1,334 1,575 1,668 1,681 Tư nhân 6,610 8,707 10,613 11,717 13,968 19,378 27,115 34,098 38,439 Cá thể 18,191 18,977 19,704 20,827 21,983 23,432 24,957 27,709 35,206 Khu vực kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài 25,933 31,562 38,878 48,359 58,515 71,285 80,261 92,499 109,217 Tư liệu: Tổng cục thống kê (on line data, URL: Tuy nhiên, nếu so sánh với các nước trong khu vực có thể thấy mặc dù đạt tốc độ tăng trưởng chung là cao song năng lực sản xuất của đội ngũ các nhóm xí nghiệp còn rất khiêm tốn. Sự non yếu về năng lực sản xuất từ tầm vi mô này này quyết định năng lực phát triển công nghiệp vĩ mô. Vì vậy có thể tham khảo gián tiếp qua một số số liệu mang tính so sánh quốc tế trong biểu 5 sau đây. Biểu 5. So sánh một số chỉ tiêu kinh tế chủ yếu của Việt Nam với Trung Quốc và Thái Lan Nước 1999 2000 2001 2002 2003 Trung Quốc 22.3 25.9 25.5 28.9 34.3 Thái Lan 58.3 66.8 66.0 64.7 65.7 Việt Nam 50.0 55.0 54.6 55.0 59.7 Trung Quốc 38.8 38.4 44.2 49.3 53.5 Thái Lan 6.1 3.4 3.9 1.0 1.9 Việt Nam 1.4 1.3 1.3 1.4 1.5 Trung Quốc 991 1,081 1,176 1,271 1,417 Thái Lan 122 123 116 127 143 Việt Nam 29 31 33 35 39 Trung Quốc 37.4 36.3 38.5 40.4 44.4 Thái Lan 20.5 22.8 24.1 23.9 25.2 Việt Nam 27.6 29.6 31.2 33.2 35.1 Trung Quốc 49.4 50.2 50.1 51.1 52.3 Thái Lan 40.9 42.0 42.1 42.7 44.0 Việt Nam 34.5 36.7 38.1 38.5 40.0 Tư liệu: Tính từ ADB Asian Development Outlook 2004. Giá trị xuất khẩu hàng hóa và dịch vụ (% của GDP) (Exports of goods and services ) Giá trị sản xuất công nghiệp (% của GDP) (Industry, value added) Tổng vốn đầu tư (% so với GDP) (Gross capital formation) Tổng thu nhập quốc nội (tỉ đô la Mỹ) (GDP) Lượng tăng thuần đầu tư nước ngoài hàng năm (tỉ đô la Mỹ) (Foreign direct investment, net inflows) Để hiểu rõ thêm nguồn gốc của kết quả về năng lực sản xuất công nghiệp như trên, 4 Theo tác giả công nghiệp hóa nông thôn và phát triển lực lượng sản xuất ở nông thôn cũng là một nguồn động lực lớn trong công cuộc phát triển kinh tế, tuy nhiên ở đây trong bối cảnh phân tích về các khía cạnh chuyển đổi, hội nhập và phát triển của tiến trình công nghiệp hóa nên đối tượng phân tích được giới hạn trong ba nhóm xí nghiệp nói trên. 11 chúng ta hãy tìm hiểu cụ thể hơn về sự phát triển (thay đổi) của từng bộ phận doanh nghiệp, những chủ thể thực của nền công nghiệp trong phần tiếp. 2. Sức sản xuất của các bộ phận xí nghiệp - Cải thiện với tốc độ cầm chừng? a. Doanh nghiệp nhà nước - Quá trình cải cách kiểu từng bước (gradual reform) Trong ba nhóm trên, có thể thấy xí nghiệp vốn nhà nước có những chuyển biến so với thời kỳ trước đổi mới, đóng góp cho tổng sản phẩm quốc nội (GDP) giữ ở mức chừng 30% trong suốt thời gian dài. Sự chuyển biến thời kỳ đầu đổi mới có thể thấy là vấn đề cải cách doanh nghiệp nhà nước được chính phủ quan tâm, song thực tế chỉ được thực hiện bằng một số giải pháp chủ yếu là giảm lao động dôi dư, trao quyền tự chủ kinh doanh cho doanh nghiệp và đổi bằng cắt giảm nguồn chi từ ngân sách kế hoạch. Hiệu quả sản xuất kinh doanh của khu vực này vì vậy được cải thiện phần nào, song do kỹ thuật (bao gồm cả công nghệ và máy móc thiết bị) chưa có bước nhảy gì đặc biệt nên vấn đề nâng cao năng lực sản suất còn cần xem xét. Điều này dẫn tới sự chững lại trong phát triển, đặc biệt ở các ngành công nghiệp chế tạo liên quan tới cơ khí, điện, điện tử của bộ phận xí nghiệp này, những năm sau của quá trình đổi mới. Mức duy trì ổn định tỉ lệ đóng góp trong GDP suốt giai đoạn sau có thể giải thích bằng sự bảo trợ của nhà nước bằng ngân sách và phần lớn là của những xí nghiệp hoạt động trong lĩnh vực thương nghiệp và dịch vụ. Hoạt động của các xí nghiệp này vẫn được tiến hành theo kế hoạch của cơ quan quản lý nhà nước giao.5 Vấn đề cải doanh nghiệp nhà nước cần phải có một nghiên cứu riêng với những điều tra cụ thể hơn với những số liệu như số xí nghiệp vốn nhà nước nhưng không do nhà nước quản lý kinh doanh (giám đốc không phải là người của nhà nước), năng lực sản xuất trước và sau cải cách v.v... , song dựa trên những quan sát thực tế (kể cả điều tra thực tế do tác giả thực hiện) có thể thấy công cuộc cải cách này được thực hiện và có ít nhiều kết quả chủ yếu đối với khu vực thương nghiệp và dịch vụ. Đối với khu vực sản xuất trực tiếp, đặc biệt các ngành liên quan tới cơ khí, điện, điện tử, ngoài một số ít xí nghiệp hoạt động trong lĩnh vực lắp ráp mà sức cạnh tranh gần như không so sánh được với các xí nghiệp vốn nước ngoài, còn lại hầu hết đều gặp khó khăn trong việc tìm lối thoát cho cải cách, mặc dù đường lối chính sách của nhà nước đã thể hiện rất rõ ràng (có thể cổ phần hóa, bán, cho thuê doanh nghiệp, v.v...). Thực tế đã có số ít trường hợp (như công ty cổ phần điện lạnh REE) đã thực hiện cải cách (cổ phần hóa) rất thành công nhưng tại sao mô hình này không nhân rộng ra được trên phạm vi toàn quốc, đặc biệt với những nhà máy xí nghiệp thuộc doanh nghiệp nhà nước cấp trung ương? Đây là một bài toán phức tạp nhưng cần giải quyết gấp. Tình trạng nhà máy (thuộc doanh nghiệp nhà nước) bị rơi vào vòng luẩn quẩn - hoạt động kém hiệu quả - trợ cấp ngân sách bị cắt giảm - thiếu quĩ lương trả người lao động - và không thoát ra được bởi những “lực cản” phát sinh từ nội tại nhà máy hay xí nghiệp đó 5 Theo điều tra thực tế của tác giả thực hiện năm 2001. 12 (khái niệm nội tại ở đây được hiểu theo nghĩa rộng bao hàm cả những mối liên hệ với cơ quan quản lý nhà nước mà xí nghiệp hay nhà máy đó trực thuộc). Tuy nhiên cho dù là lý do nào thì cũng có thể đánh giá sự dẫm chân tại chỗ của những nhà máy, xí nghiệp kiểu trên là một lãng phí lớn về tiềm năng lao động sản xuất. Sức cạnh tranh của nền công nghiệp nói chung bị ảnh hưởng lớn bởi những lãng phí này. b. Doanh nghiệp vốn nước ngoài - Khoảng cách giữa tiềm năng và đầu tư thực tế Đội ngũ thứ hai được xem như trụ cột của phát triển công nghiệp bên cạnh doanh nghiệp vốn nhà nước là các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài. Bộ phận này, sau thời kỳ đầu gia tăng chủ yếu trong các lĩnh vực thương mại, dịch vụ đã có những thay đổi về mặt cơ cấu ngành tích cực là chuyển sang công nghiệp chế tạo. Điều này ảnh hưởng bởi hai nhân tố. Theo nhu cầu định hướng bởi thị trường, đầu tư nước ngoài giai đoạn đầu, trừ lĩnh vực thăm dò khai thác dầu khí, thường tập trung nhiều vào dịch vụ như xây dựng khách sạn, hay thương mại như tìm kiếm các nguồn thu mua nguyên, nhiên liệu. Đây là giai đoạn được xem như chuẩn bị hạ tầng cho giai đoạn tìm kiếm đầu tư. Yếu tố thứ hai là sự thay đổi chính sách (luật) thu hút và tiếp nhận đầu tư nước ngoài, theo hướng tôn trọng thị trường, bảo đảm các điều kiện ổn định cho đầu tư lâu dài của nhà nước. Luật đầu tư nước ngoài với những lần điều chỉnh sửa đổi (1990, 1992, 1996, 2000) giải quyết các vấn đề liên quan tới quyền chuyển lợi nhuận về nước, bãi bỏ chế độ hai giá, kéo dài thời hạn thuê đất sử dụng làm nhà máy, v.v... là những biểu hiện cụ thể. Tuy nhiên dù trong một khoảng thời gian dài đầu tư nước ngoài vào Việt Nam có tăng một cách đều đặn song chúng ta chưa tạo được bước nhảy vọt về thu hút đầu tư (như Thái Lan đã làm được ít nhất ba lần cho tới trước khi bị khủng hoảng tiền tệ 6). Thực tế là chúng ta đã bỏ lỡ cơ hội thu hút đầu tư của các nhà sản xuất Nhật hai lần vào những năm 1990 và 1995 do mức độ cởi mở và môi trường pháp lý cho đầu tư cón quá nhiều hạn chế, và đó cũng chính là hai lần trào lưu đầu tư nước ngoài đã được dấy lên ở Thái Lan. Dĩ nhiên điều này không hàm ý các nhà đầu tư Nhật đã vì không vào được Việt Nam lúc đó nên đã vào Thái Lan. Để thu hút đầu tư nước ngoài dâng lên thành cao trào, Thái Lan đã có những bước chuẩn bị tốt trước đó về môi trường đầu tư. Về cơ cấu đầu tư trong các ngành công nghiệp chế tạo, phần nhiều các hoạt động đầu tư của các xí nghiệp vốn nước ngoài phần nhiều tập trung vào những khâu sản xuất đòi hỏi mức phức tạp của kỹ thuật không cao và qui mô còn nhiều hạn chế, thiếu phát huy hiệu quả chuyển giao công nghệ, kỹ thuật của kênh này. Tuy nhiên điều này không thể 6 Ba lần đó là trào lưu du nhập thu hút đầu tư diện rộng khoảng năm 1986, trào lưu thu hút đầu tư trong ngành công nghiệp ô tô, khoảng năm 1990, trào lưu thu hút đầu tư trong các ngành sản xuất phụ tùng, linh kiện phục vụ rộng rãi các ngành lắp ráp liên quan tới cơ khí, điện, điện tử, khoảng năm 1995. 13 trách cứ nhà đầu tư nước ngoài. Họ vào đầu tư trước hết không phải vì mục đích chuyển giao công nghệ, mà để lợi dụng được các ưu thế trong sản xuất kinh doanh của nơi định đầu tư. Nước chủ nhà, đương nhiên nếu có lợi thì mới tiếp nhận đầu tư nước ngoài. Bởi vậy chính sách quản lý cần được xây dựng dựa trên kết quả nghiên cứu sát với thực tế, vừa có lợi cho mình, vừa đảm bảo lợi ích của nhà đầu tư. Trên lý thuyết cũng như thực tế các nhà đầu tư sẽ phải tự đầu tư vào những khâu sản xuất với công nghệ kỹ thuật cao, thậm chí đầu tư dài hạn vào phát triển nguồn nhân lực để phục vụ đầu tư về chiều sâu (kỹ thuật cao) nếu việc làm đó có lợi cho họ, mà không cần định hướng chính sách của nước chủ nhà. Các công ty ô tô Toyota Việt nam, hay Honda Việt Nam đã đều có những hoạt động đầu tư phát triển nhân lực dài hạn như vậy, mặc dù qui mô còn hạn chế. Năng lực sản xuất của đội ngũ xí nghiệp tại Việt Nam so với những nước như Trung Quốc hay Thái Lan, còn tồn tại một khoảng cách khá xa. Hãy xem qua ví dụ về các xí nghiệp sản xuất ô tô. Tại Việt Nam hiện có 11 liên doanh lắp ráp ô tô với tổng công suất khoảng gần 150,000 chiếc/năm, nhưng cũng không nơi nào vận hành hết công suất, bởi mức tiêu thụ hiện tại (2003) mới chỉ đạt hơn 40,000 chiếc/năm (báo điện tử Vnexpress mục ô tô xe máy ngày 6 tháng 1 năm 2005), trong khi tại Trung Quốc, chỉ trong 3 tháng đầu năm 2005 lượng tiêu thụ các loại xe ô tô sản xuất trong nước là hơn 570,000 chiếc. Riêng các công ty của Nhật tại miền nam Quảng Châu bán được chừng 45,000 chiếc trong quí đầu 2005. Tổng công suất của công nghiệp ô tô Trung Quốc là gần 4 triệu rưởi chiếc/năm vào năm 2003 (theo Chi Hung Kwan 2004). Còn tại Thái, riêng Toyota Thái Lan có tổng công suất là hơn 360,000 chiếc/năm và đang đẩy mạnh đầu tư đưa tổng công suất lên hơn 550,000 chiếc/năm trong hai năm tới. Theo lời giám đốc điều hành toàn cầu của Toyota – Akio Toyoda, “Thái Lan đang trở thành một trung tâm sản xuất toàn cầu của Toyota và là thị trường lớn nhất tại khu vực ASEAN. Các cơ sở sản xuất của Toyota tại đây chỉ đứng sau Nhật và Mỹ về qui mô” (theo báo điện tử Vnexpress mục ô tô xe máy các ngày 22/4 và 29/4 năm 2005). Toyota Thái Lan ngoài xuất khẩu đi các nơi trên thế giới, còn sản xuất ô tô hoàn chỉnh (từ thiết kế mẫu tới lắp ráp) với toàn bộ phụ tùng (động cơ, bộ truyền động...) đều được làm tại Thái, xuất khẩu ngược lại Nhật. Họ, những xí nghiệp sản xuất ô tô, xe máy của nước ngoài (Nhật) tại Việt Nam đều có ý muốn sản xuất nhằm mục đích xuất khẩu. Bởi lẽ thị trường nội địa, như Việt Nam hiện tại có sức mua rất thấp (do thu nhập thấp). Vì vậy việc nhắm vào thị trường nội địa (Việt Nam) chỉ là mục đích trước mắt để tồn tại, nhằm thử nghiệm và lấy đà cho xuất khẩu. Giai đoạn xuất khẩu được mới có thể gọi là đạt mục đích phát triển. Song muốn xuất khẩu đòi hỏi phải có sức cạnh tranh quốc tế. Tham khảo lại hành trình phát triển công nghiệp ô tô của Nhật, hay Hàn Quốc, rồi 14 Thái Lan cũng có thể quan sát thấy mối tương quan chặt chẽ với sự lớn dần của sức mua nội địa. Giai đoạn đầu công nghiệp ô tô cần thị trường nội địa để thử nghiệm và lấy đà nâng cao sức cạnh tranh quốc tế, sức mua của thị trường nội địa sẽ được chủ yếu tăng dần bởi hoạt động xuất khẩu bắt đầu bằng những ngành sử dụng nhiều lao động hơn (như dệt may) và sau đó là các ngành sử dụng nhiều công nghệ và kỹ thuật hơn như điện tử, ô tô, máy móc. Khi sức mua nội địa được nâng lên lúc đó ngành ô tô mới quay lại thị trường nội địa (dĩ nhiên phần xuất khẩu vẫn được duy trì). Nắm được tính qui luật này chúng ta sẽ tránh được những chính sách nuôi dưỡng thúc đẩy ngành ô tô nội địa một cách nóng vội, và kết quả tất yếu của chính sách đó là các xí nghiệp trong nước cũng như đầu tư nước ngoài sẽ không phát triển được. c. Doanh nghiệp vốn tư nhân – Quá trình “tích luỹ về lượng” hướng tới “thay đổi về chất” Một bộ phận thứ ba của kinh tế cũng như công nghiệp Việt Nam là đội ngũ doanh nghiệp vốn tư nhân. Sự hình thành và phát triển của bộ phận này phản ánh tốc độ “chuyển đổi” (transition) của Việt Nam. Nếu xét trên tiêu thức này có thể phân quá trình đổi mới kinh tế của Việt Nam đến nay diễn ra qua hai giai đoạn. Giai đoạn một bắt đầu kể từ năm 1992 sau khi Hiến pháp được sửa đổi với sự thừa nhận mang tính pháp lý cao nhất về quyền sở hữu tư nhân, và cũng chính là việc thừa nhận sự tồn tại của bộ phận kinh tế tư nhân. Chỉ kể từ đây quá trình chuyển đổi sang nền kinh tế thị trường mới có thể được coi là thực sự bắt đầu. Là bởi kinh tế thị trường không tách rời khỏi sở hữu tư nhân. Chức năng kích thích sự năng động của các chủ thể tham gia thị trường sẽ mất hiệu lực nếu quyền sở hữu tư nhân bị triệt tiêu. Những năm trước đó (từ 1986) sự thừa nhận này mới chỉ được thể hiện ở một mức độ khiêm tốn, qua nghị quyết của đại hội VI đảng Cộng sản Việt Nam ghi nhận nền kinh tế nhiều thành phần (trong đó có tư bản tư nhân), song đó chưa phải là sự thừa nhận mang tính pháp lý. Kinh tế thị trường vì vậy có thể nói chưa được bắt đầu. Và vì hệ thống pháp lý cho sự tồn tại của cơ chế thị trường chưa hình thành nên dòng chảy đầu tư nước ngoài (dĩ nhiên là thuộc thành phần tư bản tư nhân) dù đã có luật đầu tư nước ngoài từ năm 1987, tới đầu 1990 vẫn chưa hướng vào Việt Nam. Và cũng vì văn bản có hiệu lực cao nhất là Hiến pháp vẫn chưa thay đổi (qui định trước đó là mọi thành phần kinh tế phi nhà nước đều là đối tượng cần cải tạo, xóa bỏ), nên luật đầu tư nước ngoài dù được điều chỉnh cũng vẫn thiếu sức hấp dẫn đối với các nhà đầu tư, và đây chính là lần bỏ lỡ thời cơ thu hút đầu tư nước ngoài từ Nhật lần thứ nhất. Cũng chỉ từ khi thay đổi qui định này, hai bộ luật là luật Công ty và luật Xí nghiệp Tư nhân đã được ban hành từ hai năm 1990 và 1991 trước đó mới thực sự bắt đầu dần đi vào thực tế. Tuy nhiên thời kỳ này mặc dù được thừa nhận về sự tồn tại, kinh tế tư nhân trong nước vẫn không được coi là một trong những trụ cột của nền kinh tế. Mức độ quản lý 15 chặt chẽ sự tham nhập vào hoạt động kinh tế, biểu hiện bằng một loạt qui chế ở nhiều cấp, nhiều mặt đã làm khu vực này phát triển với một tốc độ vừa phải trong suốt thập kỷ 90. Tình hình cũng đã dần cởi mở, khu vực kinh tế tư nhân dù không có được những chăm sóc của nhà nước như các khu vực khác, đặc biệt là so với doanh nghiệp vốn nhà nước, song kích thích của thị trường đang hình thành và phát triển cũng đã làm tự nó lớn mạnh dần, và khẳng định vai trò của mình đối với toàn bộ nền kinh tế, như tạo việc làm cho xã hội, huy động nguồn vốn trong dân, v.v... (về điểm này xem thêm Đỗ 2000). Song sự phát triển của khu vực kinh tế này đạt bước chuyển mình thực sự từ sau năm 2001. Một lần nữa sự điều chỉnh trong Hiến pháp qui định liên quan tới kinh tế tư nhân lại phát huy tác dụng qua việc đẩy nhanh quá trình đưa “Luật doanh nghiệp mới” vào thực tế. Luật doanh nghiệp mới được ra đời năm 2000, và mặc dù được Đảng và Chính phủ quan tâm thích đáng ngay từ đầu, song quá trình triển khai đưa vào thực hiện ban đầu còn gặp nhiều lực cản. Mọi người chờ đón giây phút Luật được đưa vào thực tế, bởi sức hấp dẫn của chế độ tự do tham gia hoạt động sản xuất kinh doanh (chuyển từ cơ chế xin – cho sang đăng ký hoạt động), nhưng những văn bản hướng dẫn thi hành chi tiết đã không kịp triển khai. Chính phủ đã phải tiến hành cuộc tổng rà soát loại bỏ những rào cản trái với tinh thần của luật Doanh nghiệp mới. Công việc này được tiến hành một cách khá triệt để sau khi nghị quyết của Quốc hội số 51/2001 QH10 ngày 25 tháng 12 năm 2001 sửa đổi bổ sung một số điều của Hiến pháp 1992 với khẳng định kinh tế tư nhân cũng được coi là một trụ cột của nền kinh tế, tư bản tư nhân được quyền tự do tham gia các hoạt động. Tất cả những động thái này đã vừa giúp tạo điều kiện đưa nhanh Luật vào cuộc sống, vừa mang lại lòng tin cho giới doanh nhân non trẻ. Từ sau giai đoạn 2001, Luật doanh nghiệp đã thực sự thổi vào nền kinh tế một sức sống mới. Nếu như ở giai đoạn trước, số doanh nghiệp tăng lên một cách cầm chừng, và đầu tư vào hoạt động sản xuất cũng cầm chừng, vì không có điều kiện pháp lý bảo đảm quyền sở hữu tài sản tư nhân một cách chắc chắn, người dân có tiền (tư bản tiềm năng) không dám đầu tư lớn, và cũng không dám gửi ngân hàng gây tình trạng thiếu vốn không thực (do không huy động tập trung được nguồn tiền, tài sản có trong dân), thì sau khi Luật doanh nghiệp và việc điều chỉnh Hiến pháp được thi hành, sức sản xuất của khu vực kinh tế tư nhân đã có bước nhảy thay đổi về chất do tăng đột biến cả số lượng doanh nghiệp cũng như qui mô đầu tư của các doanh nghiệp. Tác giả đã có dịp đi điều tra thực tế một số các doanh nghiệp tư nhân tại thành phố Hồ Chí Minh và Hà nội năm 2003, đã được chứng kiến tận mắt sự thay đổi của bộ phận xí nghiệp này. Khác với trước, xuất hiện nhiều doanh nghiệp tư nhân với những nhà máy đàng hoàng và đội ngũ người lao động, quản lý với tác phong công nghiệp, gần với tiêu chuẩn của những xí nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài, và hoàn toàn khác với doanh nghiệp vốn 16 nhà nước. Những số liệu về số xí nghiệp, giá trị sản xuất, xuất khẩu, v.v... của bộ phận xí nghiệp tư nhân đã là chứng cứ rõ ràng cho những phân tích trên. Tuy so với chính mình giai đoạn trước dù có nhiều tiến bộ, song như qua mô tả về quá trình hình thành của doanh nghiệp tư nhân có thể thấy đội ngũ này còn rất trẻ, và còn non trẻ hơn nữa là số đông các xí nghiệp trong lĩnh vực công nghiệp chế tạo, đặc biệt những hoạt động liên quan tới cơ khí điện, điện tử. Sự non trẻ này đương nhiên kéo theo năng lực sản xuất cũng như sức cạnh tranh còn giới hạn. Điều này cùng với những hạn chế của hai bộ phận xí nghiệp vốn nhà nước và nước ngoài như đã nêu trên, đã là nguyên nhân dẫn tới sức cạnh tranh yếu của công nghiệp Việt Nam nói chung trên thị trường quốc tế và khu vực. Tóm lại qua khảo sát về ba bộ phận xí nghiệp nói trên chúng ta đã có thể hình dung được hình ảnh về sức sản xuất của công nghiệp Việt Nam thể hiện qua năng lực của ba bộ phận xí nghiệp nói trên là còn rất yếu cả về thế tĩnh cũng như thế động trong so sánh với những người bạn láng giềng như Trung Quốc và Thái Lan. Và trong bối cảnh hội nhập (thực hiện mở cửa theo lịch trình AFTA, hay gia nhập WTO) sức sản xuất nội địa (tại Việt Nam) của ta không được cải thiện một cách nỗ lực cao thì tương lai phát triển công nghiệp sẽ rất khó khăn. IV. Những vấn đề của chính sách công nghiệp hóa và hướng lựa chọn mũi đột phá 1. Chiến lược phát triển kinh tế - Những nhận xét chung Kết quả hoạt động và phát triển của các bộ phận xí nghiệp nói trên chính là sự phản ảnh thực tế chính sách kinh tế đã được áp dụng trong thời gian qua. Có thể nhận xét một cách khách quan là chính sách hay chiến lược công nghiệp hóa của Việt Nam trong gần 15 năm trở lại đây đã thể hiện sự học hỏi kinh nghiệm đúc rút từ các nước đi trước. Như phân tích phần I về sự thay đổi của chiến lược công nghiệp hóa có thể thấy, ngày nay một chiến lược hiệu quả phải là sự vận dụng kết hợp cả tính hướng nội và tính hướng ngoại. Tính hướng nội là mục tiêu thay thế nhập khẩu, tính hướng ngoại là việc thúc đẩy xuất khẩu và thu hút đầu tư nước ngoài. Chính sách phát triển kinh tế của ta cho tới nay cũng bao hàm được cả hai điểm trên, vừa có tính hướng ngoại vừa có tính hướng nội là điều đáng ghi nhận. Tuy nhiên chúng ta đã “hướng nội” như thế nào, “hướng ngoại” như thế nào, qua những biểu hiện cụ thể như chính sách thay thế nhập khẩu, chú trọng xuất khẩu có đích thực không thì còn cần xem xét. Ví dụ để nhằm mục tiêu thay thế xuất khẩu chúng ta đã áp dụng chính sách qui định tỉ lệ nội địa hóa, một biện pháp bảo hộ công nghiệp nội địa đã khó 17 áp dụng trong điều kiện hội nhập vào trào lưu tự do thương mại toàn cầu, hay để thúc đẩy xuất khẩu ta bắt luôn các nhà đầu tư nước ngoài phải chịu một tỷ lệ xuất khẩu nhất định. Tuy nhiên có thể thấy những qui định chi tiết kiểu này là không hợp thời và không hiệu quả. Phải mua hàng (yếu tố đầu vào của sản xuất) ở đâu, và bán hàng (sản phẩm đầu ra) đi đâu là việc làm của doanh nghiệp. Chức năng quản lý vĩ mô của nhà nước không thể thực hiện qua hành động can thiệp trực tiếp vào những vấn đề doanh nghiệp phải tự tìm kiếm theo tín hiệu phát ra từ thị trường. Một nhận xét được khá nhiều các nhà doanh nghiệp nước ngoài thừa nhận là chính sách phát triển công nghiệp của Việt Nam quá chung chung, chính sách thu hút đầu tư nước ngoài cũng quá chung chung, không chủ động, mang nặng ý thức ngồi chờ nước ngoài tới, ý kiến của ông Mise Atsusi chủ tịch Hiệp hội Công thương Nhật Việt (tạp chí Jetro Sensor 2005/3 trang 4-5). Thực tế thì chính sách của nhà nước đã không phải không có những hành động cụ thể, như ví dụ nêu trên về việc thúc đẩy nội địa hóa, song vấn đề là hiệu quả của những chính sách ấy. Điều dễ thấy là trong điều kiện các nhà sản xuất phụ tùng linh kiện nội địa đủ năng lực cung cấp (đảm bảo cạnh tranh về giá cả cũng như chất lượng) thì các nhà lắp ráp tức khắc tăng tỉ lệ nội địa hóa lên 100% mà không cần chờ định hướng chính sách. Vì vậy chính sách thúc đẩy nội địa hóa trực tiếp có vẻ như không hiệu quả bằng những biện pháp gián tiếp để tăng năng lực sản xuất phụ tùng linh kiện trong nước. Thay vì bắt các doanh nghiệp sản xuất và mua đồ trong nước, chúng ta cần nuôi dưỡng phát triển cho ngành phụ tùng trong nước sản xuất được hàng chất lượng tốt, giá rẻ, như vậy mới đạt được mục tiêu đích thực của “chiến lược nội địa hóa” (sẽ được bàn đến chi tiết trong phần tiếp). Chính sách phát triển công nghiệp của chúng ta thực ra bị hạn chế bởi tính chung chung vì phải cùng một lúc giải quyết những vấn đề đối lập với nhau. Điển hình như việc tạo “sân chơi” bình đẳng cho mọi đối tượng doanh nghiệp sẽ mãi là một vấn đề mang tính khẩu hiệu không thể thực hiện (dù thực tế có được cải thiện ở một chừng mực nhất định). Bởi trong sân chơi thị trường này một “đấu thủ” chính, doanh nghiệp nhà nước (đặc biệt số đông doanh nghiệp do nhà nước vừa sở hữu, vừa quản lý kinh doanh trực tiếp), lại chính là con đẻ của “trọng tài” nhà nước. Chưa kể việc thiết kế luật chơi đúng ra là phải do thị trường tạo ra, nhà nước chỉ điều chỉnh nhằm khắc phục những “thất bại của thị trường”, song trường hợp của chúng ta nhà nước đã làm hộ luôn thị trường chức năng này. Nói một cách cụ thể hơn, về mặt chế độ chính sách liên quan tới sự phát triển của các bộ phận doanh nghiệp hiện có ba vấn đề cần giải quyết là, 1) cải thiện khung pháp lý nhằm kích thích lực lượng sản xuất trực tiếp; 2) định hướng dịch chuyển cơ cấu ngành của nền công nghiệp phù hợp với tín hiệu của thị trường; 3) tìm mũi đột phá cho công nghiệp và những biện pháp thúc đẩy thích hợp. 18 Sau đây chúng ta hãy lần lượt xem xét chi tiết từng vấn đề này. 2. Hạn chế về khung pháp lý đối với việc kích thích lực lượng sản xuất trực tiếp Vấn đề đầu tiên chính là việc tạo môi trường pháp lý sao để có thể lợi dụng chức năng của thị trường là kích thích sự năng động của các doanh nghiệp. Hiện tại Việt Nam có ba bộ luật cho ba loại hình xí nghiệp với nguồn gốc sở hữu khác nhau (nhà nước, tư nhân và nước ngoài), cộng thêm bộ luật khuyến khích đầu tư trong nước mà đối tượng áp dụng chính là các xí nghiệp trong nước. Doanh nghiệp nhà nước thì ngoài việc chịu sự chi phối của luật doanh nghiệp nhà nước, lại cũng ảnh hưởng bởi luật doanh nghiệp (chung), rồi luật khuyến khích đầu tư trong nước. Sự lủng củng này chẳng qua do chúng ta phải chắp vá (dù xét cục bộ thì bản thân mỗi chắp vá đó đều có vẻ hợp lý) để bao bọc cho được bộ phận doanh nghiệp nhà nước. Hay việc phân biệt tư bản trong nước và tư bản nước ngoài, mặc dù xét về bản chất kinh tế thì hai bộ phận này đều chỉ là một chủ thể của kinh tế thị trường đó là tư bản tư nhân. Việc phân biệt có thể áp dụng, ví dụ trong điều tra thống kê để phục vụ việc phân tích vai trò, hiệu quả của việc sử dụng tư bản nước ngoài, tuy nhiên về khía cạnh quản lý mang tính pháp lý không nên tách rời hai bộ phận này. Trong quá khứ vào thời kỳ c